ZĘBICE DZIEJE MIEJSCOWOŚCI III. Zębice wlatach 80-945 W 80 roku król Prus, Fryderyk Wilhelm III, wydał edykt sekularyzacyjny. Wspomniany akt uprawniał do przejęcia przez pruski skarb majątku kościelnego 20. W tym okresie Zębice, tak jak i inne dobra Szpitala Św. Ducha, dostały się pod zarząd Miejskiego i Krajowego Zarządu Dóbr we Wrocławiu. W latach 830-845 powstało tutaj wolne sołectwo2. Sambowitz na początku XX wieku ulica Wiejska (Dorfstraße) Źródło: http://wroclaw.hydral.com.pl/24277,foto.html, data dostępu: 02.05.202. 20 P. Pregiel, T. Przerwa, Dzieje Śląska, Wrocław 2005, s. 88-89. Por. A. i A. Galos, op. cit., s. 74. 2 Materiały dotyczące Zębic, s. 23. 7
Źródło: http://www.wsipnet.pl/dane/obrazki/kluby/30//rys4_wies_ulicowka_d.gif, data dostępu: 4.07.202. Na początku lat 20. XIX wieku wieś była już dobrze wykształconą owalnicą położoną przy głównej drodze Dorfstraße. Zębice były wsią-ulicówką, w której wszystkie gospodarstwa rolne, jak i domostwa zbudowane zostały wzdłuż głównej ulicy, noszącej dziś nazwę Bolesława Prusa22. Wokół miejscowości znajdowało się tak zwane nawsie. Także w latach 20. XX wieku wykształcił się obecny układ dróg na terenie Zębic, a także bezpośrednie otoczenie wsi. Gospodarstwa rolne na planie czworoboku cechowała zabudowa zwarta, jednolita i regularna. Dopiero w latach 885-930 zlikwidowano nawsie, a główną ulicę osady obsadzono pierwszymi szpalerem z lip23. Wspomniane zmiany w zabudowie wsi miały bezpośredni związek z sekularyzacją Prus oraz wprowadzaniem w. połowie XIX wieku reform (rolnictwo, administracja, szkolnictwo), m.in. uwłaszczenie chłopów i nadanie im wolności osobistej. Nad Odrą zaczęła kształtować się wolnorynkowa gospodarka24. Władze pruskie licząc na zyski umożliwiały miejscowym rolnikom wykup uprawianej do tej pory przez siebie ziemi kościelnej. Powodowało to w niedługim czasie powstanie na dawnych majątkach duchownych samodzielnych gospodarstw rolnych. Od tego momentu chłopi sami zajmowali się handlem wyprodukowanymi przez siebie produktami lub też zrzeszali się w wspódzielnie. Zaczęli oni inwestować w sprzęt oraz modernizację prowadzonych upraw25. 22 I. Kozioł, H. Matuszewski, J. Załęski, op. cit., s. 93. 23 Ibidem. 24 Historia Śląska, red. M. Czapliński, Wrocław 2002., s. 254-257. 25 Ibidem, s. 263-265, 267-268. 8
Uprawa roli w Zębicach (dwudziestolecie międzywojenne) Źródło: zbiory własne pani Krystyny Kaczmar. W niedługim czasie nastąpił błyskawiczny rozwój wielu miejscowości. Widać to dokładnie na mapach przedstawiających zmiany zabudowy takich wsi, jak choćby pobliski Sulęcin26. W przypadku Zębic przemiany te nie przybrały tak wielkiej skali. Powstało jedynie kilka budynków, nowych dróg polnych na południu oraz wschodzie wsi 27. Najprawdopodobniej spowodowane było to mniej urodzajnymi ziemiami przez co chłopi mieli mniejsze zyski28. Wydarzeniem, które wpłynęło na rozwój miejscowości było zbudowanie pierwszej linii kolejowej na Śląsku, która przebiegała w pobliżu Zębic. Powstała ona w 842 roku i łączyła Wrocław z Oławą29. 26 Mapa: Rothsuerben, nr 2955, rok 885 i 932, Uniwersytet Wrocławski, Wydział Nauk Przyrodniczych, Instytut Geograficzny, Zbiory Kartograficzne Zakładu Kartografii, sygnatura 345/ i 345/2. 27 Mapa: Cattern, nr 2892, rok 884 i 934, Uniwersytet Wrocławski, Wydział Nauk Przyrodniczych, Instytut Geograficzny, Zbiory Kartograficzne Zakładu Kartografii, sygnatura 322/4 i 322/2. 28 R. Warkus, Gemeinde Saulwitz mit Ortsteil Rohrau, Kr. Ohlau, Heimatblatt Strehlen/Ohlau, 5/980, s. 0, 7/980, s. 9, 8/980, s. 9, 9/980, s. 9, 0/980, s. 9, /980, s. 9. 29 Oława. Zarys monografii miasta, red. K. Matwijowska, Wrocław Oława 2004, s. 55. 9
Stacja kolejowa w Sambowitz, ok. 926 roku Źródło: http://wroclaw.hydral.com.pl/478,foto.html, data dostępu: 02.05.202. Początkowo linia kolejowa miała znikomy wpływ na życie zębiczan, co sugeruje choćby fakt, iż budynek stacji kolejowej pojawia się we wsi w okolicach 920 roku, a zatem prawie pół wieku po uruchomieniu połączenia kolejowego30. Początek XX wieku to też najprawdopodobniej czas elektryfikacji Zębic. Wskazywałoby na to między innymi istnienie transformatorów w pobliskim Grodziszowie i Sulęcinie (budowle przedwojenne, datowane na. ćwierćwiecze XX wieku)3, a także fakt, iż w 909 roku w pobliskich Siechnicach rozpoczęła pracę elektrownia Tschechnitz 32. W miejscowości znajdował się także telefon (dane z 926 roku), którego posiadaczem był Gustav Reimann (właściciel ziemski)33. 30 Dworzec ten widoczny jest na pocztówce z 926 roku prezentowanej w dalszej części opracowania oraz jest zaznaczony na mapie Zębic z 934 roku. 3 I. Kozioł, H. Matuszewski, J. Załęski, op. cit., s. 78. 32 http://www.siechnice.com.pl/kalendarium.php, data dostępu: 02.05.202. Por. M. Czapliński, op. cit., s. 309. 33 Informacje z materiałów udostępnionych przez pana Leszka Muchę: Lista dorosłych mieszkańców Zębic, wyznania katolickiego, w oparciu o zapisy w: Księga zmarłych 865-878 i Księga chrztów 870-887; Sambowitz Einwohnerliste 926. 0
Transformator w Grodziszowie (zdjęcie z 202 r.) Źródło: zbiory własne autora. W XIX wieku miejscowa ludność uzyskała niezależność osobistą oraz własność ziemską. Wspólne interesy i tradycje, życie obok siebie ludności protestanckiej oraz katolickiej spowodowało wytworzenie się więzi i poczucia solidarności pomiędzy mieszkańcami wsi. Miejscem, w którym skupiało się życie osady, była gospoda. Pierwsze wzmianki o niej pochodzą z roku 79534. 34 Materiały dotyczące Zębic, s. 24.
Gospoda rodziny Warkus w Sambowitz (początek XX wieku) Żródło: http://wroclaw.hydral.com.pl/24277,foto.html, data dostępu: 02.05.202. Wraz ze wzrostem zamożności mieszkańców i poziomem ich życia zwiększał się stopień scholaryzacji35. Najprawdopodobniej od początku XX wieku część zębickich dzieci uczęszczała do szkoły wiejskiej w Sulęcinie (utworzonej w 903 roku), ewangelickiej w Sulimowie i katolickiej w Świętej Katarzynie36. 35 M. Czapliński, op. cit., s. 238-239. 36 I. Kozioł, H. Matuszewski, J. Załęski, op. cit., s. 76. Por. http://retroteka. home.pl/sw_kat/index.php? option=com_content&task=view&id=0&itemid=55, data dostępu: 02.05.202. 2
Szkoły, do których uczęszczały zębickie dzieci: Święta Katarzyna Sulęcin Sulimów Źródło: http://wroclaw.hydral.com.pl/photo.action?view=&id=793603&identity=50688, http://wrocla w.hydral.com.pl/photo.action?view=&id=68734&identity=50687, http://retroteka.home.pl/sw_ kat/index. php?option=com_rsgallery&page=inline&id=54&catid=24&limitstart=5, data dostępu: 4.07.202. 3
W latach 20. XIX wieku wśród mieszkańców wsi najliczniejszą grupą zawodową byli rolnicy (wolni najemcy i pracownicy rolni), pracownicy kolei (wartownicy, maszynista, technicy). Pojedyncze osoby były z zawodu: wojskowym, kupcem, ślusarzem, kowalem, służącą, krawcem, szewcem lub hodowcą bydła mlecznego37. Zębiczanie według zawodów (926 rok): Zawód Najemni pracownicy rolni Pracownicy kolejowi Urzędnicy Właściciele ziemscy Handlarz (mlekiem lub skórą) Służba domowa Kowal Krawiec Kupiec Murarz Szewc Ślusarz Wojskowy Restaurator Ilość osób 2 2 5 5 2 2 Źródło: materiały archiwalne ze zbiorów pana Leszka Muchy. Połowa XIX wieku nie upłynęła jedynie pod znakiem rozwoju i postępu. Czas ten związany był z licznymi klęskami. W 849 roku na terenie Gminy Siechnice panować miała epidemia cholery, która w pobliskich Siechnicach (niem. Tschechnitz) oraz Świętej Katarzynie (niem. Cattern) pozbawiła życia blisko 300 osób. W okolicznych wsiach też w tym czasie umarło wielu ludzi. Z tego okresu pochodziła dawna nazwa szlaku komunikacyjnego łączącego Siechnice i Świętą Katarzynę od strony Zębic droga umarłych 38. Wyjątkowym obiektem w miejscowości, a to ze względu na brak w niej świątyni, była i jest nadal dla wielu mieszkańców przydrożna kapliczka znajdująca się w starych Zębicach. Zbudowana została ona na początku XX wieku. W jej wnęce znajduje się figurka Najświętszej Marii Panny. Kapliczkę przebudowano w 945 roku, jednak do dziś dnia stoją przy niej dwie lipy, które pochodzą z okresu budowy tej kapliczki39. 37 Informacje z materiałów udostępnionych przez pana Leszka Muchę: Lista dorosłych mieszkańców Zębic, wyznania katolickiego, w oparciu o zapisy w: Księga zmarłych 865-878 i Księga chrztów 870-887; Sambowitz Einwohnerliste 926. 38 http://retroteka.home.pl/sw_kat/index.php?option=com_content&task=view&id=0&itemid=55, dostępu: 02.05.202. data 39 I. Kozioł, H. Matuszewski, J. Załęski, op. cit., s. 94. Por. Materiały dotyczące Zębic, s. 24. 4
Zębice kapliczka w starej części wsi (202 rok) Źródło: zbiory własne autora. Charakterystycznym miejscem w Zębicach jest skrzyżowanie dróg: gminnej od strony Sulimowa i powiatowej od strony Sulęcina prowadzącej do Groblic. Na skrzyżowaniu tych dróg znajdują się trzy lipy (nasadzenia z początku XX wieku) miejsce w którym, wedle relacji najstarszych mieszkańców, do czasów powojennych znajdowała się zbiorowa mogiła40. 40 Ibidem. 5
Trzy lipy w Zębicach Źródło: zbiory własne autora 6