8 Wstęp Książka ta opisuje wszystkie gatunki ptaków, które lęgną się lub są spotykane regularnie w Europie, Afryce Północnej na północ od 30 N oraz w Izraelu, Palestynie, Jordanii, Syrii, Armenii, Gruzji i Azerbejdżanie, czyli w dużej części Bliskiego Wschodu. Ujęto również Wyspy Kanaryjskie, Maderę i płw. Synaj. (Wyłączono Azory, Wyspy Zielonego Przylądka, Irak i Iran). Europa od wschodu jest ograniczona pasmem Uralu, rzeką Ural i Morzem Kaspijskim. W części głównej opisano 713 gatunków. Pokrótce wspomniano także o 59 gatunkach zalatujących. Kolejne 32 gatunki to uciekinierzy z niewoli lub ptaki introdukowane przez człowieka, tworzące obecnie dzikie samodzielnie się utrzymujące populacje. Dalsze 118 gatunków wyjątkowo zalatujących z innych kontynentów zostało jedynie wymienionych. Taksonomia i nazewnictwo Nowe odkrycia w dziedzinie pokrewieństwa systematycznego sprawiają, że klasyfikacja ptaków jest obecnie na etapie gruntownej przebudowy. Poza nielicznymi wyjątkami, nomenklaturę stosowaną w tej książce oparto na Polskim nazewnictwie ptaków świata (Mielczarek & Cichocki, 1999). Ale nazewnictwo, podobnie jak taksonomia, wciąż się zmienia, więc nie byłoby sensowne żądać całkowitej wierności oraz dyscypliny. Naukowe nazwy gatunków są pisane po łacinie (bądź w zlatynizowanej postaci) i składają się z dwóch członów: nazwy rodzajowej (pisanej wielką literą) i epitetu gatunkowego (zawsze małą literą); razem tworzą one nazwę gatunkową. Wobec tego naukowa nazwa np. pliszki siwej to Motacilla alba. Aby zasygnalizować geograficzną zmienność gatunku, odmienne populacje tak zwane podgatunki wyróżnia się trzecim wyrazem, epitetem podgatunkowym (tj. pliszka brytyjska Motacilla alba yarrellii z NW Europy, w odróżnieniu od Motacilla alba alba z pozostałej części Europy). Ograniczona objętość tej książki pozwoliła wymienić i opisać jedynie najłatwiej rozróżnialne podgatunki. Osoby zainteresowane powinny sięgnąć po obszerniejsze opracowania, takie jak BWP (Cramp i wsp., 1977 94) czy Vaurie (1959, 1965). Polskie nazwy rodzimych gatunków funkcjonują obecnie w postaci zarówno jednowyrazowej, jak i dwuwyrazowej (z dodanymi określnikami), pomagającej odróżnić je od gatunków bardziej egzotycznych. W razie potrzeby wynikającej z kontekstu, nazwy jednowyrazowe, podane w nagłówku każdego opisu pogrubioną czcionką, mogą być uzupełnione nazwą rodzajową. Aczkolwiek układ gatunków oparto zasadniczo na tak zwanym systemie naturalnym, w którym najbardziej prymitywne (najstarsze) grupy są umieszczone na początku, dokonaliśmy kilku drobnych przesunięć w obrębie rodzajów i niekiedy rodzin. Miało to jedynie na celu pokazanie obok siebie gatunków wykazujących największe podobieństwa i tym samym ułatwienie porównań. Zdajemy sobie ponadto sprawę, że ostatnie badania molekularne rzuciły nowe światło na pokrewieństwa i ich porządek, co oznacza, że w ewentualnych przyszłych wydaniach tej książki miejscami będzie konieczna dość radykalna zmiana kolejności. Symbole liczebności W celu łatwej oceny, czy dany gatunek jest w Polsce pospolity, czy też jedynie sporadycznie do nas zalatuje, na prawo od nazwy gatunkowej podano symbole liczebności. Jeśli w Twym ogrodzie gościło stado nieznanych ptaków, być może nie warto tracić czasu na wnikliwe czytanie opisów gatunków, które u nas w ogóle nie występują. Symbole zostały wyjaśnione poniżej. Status w Polsce ol Osiadły gatunek lęgowy. wl Wędrowny gatunek lęgowy. o+wl Lęgowy, część osiadła, inne wędrowne. o(w)l Gatunek lęgowy; zasadniczo osiadły, ale niektóre wędrowne. Do powyższych symboli jest dołączony kwalifikator: s lęgowy sporadycznie (nieregularnie) 1 skrajnie nieliczny lub lokalny (<100 par) 2 bardzo nieliczny (>100 par) 3 nieliczny (>1000 par) 4 średnio liczny (>10 000 par) 5 bardzo liczny (>100 000 par) 6 masowy (> 1 milion par) P Gatunek regularnie przelotny (ale nielęgowy) W Gatunek regularnie zimujący Tu także może być dodany kwalifikator, jak w przypadku ptaków lęgowych, oznaczający jednak liczbę nie par, lecz osobników. Z Gatunek zalatujący (pojawiający się nieregularnie) Także tutaj jest dodany kwalifikator: * Zalatujący rzadko (widywany corocznie lub niemal corocznie) ** Zalatujący sporadycznie (pojawiający się kilka razy na dekadę) *** Zalatujący wyjątkowo (najwyżej kilka stwierdzeń w historii) [ ] Pochodzenie niepewne (niewykluczone pochodzenie z niewoli) () Status dawny (nie obserwowany po 1950 r.) x Pojaw nienaturalny (gatunek obserwowany na swobodzie, ale nie zaliczony do krajowej awifauny) Gatunek nie stwierdzony w Polsce Mapy rozmieszczenia Oprócz symboli liczebności, większość gatunków opatrzono mapami rozmieszczenia, pozwalającymi szybko ustalić, czy w danym rejonie można o określonej porze spodziewać się danego gatunku. Mimo że z konieczności mapy musiały być małe, powinny dać użyteczny obraz regularnego zasięgu występowania. W odróżnieniu od wielu innych książek, mapy
Wstęp 9 Areał lęgowy, opuszczany na zimę Obecny cały rok, także podczas lęgów Obszar, na którym gatunek można spotkać podczas przelotów Areał zimowy Główny kierunek wędrówki (niekoniecznie dokładna trasa) pokazują także, gdzie ptaki spotyka się zwykle podczas jesiennych i wiosennych wędrówek, jeśli to rozpoznano. Jak poprzednio, włożono wiele wysiłku, by przedstawić jak najdokładniejsze i aktualne mapy. Wykorzystano wszystkie wydane w ostatnich latach listy krajowych awifaun oraz badania atlasowe dotyczące omawianego obszaru. Wciąż brakuje jednak nowoczesnych opracowań atlasowych dla tak ważnych obszarów jak Wlk. Brytania, Finlandia, Niemcy, Islandia, Irlandia, Libia, Norwegia oraz większość krajów byłego ZSRR. Wielkość ptaków Opis każdego gatunku rozpoczyna się od podania wielkości (D), wyrażonej jako długość w centymetrach od czubka dzioba do końca ogona, mierzona na wyciągniętym ptaku. Dla większości gatunków często widywanych w locie dodano także rozpiętość skrzydeł (RS). Aby ukazać normalną zmienność osobniczą w obrębie gatunku, zawsze podano zakres wielkości zamiast pojedynczej uśrednionej liczby. Wielu obserwatorów nie zdaje sobie sprawy z ogromu tej zmienności, co może prowadzić do błędnego oznaczenia ptaka, jeśli zostało zbyt mocno oparte na ocenie wielkości. Pomiarów długości dokonano w większości na wielu dobrze wypreparowanych skórkach i w niektórych przypadkach na świeżo zabitych lub żywych ptakach. (Prawie żadne nie zostały zaczerpnięte ze współczesnych większych opracowań). Rozpiętość skrzydeł ma na celu pokazać maksymalną wielkość, jaką same ptaki mogą osiągnąć w locie. (Nieco większe wartości można uzyskać, mocno rozciągając skrzydła żywego ptaka, ciągnięte za lotki I rzędu, ale takich sztucznych pomiarów unikaliśmy). Wymiary podawane we współczesnej literaturze często bywają zwodnicze. Zaprezentowane w tej książce w dużym stopniu oparto na oryginalnych pomiarach żywych ptaków i uzupełnione pomiarami skórek i na fotografiach. Terminologia i symbole W celu uczynienia tej książki przystępniejszą dla szerokiej rzeszy zainteresowanych ptakami i przyrodą, specjalistyczny żargon ograniczono do minimum. Warto jednak poznać i stosować kilka fachowych pojęć, takich jak poprawne nazewnictwo szat, przedstawione poniżej. Ponadto większość nazw części ciała i partii upierzenia, czyli topografia ptaka, zostało także wyjaśnionych na wewnętrznych stronach okładek. NAZEWNICTWO SZAT pullus (pull.) nielotne pisklę w szacie puchowej, noszonej przed wyrośnięciem prawdziwych piór. juvenilis (juv.) młody lotny ptak w swoim pierwszym prawdziwym upierzeniu (szacie juwenalnej), przed pierwszym pierzeniem. młodociany (młody) nieprecyzyjny termin, zwykle odnoszący się do szaty juwenalnej i 1. szaty zimowej, bez ich rozróżnienia. immaturus (imm.) ptak w każdej szacie innej niż ostateczna; termin zasadniczo pokrywający się ze słowem młodociany. 1. jesień ptak w pierwszej jesieni swego życia, mający 2 5 miesięcy. Termin dotyczy wieku, nie konkretnej szaty. 1. zima (1z.) kategoria wiekowa zwykle odpowiadająca szacie następującej zaraz po juwenalnej, zwykle przybieranej w wyniku częściowego (u niektórych gatunków całkowitego) pierzenia późnym latem (jesienią) 1. roku kalendarzowego, i noszonej do następnego pierzenia na wiosnę 2. roku kalendarzowego. 1. lato (1l.) kategoria wiekowa zwykle odpowiadająca szacie noszonej w wieku mniej więcej jednego roku i przybieranej pod koniec zimy (wiosną) w wyniku częściowego (u niektórych gatunków całkowitego) pierzenia z 1. szaty zimowej albo wskutek ścierania się tej szaty; noszona do następnego pierzenia, zwykle późnym latem (jesienią) tego samego roku, i wówczas zastępowana przez 2. szatę zimową. 2. zima (2z.) kategoria wiekowa zwykle odpowiadająca szacie następującej po 1. letniej, zwykle przybieranej w wyniku całkowitego (u niektórych gatunków częściowego) pierzenia późnym latem (jesienią) 2. roku kalendarzowego, i noszonej do następnego pierzenia na wiosnę 3. roku kalendarzowego. 2. lato (2l.) kategoria wiekowa zwykle odpowiadająca szacie noszonej w wieku mniej więcej dwóch lat. Następuje po 2. szacie zimowej i jest noszona do następnego pierzenia; patrz także: 1. lato. subadultus (subad.) niemal dorosły, ale jeszcze nie w szacie ostatecznej; nieprecyzyjny termin, często używany, gdy nie sposób określić dokładnego wieku, np. u dużych mew i szponiastych. adultus (ad.) dorosły, dojrzały ptak w szacie ostatecznej. Niektóre gatunki mają taki sam wygląd latem i zimą; inne mają oddzielne szaty, dorosłą letnią (ad. lato lub ad.l.) oraz dorosłą zimową (ad. zima lub ad.z.). szata godowa (god.) przeważnie bardziej kolorowe upierzenie uzyskiwane przez wiele ptaków, głównie samce, w wyniku ścierania się piór lub wiosennego pierzenia (w przypadku kaczek jesiennego). szata spoczynkowa (spocz.) zwykle odpowiednik dorosłej szaty zimowej, skromniejsze upierzenie występujące u gatunków o sezonowej zmienności szat; termin stosowany także, jeśli szata jest przybierana wcześnie, nawet latem. Także: maskujące, podobne jak u samicy upierzenie nakładane przez samce kaczek latem, gdy podczas pierzenia lotek stają się nielotne i potrzebują kamuflażu (por. szata godowa). 1. rok, 2. rok itd. kategoria wiekowa odnosząca się do całego pierwszego, drugiego itd. roku życia, od lata do lata. rok kalendarzowy (r.kal.) ptak jest w 1. roku kalendarzowym od wyklucia się do 31 XII tego samego roku, w 2. roku kalendarzowym od 1 I do następnego 31 XII itd. TERMINY OGÓLNE albinizm wrodzony brak pigmentu, zwykle w piórach, skutkujący częściowo lub całkowicie białym upierzeniem, obejmujący też części nieopierzone.
10 Wstęp barkówki grupa piór przykrywających nasadę skrzydła. brew kontrastowy, zwykle jasny, pasek nad okiem, ciągnący się od czoła wzdłuż skraju ciemienia. dłoń końcowa część skrzydła, na zewnątrz od nadgarstka (obejmuje lotki I rzędu, skrzydełko, pokrywy I rzędu). gatunek (sp.) podstawowa jednostka taksonomiczna, w skrócie obejmująca wspólnotę naturalnych populacji, której osobniki mogą bez przeszkód się krzyżować, ale są rozrodczo izolowane od osobników innych takich wspólnot (tzn. innych gatunków). goleń część nogi wystająca poza upierzenie tułowia, u ptaków potocznie zwana udem. hybryd mieszaniec międzygatunkowy. kantarek obszar między okiem a nasadą górnej części dzioba. kreskowanie rysunek złożony z podłużnie ułożonych kresek. leucyzm wrodzony niedobór pigmentu skutkujący jasnym, wypranym z kolorów upierzeniem, nie obejmujący części nieopierzonych. lotki I rzędu lotki osadzone na kościach dłoni. lotki II rzędu lotki osadzone na kości łokciowej, czyli przedramieniu. lotki III rzędu najbardziej wewn. pióra skrzydła, zwykle odróżniające się kształtem i rysunkiem, służące osłonie (ochronie) złożonego skrzydła. U większych ptaków są osadzone na kości ramiennej, u mniejszych na łokciowej (a wówczas nie są właściwymi lotkami III rzędu, lecz wewnętrznymi lotkami II rzędu). lusterko wyraźna jasna lub jaskrawa plama na skrzydle, zwłaszcza u kaczek. melanizm wrodzony nadmiar ciemnego pigmentu (głównie melaniny) czyniący upierzenie ciemniejszym niż normalne, czasem wręcz czarnym. nadgarstek zgięcie skrzydła, między przedramieniem a dłonią. obrączka oczna kontrastowo ubarwione pióra wokół oka. obrączka powiekowa nagie, nieopierzone brzegi powiek. odmiana wariant wyglądu w obrębie gatunku, nie wyróżniający się geograficznie (por. podgatunek). Czasem określany jako forma. okienko jaśniejsze i bardziej prześwitujące wewnętrzne lotki I rzędu, np. u niektórych szponiastych i młodych mew. palce rozcapierzone końce zewnętrznych długich lotek I rzędu u szerokoskrzydłych ptaków szybujących, np. orłów, bocianów, żurawi. Palearktyka ( stara Arktyka ) kraina zoogeograficzna obejmująca Europę, północną Afrykę od Sahary, większość Płw. Arabskiego i Azję na północ od Pakistanu, Himalajów i środkowych Chin. pasek końcowy pasek na końcu dzioba, skrzydła lub ogona. pasek oczny zwykle kontrastowo ciemny pasek biegnący przez oko od kantarka ku pokrywom usznym. pasek podbródkowy wąski, często ciemny pasek biegnący wzdłuż skraju gardła, poniżej paska policzkowego. pasek pokrywowy pasek na pokrywach naskrzydłowych II rzędu. pasek policzkowy zwykle wąski, często ciemny pasek biegnący od kąta dzioba dolnym skrajem policzka (por. pasek podbródkowy). pasek przedkońcowy pasek na dziobie, skrzydle lub ogonie oddzielony od jego końca wąskim obrzeżeniem innej barwy. pasek przyżuchwowy zwykle jasny pasek między ciemnymi paskami policzkowym a podbródkowym. pasek skrzydłowy każdy kontrastowo ubarwiony, często jaśniejszy pas na skrzydle, zwykle tworzony przez białe końce pokryw skrzydłowych. paznokieć wypukły twór rogowy na końcu dzioba blaszkodziobych. pelagiczny związany z otwartym oceanem. perełka mała biała (lub jasna) owalna plama tuż przed końcem pióra. pierzenie naturalny proces wymiany piór, polegający na zrzucaniu starych i wyrastaniu nowych. płaszcz jednolicie ubarwiony wierzch ciała (obejmuje co najmniej górną część grzbietu i barkówki, a najwyżej cały grzbiet, barkówki i wszystkie pokrywy naskrzydłowe). podbarkówki pióra pokrywające spód nasady skrzydeł. podcięcie załamanie pod kątem rozwartym końcowego odcinka profilu żuchwy, np. u mew. podgatunek (ssp.) wyraźnie wyróżniająca się morfologicznie (wielkością, ubarwieniem), wyodrębniona geograficznie populacja w obrębie gatunku. Użycie cudzysłowów przy epitecie podgatunkowym sugeruje, że wyróżnianie tej formy jest trudne, sporne albo nieprawidłowe (np. omissus ). podgatunek nominatywny pierwszy opisany podgatunek danego gatunku. Zgodnie z zasadami nomenklatury zoologicznej, jego epitet podgatunkowy jest powtórzeniem gatunkowego, np. Motacilla alba alba. pole śródskrzydłowe obszar na wierzchu przedramienia, często na średnich i najdłuższych małych pokrywach, kontrastowej barwy (jaśniejszy np. u błotniaków i petreli, ciemniejszy u młodych małych mew). półksiężyc oczny ciemna półksiężycowata plama na kantarku, tuż przed okiem, u mew. prążkowanie rysunek złożony z poprzecznie ułożonych prążków. projekcja lotek część lotek I rzędu wystająca na złożonym skrzydle poza końce lotek III rzędu. projekcja nóg część nogi (sama stopa lub stopa i skok) wystająca w locie poza koniec ogona. projekcja skrzydła część skrzydła wystająca poza koniec ogona u siedzącego ptaka. przedramię nasadowa część skrzydła, leżąca do wewnątrz od nadgarstka (obejmuje lotki II rzędu i odpowiadające im pokrywy). rozpiętość skrzydeł (RS) odległość między końcami rozpostartych skrzydeł. sierp oczny górna lub dolna połowa jasnej szerokiej obrączki ocznej; u mew. skok odcinek powstały ze zrośniętych kości śródstopia, potocznie noga ptaka. skrzydełko grupa piór osadzona na wolnym palcu dłoni, na zewnątrz od nadgarstka na wierzchu skrzydła. sterówki pióra ogona. szlara dyski z piór promieniście ułożonych wokół oczu sów. woskówka naga skóra u nasady górnej części dzioba i wokół nozdrzy u niektórych grup, np. szponiastych. wstawka smuga na złożonym skrzydle utworzona zwykle z jaśniejszych brzegów lotek, np. u czarnogłówki, dzwońca. zajad naga skóra w kącie dzioba. zawisać utrzymywać położenie w powietrzu za pomocą szybkich ruchów skrzydłami.
SYMBOLE I SKRÓTY, samiec, samce, samica, samice > więcej niż, większy od < mniej niż, mniejszy od ± mniej więcej, do pewnego stopnia N, S, E, W, C północ, południe, wschód, zachód, środek Głosy i ich zapis Z uwagi na brak miejsca oraz dla prostoty i przejrzystości, zwłaszcza przez wzgląd na początkujących, opisano tylko najczęstsze i najbardziej charakterystyczne głosy. Pominięto wiele subtelnych odmian normalnych głosów kontaktowych i ostrzegawczych. Mimo że transkrybowanie ptasich śpiewów zawsze będzie niedokładne i skażone indywidualizmem, wiele wysiłku włożono w przekazanie tego, co typowe dla danego głosu, poprzez dobór najbardziej stosownych głosek i znaków przestankowych. Z doświadczenia wiemy, jak wielką pomocą bywa trafna transkrypcja, zwłaszcza przeczytana zaraz po usłyszeniu danego głosu. Nie podzielamy zdania, iż oddawanie ptasich głosów w piśmie jest tak subiektywne, że pozbawione jakiejkolwiek wartości. Zawsze gdy usłyszysz nieznany głos, nie wahaj się zapisywać tego pierwszego skojarzenia, czy to z innym ptakiem czy czymś zupełnie niezwiązanym; najprawdopodobniej właśnie to samo przypomni ci się następnym razem, gdy go usłyszysz. Twoje własne wrażenia będą więc ważnym uzupełnieniem opisów zamieszczonych w tej książce. Transkrypcje głosów są oznaczone cudzysłowami. Sylaby pogrubione są zaakcentowane mocniej niż inne. Bardzo wybuchowe lub zajadłe głosy zakończono wykrzyknikiem. Wybór spółgłosek służył odzwierciedleniu dźwięków twardych lub miękkich: tik jest ogólnie ostrzejsze niż gip, kik ma ostrzejszy początek od bik ; z wskazuje na twardszy i bardziej elektryczny, brzęczący dźwięk niż ts. Samogłoski dobrano tak, by dać jakieś pojęcie o wysokości dźwięku, choć nie jest to takie proste w języku polskim. Stosowane niekiedy w oryginale niemieckie ü zastąpiono dyftongiem iu. Głos tu-iu ma wznoszącą tonację, podczas gdy di-u opadającą. Podwójne samogłoski oznaczają dźwięk dłuższy niż pojedyncze: wiit jest bardziej przeciągłe niż wit. Gdy po ostatniej samogłosce następuje h, jak w tiuh, oznacza to głos przeciągły, ale pod koniec lekko opadający lub sapiący. Sposób zapisu sugeruje, jak szybko wydawane są sylaby. ki ki ki jest bardzo wolne, ki, ki, ki, oznacza spokojny rytm, ki ki ki jest nieco szybsze, podczas gdy ki-ki-ki- jest raptowne i mechaniczne, a kikikiki bardzo szybkie (drżące). Jeszcze szybsze jest kr r r r r r wskazujące na wibrujący, warkotliwy dźwięk. Miejscami ścisłe przestrzeganie tych zasad musiało ustąpić czytelności. Tablice Aby Czytelnik, zwłaszcza początkujący, nie pogubił się w mnogości małych rysunków na tablicach, postaraliśmy się: (1) by wszystkie rysunki nie będące oczywistymi widokami z daleka miały jednakową skalę; (2) ujednolicić postury i umiejscowienie na tablicach dorosłych samców, dorosłych samic, młodych itd. (samce w szacie letniej zawsze pierwsze z prawej, młode pierwsze z lewej itd.); (3) dodać szkice i małe widoki z daleka pokazujące typowe środowisko, postawę Wstęp 11 Czajka w ostrym słońcu (z lewej) dość podobna do tej z tablicy na str. 147 i skulona w złą pogodę (z prawej) zupełnie inne stworzenie. i zachowanie oraz wygląd gatunku z większej odległości i w słabym świetle (czyli tak, jak się go zwykle widuje!); oraz (4) umieścić wskaźniki i krótkie podpisy uwydatniające szczególnie pomocne cechy, dzięki którym łatwiej czytać tablice. Gatunki zostały rozdzielone cienkimi liniami, aby jeszcze bardziej ułatwić przeszukiwanie tablic. Należy zaznaczyć, że choć dołożono wszelkich starań, by wybrać typowe postury i ubarwienie prezentowanych ptaków, niektóre osobniki, jakie zobaczysz w terenie, będą wyglądać inaczej niż na tablicach. Część ma wytarte lub zabrudzone upierzenie, inne są w kiepskiej kondycji i przyjmują nietypowe postawy, a jeszcze inne są dla odmiany w dobrej formie, ale ich sylwetka jest dziwna lub nie można było pomieścić jej na rysunkach. Także światło może sprawić, że barwy będą przyćmione albo rysunek będzie mniej kontrastowy. Lepiej potraktować te ilustracje jako wskazówki i nie oczekiwać, że każdy szczegół pokroju i upierzenia będzie dokładnie taki jak u ptaka, którego masz przed sobą. Pierzenie i ścieranie się piór Pióro, gdy tylko wyrośnie, staje się martwą tkanką. Pod wpływem światła słonecznego i ścierania stopniowo niszczeje i płowieje, aż w końcu jego funkcja jako środka umożliwiającego lot oraz zapewniającego izolację od wody i termoregulację słabnie. W odróżnieniu od sierści czy paznokci, pióra nie rosną ciągle. Zamiast tego są wymieniane w corocznym zwykle procesie, zwanym pierzeniem. Innym powodem pierzenia, zwłaszcza dla piór na głowie i tułowiu, jest ważna dla społecznego życia ptaków funkcja sygnalizacyjna, jaką spełniają barwy i rysunek upierzenia wielu gatunków; o różnych porach roku mogą być potrzebne różne sygnały. Niekorzystne byłoby intensywne pierzenie podczas migracji (często upośledza zdolność lotu), a dla wielu gatunków także Mewa srebrzysta jesienią, kończąca coroczne pierzenie całkowite: jeszcze rosną najbardziej zewnętrzne lotki I rzędu (przez to skrzydła zdają się zwodniczo jasne, bo większość czerni na końcach jest wciąż niewidoczna!)
12 Wstęp podczas lęgów (zarówno lęgi, jak i wzrost piór wymagają dużo energii). U większości gatunków pierzenie odbywa się w okresach między tymi dwoma stadiami. Wiele gatunków na pierzenie całkowite wykorzystuje czas tuż po lęgach, ale przed jesienną wędrówką. Inne, zwłaszcza te zimujące w tropikach, przechodzą je już na zimowiskach. Wiele z tych, które pierzą się całkowicie późnym latem, odbywa także częściowe pierzenie wczesną wiosną, wymieniając część piór okrywowych tułowia i pokryw skrzydłowych (ale nie lotek). Migranci długodystansowi, przechodzący pierzenie całkowite zimą, często wymieniają część piór tułowia przed wędrówką jesienną albo tuż przed wiosenną. Bardzo duże ptaki, uzależnione od nieskrępowanej zdolności lotu i często szybujące, np. duże szponiaste, bociany i pelikany, wymieniają lotki powoli w ciągu prawie całego roku. Jako że nowa lotka przyrasta zaledwie o 5 10 mm dziennie, wymiana każdej trwa do dwóch miesięcy (najdłuższych lotek I rzędu orłów i pelikanów nawet 2,5 miesiąca). Duże gatunki, mające po 10 11 lotek I rzędu i 15 22 lotek II rzędu w każdym skrzydle, wymianę wszystkich lotek rozkładają na 3 4 lata, aby nie ograniczyło im to zdolności lotu. Blaszkodziobe zrzucają wszystkie lotki jednocześnie. Dzieje się to latem, zwykle po lęgach lub pod ich koniec. Na 3 7 tygodni stają się wtedy nielotne (na tym dłuższy czas, im są większe), ale przeżywają, pozostając w ukryciu na mokradłach albo daleko na otwartym morzu. Wiele kaczek ma dość osobliwe i skomplikowane strategie pierzenia. Samce uzyskują szatę godową często już jesienią, jako że kaczki zwykle odbywają gody zimą. Latem, gdy samce innych gatunków wyglądają najpiękniej, kaczory dla odmiany przywdziewają podobne jak u samicy, kryptyczne upierzenie spoczynkowe, aby być mniej widoczne, gdy pierzenie czasowo pozbawi je zdolności do lotu. Wyjątkiem spośród wszystkich ptaków lądowych jest żuraw, zrzucający latem wszystkie lotki naraz, jak kaczki. Pierzenie odbywa prawdopodobnie tylko raz na dwa lata, lub nawet rzadziej. Zanim odzyska zdolność lotu na czas jesiennej migracji, dobrze się ukrywa na rozległych, luźno zalesionych torfowiskach lub trzcinowiskach. Jak widać z tych przykładów, istnieje wiele sposobów pierzenia i niemal każdy gatunek ma własną strategię wymiany piór. Opanowanie ich wszystkich wymaga specjalistycznej wiedzy, Różnice w stopniu starcia oraz kształcie sterówek między dorosłą a młodą czeczotką zimą. Zauważ bardziej zaokrąglone końce i świeższe brzegi u dorosłej. ad. zima 1. zima ale podstaw łatwo się nauczyć. A nauczyć się warto, bo umożliwia to określenie wieku ptaków widzianych z bliska i dostatecznie dobrze, nawet tych gatunków, w których różne grupy wiekowe mają podobne upierzenie. Poprawna ocena wieku jest często użyteczną wskazówką a czasem nawet zasadniczym warunkiem do poprawnego oznaczenia. Jeszcze częściej właściwe określenie wieku ptaka pozwala oznaczyć także jego płeć. U wielu gatunków upierzenie dorosłych samic i młodych samców jest bardzo podobne (np. górniczka, niektórych drozdowatych, szpaków, wielu łuszczaków i trznadli), ale jeśli określi się wiek, to zwykle można je odróżnić. Tuż po wylocie z gniazda młode ptaki mają świeże lotki i sterówki, podczas gdy u dorosłych są one starte, jako że wyrosły pół roku lub nawet prawie rok wcześniej. Zaraz potem jednak dorosłe osobniki wielu gatunków zaczynają wymieniać lotki i sterówki w pierzeniu całkowitym, i wkrótce sytuacja się odwraca: od końca lata skrzydła i ogon dorosłych są świeższe niż u młodych. Jako że pióra juwenalne są nieco delikatniejsze, a więc bardziej podatne na płowienie i ścieranie, różnica ta staje się wyraźniejsza jesienią i zimą. Młode wielu gatunków mają ponadto pióra okrywowe mniej zwarte i bledsze, a lotki i sterówki oraz niektóre pokrywy często nieco jaśniejsze i mniej połyskliwe oraz węższe i bardziej spiczaste, podczas gdy dorosłe mają nieco ciemniejsze, bardziej błyszczące i szersze pióra o bardziej zaokrąglonych końcach. Młode gatunków wolniej wymieniających lotki, np. szponiastych, można odróżnić po tym, że mają wszystkie pióra skrzydeł i ogona znoszone (lub świeże) w jednakowym stopniu, podczas gdy starsze ptaki można rozpoznać po niezupełnie wyrównanych długości, barwie i stopniu zużycia piór skrzydeł. skrzydła czarne skrzydła ciemne szarobrązowe ad. drobne nierówności w skrzydle ad. 1. lato juv. równa i gładka tylna krawędź Dwa samce białorzytki wiosną. Ten z lewej ma czarne skrzydła bez jasnych brzegów piór i ma co najmniej dwa lata. Ten z prawej ma skrzydła ciemne szarobrązowe (pióra juwenalne) ze śladami jasnych brzegów, więc jest jednoroczny. Dwa rybołowy jesienią. Ptak na górze ma nieco nierówną tylną krawędź skrzydła, a lotki nie są całkiem jednakowe; to dorosły. Ptak niżej ma jednolicie świeże i równej długości lotki z wąskimi białymi końcami; to młody.
Wstęp 13 U niektórych gatunków także młode pod koniec lata i wczesną jesienią pierzą się całkowicie, wymieniając skrzydła i ogon w wieku zaledwie kilku miesięcy, tak jak skowronki, tamaryszka, wąsatka, raniuszek, szpaki, wróble oraz potrzeszcz. Po pierzeniu postjuwenalnym nie da się odróżnić starych od młodych tych gatunków. Jak oznacza się ptaki Dreszcz emocji towarzyszący obserwowaniu ptaków płynie między innymi z radości odkrywania. Nie chcesz przecież dostać wszystkiego na talerzu. Rozterki i błędy będące udziałem początkujących mogą frustrować, ale zwykle działają mobilizująco. Mimo to może przyda Ci się kilka ogólnych wskazówek. Oznaczanie ptaków w terenie i tak jest dostatecznie trudne. Pierwszym pytaniem, które powinieneś sobie zadać, podejrzewając, że nad pobliską miedzą właśnie przeleciał kaniuk, a w twoim ogrodzie wylądował osetnik, jest: Czy to prawdopodobne? Czy ten gatunek może pojawiać się w Polsce i czy o tej porze roku? Skup się na pospolitszych gatunkach (tutaj byłby to samiec błotniaka zbożowego i dzwoniec), jeśli zarówno symbole liczebności, jak i mapy rozmieszczenia przemawiają przeciw domniemanej rzadkości! Czy zgadza się biotop? W opisie każdego gatunku znajdziesz podpowiedź, w jakim środowisku żyje dany ptak. Jeśli nie pasuje, poszukaj innych możliwości. Czy obserwowane zachowanie zgadza się z opisem? Dla wielu gatunków (choć nie wszystkich) wskazano typowy sposób lotu i poruszania się, płochliwość, zachowania godowe lub sposób żerowania. Jeśli zaobserwowane zwyczaje zgadzają się z opisanymi dla danego gatunku, jest to co najmniej uspokajające. Jeśli wszystko co widzisz na razie pasuje do opisu, czas dokładniej przyjrzeć się wyglądowi ptaka. Wpierw oceń: Jakiej jest wielkości? Poprawne oszacowanie rozmiarów teraz zaoszczędzi wiele trudu później. Dlatego wiele starań włożono, by w tej książce były podane właściwe wymiary. Dla niektórych ocena wielkości nieznanego ptaka może zdawać się najprostsza. Praktyka jednak pokazuje, że zarówno początkujący, jak i doświadczeni obserwatorzy często popełniają błędy. A jeśli źle ocenisz wielkość ptaka, łatwo jest uczepić się błędnego tropu i uporczywie nim podążać. No tak, ten ptak niby wyglądał jak gąsiorek, ale był zdecydowanie większy!. Nieprzywiązywanie wagi do wielkości ptaków może Cię sprowadzić na manowce. Pomaga częsta praktyka w terenie, pod światło ze światłem To, czy słońce jest za obserwatorem czy przed nim, wpływa na postrzeganie sylwetki ptaka. Kwokacz widziany pod światło zdaje się smuklejszy (światło rozmywa krawędzie) niż w płaskim świetle od strony obserwatora. Kontrast między ptakiem a tłem wpływa na wrażenie wielkości. Ciemny wydrzyk ostrosterny zdaje się większy na tle jasnego, spokojnego morza niż na tle ciemnego, wzburzonego; odwrotnie niż jasna mewa trójpalczasta. zwłaszcza połączona z uważnym studiowaniem wymiarów podanych w książce. Częstym źródłem błędów popełnianych przez obserwatorów jest optyczne złudzenie co do wielkości podczas oglądania stada ptaków w lunecie o dużym powiększeniu. Jako że luneta bardzo zacieśnia pole widzenia, ptaki znajdujące się dalej zdają się większe niż ich pobratymcy na pierwszym planie, gdy tymczasem są jednakowej wielkości. Kontrast między ptakiem a tłem także wpływa na ocenę wielkości. Zasadniczo silny kontrast sprawia, że ptak zdaje się większy, a słaby czyni go pozornie mniejszym. Ciemny ptak na tle ciemnego morza wydaje się mniejszy od białego, nawet jeśli są tej samej wielkości. Jasny ptak natomiast nie wygląda tak imponująco na jasnym tle, jak wyglądałby ciemny. Dokonawszy oceny wielkości ptaka, stajesz przed kolejnymi ważnymi pytaniami: Czy dziób jest mały czy duży, klinowaty czy cienki? Jeśli długi i smukły, czy jest dłuższy od głowy? Jaki jest kształt tułowia? Czy szyja i ogon są długie czy krótkie? Czy nogi są uderzająco długie czy zaledwie przeciętne? Zadawaj sobie te pytania w terenie, obserwując ptaka, a nie po powrocie do domu, gdy pamięć zacznie zawodzić i nie zdołasz już sprawdzić cech, których nie jesteś pewien. Najlepiej poczynić notatki i wykonać szkic, wciąż widząc ptaka. Nawet pobieżny rysunek zwykle bardzo się przydaje podczas późniejszego sprawdzania w książce czy konsultacji ze znajomymi. Teraz przyjrzyj się kolorom i rysunkowi i zadaj sobie podobne pytania jak przy ocenie sylwetki: Jakie są główne barwy spodu i wierzchu ciała? Czy są jakieś jaskrawe i kolorowe plamy? Jakiego koloru są nogi, oczy i dziób? Czy są jakieś jasne paski na skrzydłach albo brew nad okiem? Czy jest jakiś godny uwagi rysunek na gardle, piersi, grzbiecie lub ciemieniu? Czy kuper jest tej samej barwy co grzbiet, czy może kontrastowo biały? Czy ogon ma białe brzegi albo inny rysunek? Przyglądając się upierzeniu ptaka, pamiętaj, że pogoda i rodzaj oświetlenia wpływają na postrzeganie barw. W południowym słońcu wierzch ciała z pewnością będzie jaskrawy, ale przyćmione lub niezauważalne mogą się stać drobniejsze szczegóły, a spód znajdzie się w głębokim cieniu. W rozproszonym, lecz jasnym świetle kontrast maleje, ale zarazem delikatne odcienie stają się wydatniejsze. W ciemne i pochmurne dni zarówno barwy, jak i rysunek są trudno dostrzegalne. Pamiętaj wreszcie, że ważną cechą jest głos. Aby odróżnić wiele bardzo podobnych do siebie przedstawicieli takich grup jak brodźce, skowronki, świergotki czy świstunki, dobrze jest już w terenie porównać to, co słyszysz, z opisem głosów w książce. Możesz także próbować zapamiętać albo zapisać słyszane głosy i w domu porównać te notatki z nagraniami.