SPRAWOZDANIE Z DZIA ALNOŒCI KOMITETU OCHRONY OR ÓW W LATACH

SPRAWOZDANIE Z DZIA ALNOŒCI KOMITETU OCHRONY OR ÓW W LATACH 200-2004 Biuro Komitetu Ochrony Or³ów LAUREAT XII EDYCJI MEDALU ZA DZIA ALNOŒÆ NA RZECZ PRZYRODY Abstrakt Aktywnoœæ Komitetu Ochrony Or³ów (KOO) w ci¹gu ostatnich 4 lat wykazuje wyraÿny rozwój w kierunku dzia³añ wielop³aszczyznowych ³¹cz¹cych badania naukowe z dzia³aniami ochronnymi i szeroko rozumian¹ edukacj¹ ekologiczn¹. G³ównym kierunkiem dzia³alnoœci terenowej w latach 200-2004 by³a ochrona siedlisk lêgowych bielika Haliaeetus albicilla, rybo³owa Pandion haliaetus, or³a przedniego Aquila chrysaetos, orlika krzykliwego Aquila pomarina, orlika grubodziobego Aquila clanga, kani rudej Milvus milvus, kani czarnej Milvus migrans oraz puchacza Bubo bubo i bociana czarnego Ciconia nigra. Monitoringiem objêto ³¹cznie ponad 2,3 tys. rewirów gniazdowych wymienionych gatunków. Przy zinwentaryzowanych gniazdach zaprojektowano i skonsultowano z administracj¹ leœn¹ ponad 600 stref ochronnych. Dziêki aktywnoœci terenowej KOO aktualnie w Polsce ochron¹ objêto miejsca lêgowe 70-90% bielika, rybo³owa, or³a przedniego i orlika grubodziobego oraz 30-40% populacji pozosta³ych gatunków leœnych, podlegaj¹cych tej formie ochrony. Dla rybo³owa i puchacza - gatunków wysoko wyspecjalizowanych pod wzglêdem preferencji siedliskowych wybudowano ³¹cznie ok. 40 sztucznych gniazd. W obrêbie dzia³añ edukacyjnych najwa niejszym osi¹gniêciem ostatnich 4 lat jest realizacja programu edukacyjnego dla nauczycieli (400 warsztatów metodycznych). Wa n¹ rolê odgrywaj¹ równie projekty inwentaryzacyjno-szkoleniowe: Leœnicy polscy, polskim or³om oraz Bubobory. W obrêbie dzia³alnoœci wydawniczej na uwagê zas³uguje cykl 8 broszur i posterów (³¹czny nak³ad ok. 30 tys. szt.), scenariusze zajêæ dla nauczycieli Ptaki drapie ne oraz 3 numery Biuletynu KOO. Dzia³alnoœæ Komitetu Ochrony Or³ów (KOO) w ci¹gu ostatnich 4 lat wykazuje wyraÿny rozwój w kierunku aktywnoœci wielop³aszczyznowych, ³¹cz¹cych badania naukowe z dzia³aniami ochronnymi i szeroko rozumian¹ edukacje ekologiczn¹. Taki kierunek rozwoju jest nastêpstwem wci¹ niedostatecznego stanu zbadania czynników i zjawisk warunkuj¹cych nisk¹ liczebnoœæ niektórych gatunków ptaków. BodŸcem wyzwalaj¹cym potrzebê aktywnoœci edukacyjnej jest zbyt p³ytkie traktowanie problematyki ochrony œrodowiska wyraÿnie widoczne zarówno w krajowych i lokalnych strategicznych programach rozwoju, jak i programach nauczania dzieci i m³odzie y. Ochrona œrodowiska pojmowana wy³¹cznie w kategoriach fizykochemicznego oczyszczania prowadzi do bardzo niebezpiecznego okrojenia œwiadomoœci ekologicznej spo³eczeñstwa. Taka filozofia traktuje bowiem wysoko egocentrycznie cz³owieka i jego potrzeby, podkreœlaj¹c ryzyko utracenia obecnego standardu ycia, w efekcie ska enia œrodowiska i wyczerpania niektórych nieodnawialnych zasobów. Pomija natomiast szalenie wa ny problem koegzystencji cz³owieka z przyrod¹ o ywion¹. W koñcowym efekcie Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (2) / 2006

takiej edukacji ekologicznej dochodzimy do stanów patologicznych, w których np. spo³eczeñstwo akceptuje niszczenie siedlisk skrajnie zagro onych gatunków flory i fauny w trakcie budowy progów wodnych, s³u ¹cych pozyskaniu ekologicznie czystej energii. Jest to zjawisko szczególnie groÿne w kontekœcie ochrony zwierz¹t drapie nych, które w mniejszym lub wiêkszym stopniu konkuruj¹ z cz³owiekiem pod wzglêdem pokarmowym lub siedliskowym. Z tego te wzglêdu w strategii dzia³ania KOO szczególnie silny nacisk po³o ono na propagowanie zasad zrównowa onego rozwoju, w ekologicznym rozumieniu tej definicji. Realizowane na przestrzeni ostatnich 4 lat zadania ochronne, nawet te budz¹ce ze wzglêdów ekonomicznych wiele spo³ecznych kontrowersji, zyska³y dodatkow¹ si³ê wdro eniow¹. Tym niemniej aktywnoœæ organizacji spo³ecznych, takich jak KOO nie stanowi aktualnie wystarczaj¹cej przeciwwagi dla propagowanego medialnie skrajnie anarchistycznego wizerunku œrodowisk ekologicznych. W efekcie mamy do czynienia ze spo³eczeñstwem, w którym skuteczna ochrona zagro onych gatunków i siedlisk wymaga mudnego kruszenia powszechnie obowi¹zuj¹cych uprzedzeñ, a efekt pracy ma czêsto charakter krótkotrwa³y i efemeryczny. Z przykroœci¹ nale y stwierdziæ, e lansowane w europejskich programach szeroko horyzontalne koncepcje ochrony przyrody, w ekologicznie raczkuj¹cej spo³ecznoœci maj¹ raczej niewielkie szanse powodzenia. W takim kontekœcie koncentracja uwagi KOO w latach 200-2004 na celach strategicznych, a nie horyzontalnych wydaje siê byæ rozwi¹zaniem w pe³ni uzasadnionym. I. Program ochrony bielika Haliaeetus albicilla Jest to zadanie realizowane od pocz¹tków istnienia KOO z du ym rozmachem i zaanga owaniem szerokiego grona wspó³pracowników. Od 2004 r. obok ponad 50 cz³onków KOO do realizacji niektórych zadañ terenowych (kontrole stanu zasiedlenia rewirów i wyszukiwanie gniazd) przyst¹pili pracownicy Lasów Pañstwowych. Aktywizowanie administracji leœnej do czynnego udzia³u w programie monitoringu i ochrony bielika realizowane jest w ramach zadania Leœnicy polscy, polskim or³om. Cieszy siê ono poœród s³u b leœnych du ¹ popularnoœci¹, poniewa pomaga kruszyæ wzajemne uprzedzenia, towarzysz¹ce zazwyczaj wdra anej przez organizacje pozarz¹dowe ochronie siedlisk na terenach zarz¹dzanych przez Lasy Pañstwowe. Ju w pierwszym roku realizacji zadania do programu Leœnicy polscy, polskim or³om przyst¹pi³o ponad 70 nadleœnictw. Terenowe wsparcie ze strony Lasów Pañstwowych, w przypadku gatunków tak ekspansywnych, jak bielik pozwala w dalszym ci¹gu prowadziæ efektywny monitoring populacji w skali ogólnopolskiej. Teren ca³ego kraju jest bowiem traktowany jako olbrzymia powierzchnia próbna. Poprzez dzia³ania inwentaryzacyjne corocznie lokalizowane jest 30-50 nowych rewirów bielika. Dziêki wysokiej wykrywalnoœci gniazd w dalszym ci¹gu 80-90% populacji krajowej objête jest ochron¹ strefow¹. Liczba stanowisk lêgowych bielika zarejestrowanych w komputerowej bazie danych KOO wzros³a w latach 200-2004 z 493 (na koniec 2000 r.) do 662. Nie jest to nastêpstwem lepszego rozpoznania, lecz rzeczywistego wzrostu liczebnoœci. Mo emy wiêc przyj¹æ, e na przestrzeni czterech lat populacja krajowa rozros³a siê 2 SPRAWOZDANIE Z DZIA ALNOŒCI KOMITETU OCHRONY OR ÓW W LATACH 200-2004

(3) () (2) Rys.. Wyniki inwentaryzacji i monitoringu bielika w latach 200-2004 Fig.. Inventory and monitoring results of the White-tailed Eagle in 200-2004. () Number of recorded breeding sites, (2) Number of controlled breeding sites, (3) Number of new breeding sites o prawie 70 nowych par. Ci¹gle wzrasta wiêc równie liczba stanowisk lêgowych bielika objêtych standardowymi, corocznymi kontrolami w ramach monitoringu. Liczba stanowisk objêtych kontrol¹ jest jednak w pewnym zakresie zwi¹zana równie z mo liwoœciami finansowania przez KOO tego zadania, co wyraÿnie widaæ na zamieszczonym wykresie. Monitoring prowadzony przez KOO s³u y nie tylko ocenie aktualnego stanu liczebnego bielika, ale równie prognozowaniu kierunków zmian oraz identyfikowaniu i eliminacji potencjalnych zagro eñ. Wa nym elementem monitoringu jest œledzenie parametrów rozrodu. Na podstawie wielkoœci niektórych parametrów mo emy precyzyjnie oceniæ kondycje populacji w wymiarze europejskim, krajowym, a nawet lokalnym. Przedstawione w tabeli wskaÿniki rozrodcze bielika uzyskane przez polsk¹ populacjê w latach 200-2004 nie odbiegaj¹ zasadniczo od parametrów dziesiêcioletnich i niemal e ka dego roku kszta³tuj¹ siê na zbli onym poziomie. Na uwagê zas³uguje przede wszystkim fakt wysokiej produkcji m³odych (liczba m³odych na zajête gniazdo), œwiadczy to bowiem o dobrej kondycji i wysokich zdolnoœciach reprodukcyjnych populacji bielika w Polsce. M³ode pary bielika zasiedlaj¹ce nowe obszary nie zawsze trafiaj¹ na optymalne warunki gniazdowe. Zdarza siê, e w nastêpstwie niedostatku starych lasów bieliki umieszczaj¹ gniazda na zbyt m³odych drzewach. Korony takich drzew nie s¹ w stanie udÿwign¹æ gniazda i konary pêkaj¹ pod jego ciê arem. Sprawdzon¹ form¹ ograniczania strat w lêgach, bêd¹cych nastêpstwem niestabilnego osadzenia gniazda jest budowanie w takich miejscach sztucznych platform gniazdowych. W latach 200-2004 KOO wybudowa³ 6 sztucznych gniazd dla bielików. Dzia³alnoœæ terenowa KOO wspierana jest aktywn¹, specjalistyczn¹ edukacj¹. W 2004 r. rozpoczêto realizacjê cyklu warsztatów metodycznych dla s³u b leœnych Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (2) / 2006 3

Tabela. Wyniki rozrodu bielika w latach 993-2004 oraz porównanie z parametrami z 2 lat monitoringu Table. Breeding results of the White-tailed Eagle in 993-2004 compared to parameters of 2-years monitoring. () Occupied nests with known breeding success, (2) Number of successful broods, (3)Total number of fledglings, (4) Number of broods with one fledgling, (5) Number of broods with two fledglings, (6) Number of broods with three fledglings, (7) Breeding success, (8) Mean number of fledglings per successful brood 993-2004 200-2004 993-2004 Liczba lêgów ze znanym wynikiem () 575 302 2877 Liczba lêgów z sukcesem (2) 995 879 874 ¹czna liczba odchowanych piskl¹t (3) 440 259 2699 Liczba lêgów z m³odym (4) 568 55 083 Liczba lêgów z 2 m³odymi (5) 42 348 760 Liczba lêgów z 3 m³odymi (6) 6 6 32 Sukces lêgowy [%] (7) 63 68 65 Liczba m³odych na zajête gniazdo (8) 0,9 0,96 0,94 w zakresie rozpoznawania, biologii i ochrony bielika. Zajêcia merytoryczne po³¹czone s¹ z terenowym szkoleniem leœniczych. Do koñca 2004 r. zorganizowano 6 warsztatów, w których udzia³ wziê³o ponad 500 leœników. II. Czynna ochrona rybo³owa Pandion haliaetus Program ochrony rybo³owa realizowany jest przede wszystkim na obszarze dwóch g³ównych centrów wystêpowania tego gatunku w Polsce: województwo zachodniopomorskie, pó³nocna czêœæ woj. wielkopolskiego i lubuskiego oraz województwo warmiñsko-mazurskie. W odró nieniu od bielika na przestrzeni ostatnich 4 lat zarejestrowano spadek liczebny i powolne zanikanie izolowanych geograficznie stanowisk. Wzmo ona aktywnoœæ inwentaryzacyjna KOO w regionie Polska NE, zaaran owana w 2004 r. wykaza³a, e mamy do czynienia z faktycznym za³amaniem siê liczebnoœci tego gatunku. Na terenie objêtej inwentaryzacj¹ Puszczy Napiwodzko-Ramuckiej i Puszczy Piskiej nie wykryto ani jednego nowego stanowiska. Podsumowanie wyników z ca³ego kraju dowodzi, e nie jest to tendencja o charakterze lokalnym. Liczba zarejestrowanych rewirów lêgowych w komputerowej bazie danych KOO jest prawie dwukrotnie wy sza od szacunkowej liczebnoœci tego gatunku w Polsce. Wynika to po czêœci z faktu, e rejestr zawiera równie sztuczne gniazda odwiedzane, lecz nie zasiedlone przez rybo³owy. Niestety œwiadczy to równie o niestabilnoœci krajowej populacji tego gatunku. Niektóre pary ustawicznie przenosz¹ siê na nowe miejsca, porzucaj¹c dotychczas zasiedlane. Liczba stanowisk rybo³owa kontrolowanych corocznie przez cz³onków KOO jest bardzo zmienna, poniewa co kilka lat, poza tradycyjnym monitoringiem dokonywane s¹ kontrole wszystkich potencjalnych i historycznych siedlisk tego gatunku. Jeœli spojrzymy jednak na liczbê rewirów, w których odnotowano obecnoœæ 4 SPRAWOZDANIE Z DZIA ALNOŒCI KOMITETU OCHRONY OR ÓW W LATACH 200-2004

() (2) (4) (3) Rys. 2. Wyniki inwentaryzacji i monitoringu rybo³owa w latach 200-2004 (w 200 r. brak danych z Wielkopolski) Fig. 2. Inventory and monitoring results of the Osprey in 200-2004 (lack of data from Wielkopolska in 200). () Number of recorded breeding sites, (2) Number of controlled breeding sites, (3) Number of controlled breeding sites occupied by birds, (4) Number of new breeding sites rybo³owa okazuje siê, e na przestrzeni ostatnich kilku lat zarysowuje siê wyraÿny trend spadkowy. Tendencja ta ma przypuszczalnie charakter okresowy, co wydaj¹ siê potwierdzaæ wysokie parametry rozrodu gniazduj¹cych w Polsce rybo³owów. Produkcja m³odych w przeliczeniu na parê lêgow¹ jest wyraÿnie wy sza od wyników uzyskiwanych przed 2000 rokiem (dla lat 993-2000 parametr ten wynosi³,08). Najwa niejszym problemem w ochronie rybo³owa jest niedostatek siedlisk lêgowych. Preferowane przez ten gatunek bory sosnowe w wieku powy ej 50 lat s¹ rzadkoœci¹, co powoduje nierównomierne rozmieszczenie rybo³owa w Polsce. Skuteczn¹ form¹ tworzenia dogodnych siedlisk lêgowych jest budowa sztucznych gniazd. Przypuszczalnie wysokie parametry rozrodcze notowane w ostatnich latach wynikaj¹ z faktu, e ponad po³owa krajowej populacji gniazduje na zbudowanych przez KOO platformach. Obni a to znacz¹co straty w lêgach powodowane rozpadaniem siê niestabilnie osadzonych naturalnych gniazd. Istniej¹ pewne przes³anki, e obserwowany spadek liczebnoœci rybo³owa mo e wynikaæ z nielegalnych odstrza³ów na stawach rybnych. Spoœród 6 martwych rybo³owów, o których informacje zgromadzono w latach 200-2004, szeœæ zastrzelonych by³o z broni œrutowej. Pomijaj¹c fakt, e w wielu przypadkach przyczyn nie ustalono i mog³y to byæ równie ptaki postrzelone, prawie 40% znalezionych martwych rybo³owów zginê³o z r¹k myœliwych. Komitet Ochrony Or³ów rozpocz¹³ w 2003 r. kampaniê medialn¹ wymierzon¹ przeciwko myœliwym strzelaj¹cym do ptaków drapie nych. Opublikowano cykl artyku³ów w Biuletynach i na stronach internetowych KOO. Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (2) / 2006 5

Tabela 2. Wyniki rozrodu rybo³owa w latach 993-2004 oraz porównanie z parametrami z 2 lat monitoringu Table 2. Breeding results of the Osprey in 993-2004 compared to parameters of 2-years monitoring. () Occupied nests with known breeding success, (2) Number of successful broods, (3)Total number of fledglings, (4) Number of broods with one fledgling, (5) Number of broods with two fledglings, (6) Number of broods with three fledglings, (7) Number of broods with four fledglings, (8) Breeding success, (9) Mean number of fledglings per successful brood 993-2004 200-2004 993-2004 Liczba lêgów ze znanym wynikiem () 253 0 354 Liczba lêgów z sukcesem (2) 46 70 26 ¹czna liczba odchowanych piskl¹t (3) 275 42 47 Liczba lêgów z m³odym (4) 48 5 63 Liczba lêgów z 2 m³odymi (5) 68 38 06 Liczba lêgów z 3 m³odymi (6) 29 7 46 Liczba lêgów z 4 m³odymi (7) - Sukces lêgowy [%] (8) 58 69 6 Liczba m³odych na zajête gniazdo (9),09,4,8 III. Badanie i ochrona orlika krzykliwego Aquila pomarina Orlik krzykliwy jest najliczniejszym z gatunków objêtych przez KOO corocznym monitoringiem. Stosunkowo wysoka liczebnoœæ jest w dalszym ci¹gu przyczyn¹ niedostatecznego rozpoznania tego gatunku w Polsce. W latach 200-2004 po³o ono znaczny nacisk na dokonanie pe³nej inwentaryzacji obszarów s³abo zbadanych. W efekcie wykryto ponad 270 nowych stanowisk lêgowych orlika krzykliwego. Liczba rewirów zarejestrowanych w bazie danych KOO do koñca 2004 r. przekroczy³a 60% liczebnoœci szacunkowej. Liczba kontrolowanych corocznie przez cz³onków KOO rewirów lêgowych orlika krzykliwego spad³a do poziomu ok. 450 i przypuszczalnie ustabilizuje siê na tym poziomie. Tabela 3. Liczba sztucznych gniazd dla rybo³owa wybudowanych przez KOO w latach 200-2004 Table 3. Number of artificial nests for the Osprey built by ECC in 200-2004. () Region of ECC, (2) Voivodship, (3) Number of nest, (4) Total Region KOO () Województwo (2) Liczba (3) Wielkopolska Wielkopolska Wielkopolska Pomorze zachodnie Polska NE lubuskie wielkopolskie wielkopolskie zachodniopomorskie warmiñsko-mazurskie razem (4) 5 5 8 20 4 SPRAWOZDANIE Z DZIA ALNOŒCI KOMITETU OCHRONY OR ÓW W LATACH 200-2004

(3) () (2) Rys. 3. Wyniki inwentaryzacji i monitoringu orlika krzykliwego w latach 200-2004 Fig. 3. Inventory and monitoring results of the Lesser Spotted Eagle in 200-2004. Legend Coroczn¹ kontrol¹ objête s¹ przede wszystkim powierzchnie próbne. Wyniki 2 gromadzone na 6 powierzchniach o rozmiarach od 400 do ponad 700 km (ok. 240 stanowisk orlika krzykliwego) s³u ¹ ocenie kierunków zmian liczebnoœci. Rys. 4. Po³o enie powierzchni próbnych orlika krzykliwego Fig. 4. Localization of Lesser Spotted Eagle study areas Do analizy zdolnoœci reprodukcyjnych krajowej populacji orlika wykorzystywane s¹ stanowiska lêgowe kontrolowane w danym roku, dla których okreœlono koñcowy efekt lêgu. Mimo znacznych rocznych wahañ wysokoœci podstawowych parametrów rozrodu orlika krzykliwego w skali kilkuletniej, uzyskujemy obraz raczej stabilny. Sukces lêgowy i produkcja m³odych, porównywane w ró nych okresach czasowych 200-2004 i 993-2004 s¹ identyczne. Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (2) / 2006 7

Tabela 4. Wyniki rozrodu orlika krzykliwego w latach 993-2004 oraz porównanie z parametrami z 2 lat monitoringu Table 4. Breeding results of the Lesser Spotted Eagle in 993-2004 compared to parameters of 2-year monitoring. () Occupied nests with known breeding success, (2) Number of successful broods, (3)Total number of fledglings, (4) Number of broods with one fledgling, (5) Number of broods with two fledglings, (6) Breeding success, (7) Mean number of fledglings per successful brood 993-2004 200-2004 993-2004 Liczba lêgów ze znanym wynikiem () 2439 474 393 Liczba lêgów z sukcesem (2) 67 008 2679 ¹czna liczba odchowanych piskl¹t (3) 699 09 278 Liczba lêgów z m³odym (4) 643 995 2638 Liczba lêgów z 2 m³odymi (5) 28 2 40 Sukces lêgowy [%] (6) 69 68 68 Liczba m³odych na zajête gniazdo (7),0 0,69 0,69 Mimo bardzo rozleg³ej wiedzy jak¹ posiadamy, wci¹ nie uda³o siê precyzyjnie okreœliæ czynników warunkuj¹cych nierównomierne rozmieszczenie orlika krzykliwego w Polsce. Zebrane dotychczas wyniki monitoringu i inwentaryzacji tego gatunku dowodz¹, e najwa niejszym czynnikiem warunkuj¹cym rozk³ad przestrzenny i zagêszczenie populacji jest dostêpnoœæ terenów erowiskowych. Pocz¹wszy od 2002 r., KOO rozpocz¹³ program badania strategii i preferencji erowiskowych orlika krzykliwego. Wyniki gromadzone s¹ technik¹ obserwacji poluj¹cych orlików krzykliwych i rejestrowaniu wszystkich wa nych szczegó³ów dotycz¹cych przebiegu i efektu ³owów, a przede wszystkim charakterystyki krajobrazu, w którym ptaki zdobywa³y pokarm. Do koñca 2004 r. zgromadzono 56 kart obserwacji, na podstawie których sklasyfikowano charakter ³owiska dla 275 odnotowanych ataków na ofiarê. Wyniki badañ preferencji siedliskowej stanowi¹ podstawê wdra ania programów ochrony krajobrazu rolniczego, stanowi¹cego najwa niejsze erowiska orlika krzykliwego. Ochrona bioró norodnoœci krajobrazu rolniczego, jako podstawowego zaplecza pokarmowego orlika krzykliwego aktualnie jest realizowana w wymiarze lokalnym i obejmuje teren pó³nocnej Warmii. G³ównymi sk³adowymi projektu ochrony krajobrazu rolniczego jest promowanie i aktywne wdra anie programów rolno-œrodowiskowych, przeciwdzia³anie dewastacji elementów krajobrazu wzbogacaj¹cych bioró norodnoœæ oraz wspó³praca z Lasami Pañstwowymi i Agencj¹ Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa w zakresie pielêgnacji polno-leœnych stref ekotonowych. IV. Ochrona orlika grubodziobego Aquila clanga w Kotlinie Biebrzañskiej Coroczn¹ kontrol¹ objêto wszystkie stanowiska lêgowe znane na terenie Kotliny Biebrzañskiej. S¹ to zarazem jedyne w kraju obserwacje orlika grubodziobego, jakie 8 SPRAWOZDANIE Z DZIA ALNOŒCI KOMITETU OCHRONY OR ÓW W LATACH 200-2004

nieu ytki 5% () inne 5% grunt zaorany(3) (2) 3% uprawy zbo owe 24% (4) zbo a w trakcie koszenia (5) 4% r yska 2% (6) pastwiska lub ³¹ki (7) 47% Rys. 5. Preferencje erowiskowe orlika krzykliwego mierzone liczb¹ ataków na ofiary w ró nych typach siedlisk (N=275) Fig. 5. Feeding preferences of the Lesser Spotted Eagle measured by number of attacks on prey in various sites (N=275). () waste land, (2) others, (3) ploughed fields, (4) cornfields, (5) cornfields during harvest, (6) harvested fields, (7) meadows and pastures sp³ynê³y od obserwatorów w latach 200-2004. Monitoring realizowany przez KOO w po³¹czeniu z programem aktywnego przeciwdzia³ania sukcesji drzew i krzewów wdra anym przez Biebrzañski PN stanowi bardzo cenne doœwiadczenie. Poprawa warunków erowiskowych orlika grubodziobego w efekcie usuwania nalotu brzozy i wierzby oraz wykaszania szuwarów, powinny wkrótce zaowocowaæ podwy szonym sukcesem lêgowym. Interesuj¹cym jest fakt, e w odró nieniu od orlika krzykliwego, w przypadku orlika grubodziobego, na 86 lêgów ze znanym wynikiem nie odnotowano ani jednego przypadku dwojaczków. Niewykluczone, e dysponujemy w tym przypadku zbyt ma³¹ prób¹. V. Ochrona karpackiej populacji or³a przedniego Aquila chrysaetos Poza Karpatami lêgowe lub przypuszczalnie lêgowe ptaki odnotowano jedynie na Pomorzu Œrodkowym. Gniazdowanie tego gatunku w Kotlinie Biebrzañskiej jest natomiast bardzo ma³o prawdopodobne. Corocznie kontrolowane s¹ wszystkie znane stanowiska lêgowe or³a przedniego. Dodatkowo monitoring obejmuje równie 2 pary transgaraniczne (polsko-ukraiñskie). Sprawdzane s¹ równie wszystkie doniesienia i obserwacje doros³ych ptaków. Rosn¹ca liczba zarejestrowanych rewirów or³a przedniego wynika raczej z przenoszenia siê znanych par na inne miejsca, a nie wzrostu liczebnoœci. Warunki bytowania tego gatunku w Polsce w ci¹gu ostatnich lat wyraÿnie siê poprawi³y. Dotyczy to przede wszystkim terenów erowiskowych. Na znacznych obszarach Karpat przywrócono bowiem wypas, co skutecznie zapobiega zarastaniu Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (2) / 2006 9

Rys. 6. Wyniki inwentaryzacji i monitoringu orlika grubodziobego w latach 200-2004 Fig. 6. Inventory and monitoring results of the Greater Spotted Eagle in 200-2004. Legend like in Fig. Tabela 5. Wyniki rozrodu orlika grubodziobego w latach 993-2004 oraz porównanie z parametrami z 2 lat monitoringu Table 5. Breeding results of the Greater Spotted Eagle in 993-2004 compared to parameters of 2-year monitoring. () Occupied nests with known breeding success, (2) Number of successful broods, (3)Total number of fledglings, (4) Number of broods with one fledgling, (5) Breeding success, (6) Mean number of fledglings per successful brood 993-2004 200-2004 993-2004 Liczba lêgów ze znanym wynikiem () 4 45 86 Liczba lêgów z sukcesem (2) 20 20 40 ¹czna liczba odchowanych piskl¹t (3) 20 20 40 Liczba lêgów z m³odym (4) 20 20 40 Sukces lêgowy [%] (5) 49 46 47 Liczba m³odych na zajête gniazdo (6) 0,49 0,46 0,47 ³owisk. Byæ mo e odnotowany wzrost parametrów rozrodczych or³a przedniego jest nastêpstwem pozytywnych zmian w siedliskach. Sukces lêgowy w latach 200-2004 jest wy szy od œredniej z 2 lat o 5%. Nale y tutaj zaznaczyæ, e w 2003 r. odnotowano katastrofalnie niski sukces gniazdowy. Spoœród 4 gniazd ze znanym wynikiem lêgu gniazdo opuœci³ zaledwie m³ody orze³ przedni (7%). Ostatnio tak niekorzystne parametry rozrodcze odnotowano w 997 r., kiedy z 9 zasiedlonych gniazd wylecia³ tylko jeden m³ody. Przyczyn tak nieudanych lêgów nale y dopatrywaæ siê w trudnoœci zdobycia pokarmu przy niesprzyjaj¹cych warunkach pogodowych. Mimo to œrednia czteroletnia (200-2004) jest bardzo wysoka. 20 SPRAWOZDANIE Z DZIA ALNOŒCI KOMITETU OCHRONY OR ÓW W LATACH 200-2004

Rys. 7. Wyniki inwentaryzacji i monitoringu or³a przedniego w latach 200-2004 Fig. 7. Inventory and monitoring results of the Golden Eagle in 200-2004. Legend like in Fig. VI. Inwentaryzacja i monitoring kani rudej Milvus milvus i kani czarnej Milvus migrans Sytuacja obydwu gatunków kañ wymaga wnikliwego zbadania poprzez powtórzenie kontroli na powierzchniach próbnych. Na dzieñ dzisiejszy nie uda³o siê zorganizowaæ zespo³ów roboczych, które zajê³yby siê tym problemem i nie znamy kierunków zmian liczebnych kañ na terenie Polski. Wyniki uzyskiwane w trakcie weryfikowania stref ochronnych na Pomorzu Zachodnim wskazuj¹, e w przypadku kani rudej spodziewaæ siê mo emy spadku liczebnoœci, analogicznego do notowanego w Niemczech i Francji (M. Kalisiñski - inf. ustna). Przypuszczenia te wymagaj¹ Tabela 6. Wyniki rozrodu or³a przedniego w latach 993-2004 oraz porównanie z parametrami z 2 lat monitoringu Table 6. Breeding results of the Golden Eagle in 993-2004 compared to parameters of 2-year monitoring. () Occupied nests with known breeding success, (2) Number of successful broods, (3)Total number of fledglings, (4) Number of broods with one fledgling, (5) Number of broods with two fledglings, (6) Breeding success, (7) Mean number of fledglings per successful brood 993-2004 200-2004 993-2004 Liczba lêgów ze znanym wynikiem () 7 7 42 Liczba lêgów z sukcesem (2) 3 38 69 ¹czna liczba odchowanych piskl¹t (3) 34 39 73 Liczba lêgów z m³odym (4) 28 37 65 Liczba lêgów z 2 m³odymi (5) 3 4 Sukces lêgowy [%] (6) 44 54 49 Liczba m³odych na zajête gniazdo (7) 0,48 0,55 0,5 Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (2) / 2006 2

Kania ruda Milvus milvus L. zarejestrowanych rewirów () Kania czarna Milvus migrans L. zarejestrowanych rewirów () Rys. 8. Wyniki inwentaryzacji stanowisk lêgowych kani rudej i kani czarnej w latach 200-2004 Fig. 8. Inventory and monitoring results of the Red Kite and the Black Kite in 200-2004. VII. Ochrona puchacza Bubo bubo w Polsce W 200 r. po raz pierwszy monitoringiem objêto stanowiska puchacza. W pierwszym roku realizacji prac terenowych skontrolowano 5 stanowisk z 27 gniazdami tego gatunku w 6 regionach Polski (tab. 0). Obecnoœæ ptaków stwierdzono w 45 stanowiskach. Liczba informacji o puchaczu nap³ywaj¹cych w ci¹gu ostatnich lat do bazy danych jest znikoma. Wiêkszoœæ obserwatorów ogranicza siê jedynie do przekazania wyników kontroli par zasiedlaj¹cych gniazda ptaków drapie nych lub sztuczne gniazda. Z tego wzglêdu stan poznania tego gatunku w Polsce jest wci¹ bardzo s³aby. Pocz¹wszy od 200 r., kiedy to w ramach struktur KOO utworzono Sekcjê Ochrony Sów, w bazie danych zarejestrowano do dziœ 98 stanowisk puchacza. Rys. 9. Wyniki inwentaryzacji i monitoringu puchacza w latach 200-2004 Fig. 9. Inventory and monitoring results of the Eagle Owl in 200-2004. Legend like in Fig. 22 SPRAWOZDANIE Z DZIA ALNOŒCI KOMITETU OCHRONY OR ÓW W LATACH 200-2004

Klasyczny monitoring puchacza musi byæ powi¹zany z dzia³aniami inwentaryzacyjnymi. W centrach wystêpowania tego gatunku powinny dzia³aæ wyspecjalizowane zespo³y wspierane przez leœników i s³u by ochrony przyrody. Takie dzia³ania zaaran owano dotychczas na terenie Lubelszczyzny, Borów Tucholskich, Puszczy Augustowskiej i Karpat, pod wspóln¹ nazw¹ Bubobory. Maj¹ one charakter kilkudniowych warsztatów szkoleniowo-inwentaryzacyjnych, organizowanych ka dego roku w ró nych miejscach. Dziêki temu zasiêg oddzia³ywania programu stale roœnie. W latach 200-2004 Bubobory zorganizowane zosta³y w Borach Tucholskich (PN Bory Tucholskie i RDLP Toruñ) oraz Puszczy Augustowskiej (Wigierski PN i RDLP Bia³ystok). Tabela 7. Wyniki rozrodu puchacza w latach 200-2004 oraz porównanie z parametrami z 2 lat monitoringu Table 7. Breeding results of the Eagle Owl in 200-2004 compared to parameters of 2-year monitoring. () Occupied nests with known breeding success, (2) Number of successful broods, (3)Total number of fledglings, (4) Number of broods with one fledgling, (5) Number of broods with two fledglings, (6) Number of broods with three fledglings, (7) Breeding success, (8) Mean number of fledglings per successful brood Liczba lêgów ze znanym wynikiem () Liczba lêgów z sukcesem (2) ¹czna liczba odchowanych piskl¹t (3) Liczba lêgów z m³odym (4) Liczba lêgów z 2 m³odymi (5) Liczba lêgów z 3 m³odymi (6) Sukces lêgowy [%] (7) Liczba m³odych na zajête gniazdo (8) 200-2004 29 8 3 8 7 3 62,07 Puchacz jest drugim po rybo³owie gatunkiem, dla którego budowa sztucznych gniazd sta³a siê sta³ym punktem realizowanych przez KOO programów. Wynika to z faktu, i nadrzewne lêgi puchaczy s¹ znacznie mniej nara one na zniszczenie, co ma bezpoœrednie prze³o enie na wysokoœæ sukcesu gniazdowego i zdolnoœci reprodukcyjne populacji. Co wiêcej, puchacz stosunkowo chêtnie zasiedla sztuczne gniazda, szczególnie jeœli zostan¹ wzniesione w miejscu niszczej¹cych gniazd naturalnych. W latach 200-2004 wybudowano ³¹cznie 2 sztucznych gniazd na terenie województw: pomorskiego, warmiñsko-mazurskiego, wielkopolskiego i lubelskiego. VIII. Wyznaczanie i weryfikacja granic stref ochronnych G³ówn¹ form¹ wspó³pracy KOO z wojewódzkimi konserwatorami przyrody jest kontrola stanu zasiedlenia i weryfikacja granic stref ochronnych, wyznaczonych dla ptaków drapie nych i bociana czarnego. Przy obecnym stanie poznania rozmieszczenia gatunków objêtych zasadami ochrony strefowej, ca³kowicie nowe strefy powo³ywane s¹ coraz rzadziej. Zazwyczaj nowo opisywana strefa jest Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (2) / 2006 23

w rzeczywistoœci korekt¹ granic wyznaczonych wczeœniej, a obecnie zdezaktualizowanych w nastêpstwie przemieszczenia siê ptaków w inne miejsce. Oczywiœcie nowe stanowiska lêgowe zg³aszane s¹ na bie ¹co wojewódzkim konserwatorom przyrody w celu opisania granic stref, ale w porównaniu z aktywnoœci¹ KOO w zakresie aktualizowania granic ma to znaczenie marginalne. Tabela 8. Liczba i rozmieszczenie wyznaczonych lub zweryfikowanych stref ochronnych wokó³ gniazd wybranych gatunków ptaków drapie nych w Polsce w 2004 r. Oznaczenia w tabeli: HA - bielik, AQP - orlik krzykliwy, AQR - orze³ przedni, PH - rybo³ów, MM - kania ruda, MG - kania czarna, BB - puchacz, CN - bocian czarny Table 8. Number and localization of approved and verified protection zones around nests of selected birds of prey in Poland in 2004. Abbreviations: HA White-tailed Eagle, AQP - Lesser Spotted Eagle, AQR - Golden Eagle, PH - Osprey, MM - Red Kite, MG - Black Kite, BB - Eagle Owl, CN - Black Stork Region KOO HA AQP AQR PH MM MG BB CN Razem Polska NE 32 88 5 8 9 28 27 Polska Centralna 2 2 Pomorze Zachodnie 64 32 8 3 4 5 32 58 Ma³opolska 54 3 57 Wielkopolska 2 6 5 3 8 Pomorze Œrodkowe 3 Œl¹sk 2 3 Lubelszczyzna Nizina Pó³nocnopodlaska Razem 2 06 24 52 353 3 4 28 8 6 5 6 66 26 65 603 IX. Program edukacyjny Komitetu Ochrony Or³ów Doœwiadczenia nabyte podczas prac terenowych wskazywa³y, i z³a sytuacja ptaków drapie nych wynika w du ej mierze z niechêci przeciêtnych Polaków do tej grupy ptaków oraz braku wiedzy na temat wa nej roli jak¹ drapie niki odgrywaj¹ w przyrodzie. W ten sposób narodzi³a siê koncepcja uruchomienia ogólnopolskiego programu edukacyjnego, który poprzez setki szkó³ na terenie ca³ego kraju trafia³by do œwiadomoœci dzieci i m³odzie y - ludzi, którzy w niedalekiej przysz³oœci wezm¹ w swoje rêce losy rodzimej przyrody. Program nie móg³ byæ realizowany wy³¹cznie przez cz³onków KOO, z tego wzglêdu nawi¹zano wspó³pracê z Wojewódzkimi Oœrodkami Doskonalenia Nauczycieli i Centrami Edukacji Ekologicznej. Program edukacyjny zak³ada³ przygotowanie profesjonalnych scenariuszy zajêæ dla nauczycieli, a nastêpnie ich rozpowszechnianie w trakcie kilkuset warsztatów metodycznych. Scenariusze wydano w formie pakietu edukacyjnego pn. Ptaki drapie ne. Scenariusze zajêæ lekcyjnych. Pakiet zawiera 2 scenariuszy zajêæ lekcyjnych, w 5 zró nicowanych tematycznie zeszytach oprawionych segregatorem. Pakiet edukacyjny wyposa ony jest ponadto w 8 foliogramów i grê planszow¹. 24 SPRAWOZDANIE Z DZIA ALNOŒCI KOMITETU OCHRONY OR ÓW W LATACH 200-2004

Wszyscy nauczyciele uczestnicz¹cy w szkoleniach otrzymywali wydawnictwa nieodp³atnie. Na terenie ca³ego kraju w latach 2002-2003 zorganizowano ponad 400 warsztatów. Uczestniczy³o w nich ponad 0 tys. nauczycieli z ok. 7 tys. szkó³. Niew¹tpliwie przynajmniej czêœæ nauczycieli w³¹czy zaproponowane przez KOO scenariusze zajêæ na sta³e do w³asnego programu nauczania. Z tego wzglêdu mo na stwierdziæ, i projekt edukacyjny zrealizowany przez Komitet Ochrony Or³ów bêdzie realizowany jeszcze wiele lat po jego formalnym zakoñczeniu. Ponadczasowoœæ oddzia³ywania projektu jest jego najwiêkszym atutem, a gwarancj¹ pe³nej realizacji za³o eñ jest zapa³ i wielkie zaanga owanie przeszkolonych podczas warsztatów nauczycieli. Komitet Ochrony Or³ów zamierza kontynuowaæ wspó³pracê ze szko³ami poprzez promowanie i nagradzanie najciekawszych inicjatyw realizowanych przez nauczycieli, uczestnictwo w imprezach szkolnych, a tak e organizowanie konkursów dla dzieci i m³odzie y. Og³oszone przez KOO konkursy nawi¹zuj¹ do realizowanego programu edukacyjnego dla nauczycieli. S¹ form¹ zachêty do wykorzystania w praktyce doœwiadczeñ nabytych w trakcie warsztatów oraz wyró niania najaktywniejszych szkó³ i uczniów. Po raz pierwszy konkursy og³oszono we wrzeœniu 2003 r.: konkurs plastyczny dla dzieci i m³odzie y - Majestatyczni w³adcy przestworzy oraz konkurs na najlepszy scenariusz zajêæ lekcyjnych zwi¹zany tematycznie z ochron¹ ptaków drapie nych dla nauczycieli - Uczê rozumieæ przyrodê. Zaplanowano cykliczne powtarzanie tej formy dzia³alnoœci w kolejnych latach. Dotychczas w trzech edycjach konkursu ufundowano 2 lornetek obserwacyjnych, 2 aparaty cyfrowe i ok. 00 nagród ksi¹ kowych. X. Wydawnictwa i publikacje Komitet Ochrony Or³ów ogranicza do minimum publikacje o charakterze folderów promuj¹cych wy³¹cznie realizowane programy i finansuj¹ce je instytucje. Takie wydawnictwa posiadaj¹ znikom¹ wartoœæ merytoryczn¹, a ich iloœæ w Polsce roœnie w zastraszaj¹cym tempie. Przygotowany przez KOO w latach 200-2003 cykl wydawniczy charakteryzuje siê g³êbok¹ treœci¹ merytoryczn¹ i wysokim profesjonalizmem przygotowania. Treœci promocyjno-reklamowe ograniczono do krótkich bloków tekstowych na ok³adkach broszur. W cyklu wydano 8 broszur poœwiêconych problematyce ochrony ptaków drapie nych i 8 posterów o takich samych tytu³ach:. Ochrona strefowa, B. Brewka, M. Kalisiñski, nak³ad broszury 0 tys., posteru - 0 tys., 2. Ptaki drapie ne, J. Lontkowski, T. Stawarczyk, nak³ad broszury 0 tys., posteru - 0 tys., 3. Bielik, T. Mizera, nak³ad broszury 0 tys., posteru - 7,3 tys., 4. Rybo³ów, M. Trznadel-Wac³awek, nak³ad broszury 0 tys., posteru - 7,3 tys., 5. Orlik grubodzioby, T. Mizera, G. Maciorowski, nak³ad broszury 0 tys., posteru - 5 tys., 6. Kania ruda, A. Adamski, M. Kalisiñski, nak³ad broszury 9 tys., posteru - 5 tys., 7. Kania czarna, A. Adamski, J. Lontkowski, nak³ad broszury 9 tys., posteru - 5 tys., 8. Puchacz, R. Mikusek, nak³ad broszury 9 tys., posteru - 5 tys. Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (2) / 2006 25

Mimo du ych nak³adów, wiêkszoœæ wydawnictw ju zosta³o rozprowadzonych, co œwiadczy o ich olbrzymiej popularnoœci. Broszury i postery przekazywano nieodp³atnie przede wszystkim do nadleœnictw i szkó³. W latach 200-2004 KOO wyda³ ponadto scenariusze zajêæ dla nauczycieli Ptaki drapie ne. Scenariusze zajêæ lekcyjnych (5 tys. szt.) oraz 3 kolejne numery Biuletynu w nak³adzie po tys. egzemplarzy. Funkcje promocyjne spe³niaj¹ koszulki z nadrukami ptaków drapie nych: Bielik oraz Orlik krzykliwy wydane odpowiednio w 2002 i 2004 r. XI. Archiwa informatyczne Dzia³alnoœæ naukowo-poznawcza Komitetu Ochrony Or³ów wi¹ e siê z koniecznoœci¹ gromadzenia informacji w profesjonalnych bazach danych. Aktualnie KOO posiada 3 du e archiwa informacyjne, w których zapisywane s¹ wyniki przesy³ane przez pracuj¹cych w terenie wspó³pracowników. Baza stanowisk lêgowych jest najstarszym archiwum dzia³aj¹cym od 993 r. w postaci kartoteki, a od 998 r. komputerowej bazy danych. Do koñca 2004 r. wprowadzono do bazy danych ponad 3 tys. kart kontroli stanowisk. Obecnie zawiera ona informacje o 2809 stanowiskach 9 gatunków strefowych ptaków szponiastych i puchacza. Zgromadzono tutaj szczegó³owe wyniki prawie 8 tys. lêgów. Baza strategii i preferencji erowiskowych orlika krzykliwego jest z kolei najœwie szym archiwum, utworzonym w 2002 r. Na razie prowadzona jest w formie prostego katalogu, ale stale rosn¹ca liczba informacji nap³ywaj¹cych z terenu wymaga utworzenia profesjonalnego programu komputerowego. Obecnie do archiwum wpisano wyniki ze 56 kart obserwacji polowañ orlika krzykliwego. Kartoteka paków martwych i os³abionych dzia³a od pocz¹tków istnienia KOO, ale dopiero w 200 r. zosta³a skomputeryzowana. Archiwalne wyniki w dalszym ci¹gu oczekuj¹ na wpisanie do programu. Obecnie baza danych zawiera informacje o 025 martwych lub okaleczonych ptakach szponiastych i sowach. 26 SPRAWOZDANIE Z DZIA ALNOŒCI KOMITETU OCHRONY OR ÓW W LATACH 200-2004

(5) () (4) (3) (2) Rys. 0. Analiza przyczyn œmiertelnoœci ptaków drapie nych 200-2004 na podstawie 562 przypadków, dla których ustalono przyczynê okaleczenia lub œmierci Fig. 0. Analysis of birds of prey mortality in 200-2004 on the basis of 562 cases with recognized dead or injury reason. () Predation, (2) Accidents, (3) Fallen from nest, (4) Shoot or killed, (5) Others (mainly poisoning) Report from activity the Eagle Conservation Committee in 200-2004 Abstract: Activities undertaken by the Eagle Conservation Committee during the last four years has shown multilevel actions, comprising of a structured scientific research programme combined with conservation and ecological education. The main focus of field activities undertaken in this period was mainly concerned with protecting the nesting sites of the White-tailed Eagle Haliaeetus albicilla, the Osprey Pandion haliaetus, the Golden Eagle Aquila chrysaetos, the Lesser Spotted Eagle Aquila pomarina, the Greater Spotted Eagle Aquila clanga, the Red Kite Milvus milvus, the Black Kite Milvus migrans, the Eagle Owl Bubo bubo and the Black Stork Ciconia nigra. More than 2300 inspections of nesting territories were carried out for these species, with additionally over 600 protection zones approved following cooperative consultation and final agreement with the appropriate forest administration. As a result of the ECC action, 70-90% of nesting territories of the White-tailed Eagle, Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 2 (2) / 2006 27

the Osprey, the Golden Eagle and the Greater Spotted Eagle together with a further 30-40% of other forest raptors are now located within designated zoned protected areas. In cooperation with the State Forests, the ECC has also been responsible for the installation of ca. 40 artificial nesting platforms for the Osprey and the Eagle Owl, two species of highly peculiar nesting requirements. In the field of education the biggest achievement during the last four years has been the establishment of various educational projects for teachers. This strategy has resulted in the establishment of 400 methodical educational workshops across the whole country. Further educational successes in Poland have resulted from a strategy of project cooperation between the ECC and the State Forests. Two such programmes, For sake of Polish Eagles" and "For sake of Polish wood Owls" were organized and initiated jointly with the full support of foresters across Poland and has been very successful. In support of both projects a series of 8 educational booklets and posters, total 30 000 copies have been published. These booklets, together with three bulletins, are being circulated via teachers to schools complete with instruction for "Birds of Prey" identification. Literatura Anderwald D., Lontkowski J., Rodziewicz A., Wójcik C. 2002. Ptaki drapie ne. Scenariusze zajêæ lekcyjnych. Komitet Ochrony Or³ów, Olsztyn. Cenian Z. 2004. Biuletyn KOO 3: 2-30, 35-36. Cenian Z. 2005. Biuletyn KOO 4: -25 Mizera T. 2002. Biuletyn KOO 2: 2-20. Tomia³ojæ L. Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebnoœæ i zmiany. PTPP pro Natura, Wroc³aw. Komitet Ochrony Or³ów ul. Niepodleg³oœci 53-55, 0-044 Olsztyn koo@free.ngo.pl 28 SPRAWOZDANIE Z DZIA ALNOŒCI KOMITETU OCHRONY OR ÓW W LATACH 200-2004