Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Lądowych im. gen. T. Kościuszki we Wrocławiu WIELONARODOWE SIŁY WOJSKOWE WSPÓLNE SPOJRZENIE NA BEZPIECZEŃSTWO MIĘDZYNARODOWE Wprowadzenie W chwili obecnej termin bezpieczeństwo jest bardzo popularny. Na taki stan rzeczy wpływa wiele czynników, choćby dlatego, że powiązane są one z bezpośrednim i pośrednim oddziaływaniem na człowieka, państwo czy też wykracza poza jego granice, a nawet i kontynenty. Jak podaje B. Skulska ( ) Choć problemy bezpieczeństwa mogą być rozpatrywane z różnych punktów widzenia, jednym z najważniejszych obszarów są zagadnienia związane z bezpieczeństwem militarnym. Pojęcie to odnoszone jest do zagrożeń dla przetrwania i dotyczy głównie obrony terytorium przed agresją zewnętrzną o charakterze militarnym. Jest ono związane z takimi kategoriami, jak potencjał obronny i ofensywny poszczególnych państw oraz z postrzeganiem intencji innych podmiotów stosunków międzynarodowych 1. W związku z rozpadem świata bipolarnego, na czele z dwoma ścierającymi się supermocarstwami, zagrożenia przestały być definiowane jedynie w powiązaniu z bezpieczeństwem politycznym i wojskowym. Współcześnie wskazanie kierunków zagrożeń bezpieczeństwa i wytyczenie granic między nimi jest coraz trudniejsze, niż do początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. Dlatego między innymi, trudno nie zgodzić się ze stwierdzeniem że ( ) wyzwania w dziedzinie bezpieczeństwa dyktują potrzebę podejścia całościowego. Zaciera się bowiem różnica między zewnętrznymi i wewnętrznymi aspektami bezpieczeństwa. Rośnie znaczenie czynnika międzynarodowego i rola współdziałania międzynarodowego, w tym zwłaszcza w układzie sojuszniczym 2. To właśnie we wspólnym działaniu międzynarodowych struktur i zgrupowań wojskowych upatruje się właściwej i skutecznej recepty na przeciwdziałanie zagrożeniu pokoju i bezpieczeństwa w różnych regionach globu. Jak podaje L. Balcerowicz, ( ) tworzenie zgrupowań wojsk wielu narodów i państw nie jest w historii wojskowości czymś nowym. Znane są, ze względu na swoje znaczenie, siłę i liczbę uczestniczących armii, potężne zgrupowania Aleksandra Macedońskiego w jego wojennych wyprawach, czy prawie wielusettysięczna, wielonarodowa Wielka Armia Napoleona w wojnie z Rosją (1812-1813) 3. Szczególnie po drugiej 1 2 3 B. Skulska, P. Skulski (red.), Bezpieczeństwo międzynarodowe w regionie Azji i Pacyfiku. Wybrane zagadnienia, Wrocław 2010. s. 23. Strona internetowa http://adamkorcz.dl.interia.pl/milit.doc z 11.04.2012 r. B. Balcerowicz, Siły zbrojne w państwie i stosunkach międzynarodowych, Scholar, Warszawa 2006, s.91.
wojnie światowej idea tworzenia wielonarodowych zgrupowań wojskowych nasiliła się, chociażby pod auspicjami Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ), Sojuszu Północnoatlantyckiego (NATO) czy Unii Europejskiej (UE). Jednak nowe uwarunkowania bezpieczeństwa międzynarodowego powodują, że powstają nowe wielonarodowe zgrupowania wojskowe, w skład których wchodzi znacznie mniejsza liczba państw oraz mogą one realizować zadania diametralnie różniące się od tych dotychczasowych, wykonywanych w czasie różnego rodzaju misji lub operacji wojskowych 4. Z uwagi na ograniczenia związane z objętością artykułu, autor skupi się jedynie na siłach wielonarodowych w misjach i operacjach prowadzonych przez ONZ, NATO, UE, a także na przedstawieniu prób wybranych inicjatyw, budowania nowych międzynarodowych struktur wojskowych przez inne instytucje międzynarodowe, czy też grupy państw. Zmierzch czy renesans operacji pokojowych Organizacji Narodów Zjednoczonych? Działalność Organizacji Narodów Zjednoczonych, szczególnie w ostatniej dekadzie poprzedniego i pierwszej obecnego wieku budzi wiele kontrowersji i dyskusji. Pojawia się szereg wątpliwości i spostrzeżeń, czy powołana do życia przed ponad pół wieku organizacja międzynarodowa, spełnia swoją rolę w różnych obszarach jej funkcjonowania, w tym również wykonując zadania związane z powoływaniem wielonarodowych sił wojskowych dla utrzymania bezpieczeństwa międzynarodowego. Bez względu na takie opinie, trudno nie zgodzić się z opinią Malcolma N. Showa 5, który zaliczył powstanie ONZ do najważniejszych wydarzeń XX wieku. Należy zaznaczyć, że operacje pokojowe, które są najbardziej kojarzone z wojskową aktywnością międzynarodową, jako pojęcie nie występują w Karcie Narodów Zjednoczonych. W tym dokumencie środkami systemu bezpieczeństwa są działania zmierzające do pokojowego rozstrzygania sporów, które ujęto w rozdziale VI Karty Narodów Zjednoczonych. Do pierwszej grupy środków systemu zbiorowego zaliczane są: rokowania, badania sytuacji przez Radę Bezpieczeństwa ONZ, pośrednictwo, rozstrzyganie sądowe, odwołanie się do organizacji lub układów międzynarodowych. Drugą grupą są środki przymusu, które można zastosować bez i z użyciem sił zbrojnych. Ostatecznym środkiem systemu bezpieczeństwa zbiorowego ujętym w Karcie Narodów Zjednoczonych jest interwencja zbrojna. W przypadku zastosowania środka przymusu bez użycia sił zbrojnych, podstawowymi działaniami są całkowite lub częściowe zerwanie stosunków gospodarczych i komunikacji (sankcje). W przypadku użycia sił zbrojnych można zastosować dwa rodzaje działań tj., demonstrację siły lub blokadę. Aktywność zbrojna może być realizowana poprzez inne operacje sił zbrojnych (interwencją przeciw agresji). Zarówno drugi, jak i trzeci środek zawarty jest w rozdziale VII Karty Narodów Zjednoczonych 6. Wychodząc z głównego podziału zadań ONZ w ramach bezpieczeństwa międzynarodowe- 4 5 6 Ze względu na zadania wykonywane przez organizacje międzynarodowe, w tym zaangażowanie wojskowych zgrupowań międzynarodowych nazewnictwo tych działań jest zróżnicowane. Malcolm Nathan Show (ur. 1947) - profesor prawa międzynarodowego na Uniwersytecie w Leicester. Po przejściu na emeryturę pracownik naukowy w Centrum Prawa Międzynarodowego na Uniwersytecie Cambridge. Autor wielu książek i publikacji dotyczących aspektów prawa międzynarodowego. Zob. F. Gągor, K. Paszkowski, Międzynarodowe operacje pokojowe w doktrynie obronnej RP, Warszawa 1998, s.16. 22
Wielonarodowe siły wojskowe wspólne spojrzenie na bezpieczeństwo... go, wojskowe misje pokojowe dzielą się na dwie kategorie: misje obserwacyjne i siły pokojowe. W skład pierwszych wchodzą nieuzbrojeni oficerowie, których zadaniem jest między innymi monitorowanie zawieszenia broni i odwrotu wojsk oraz patrolowanie granic i stref zdemilitaryzowanych. Siły pokojowe to struktury wojskowe, utworzone z narodowych kontyngentów wojskowych zaangażowanych do pełnienia zadań podobnych jakie realizują obserwatorzy wojskowi, stanowiąc często bufor między stronami konfliktu 7. P. Ostaszewski podaje, że ( ) po raz pierwszy działania rozjemcze zastosowano w 1947 r. w Grecji (UNSCOB) oraz w 1948 r. na Bliskim Wschodzie (UNTSO Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Nadzoru Rozejmu). [ ] Pierwsze działania pokojowe w ramach operacji peacekeeping miały miejsce w 1956 r. w czasie kryzysu sueskiego (UNEF Doraźne Siły Pokojowe Narodów Zjednoczonych) 8. Do początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku na podstawie przedstawionych rozdziałów Karty Narodów Zjednoczonych ONZ używała, jako jedyna organizacja wielonarodowych sił wojskowych do prowadzenia operacji pokojowych, w celu utrzymania bezpieczeństwa międzynarodowego. Ważny dla prowadzonych operacji międzynarodowych przez ONZ był 1992 rok, kiedy ówczesny Sekretarz Generalny Butrus Ghali przedstawił raport zatytułowany Program dla Pokoju". Działanie to związane było między innymi tym, że w związku ze zmieniającym się charakterem zagrożeń bezpieczeństwa międzynarodowego wynikały potrzeby prowadzenia operacji nie tylko o charakterze militarnym 9. W raporcie tym ujęto nowe spojrzenie na operacje pokojowe prowadzone przez ONZ w aspekcie zwiększenia ich skuteczności. W wyniku szerokiej dyskusji nad tym dokumentem na forum Zgromadzenia Ogólnego, w Radzie Bezpieczeństwa oraz w parlamentach narodowych państw członkowskich, 3 stycznia 1995 roku został wydany Załącznik do Programu dla Pokoju. Rozwija on wątki przedstawione w Programie dla Pokoju, a jednocześnie zawiera odpowiedzi na wiele pytań ze sfery perspektywicznej ewolucji misji pokojowych. W dokumencie tym przedstawiono następujące rodzaje misji pokojowych: - dyplomacja prewencyjna i tworzenie pokoju (ang. preventive diplomacy and peacemaking), - utrzymanie pokoju (ang. peacekeeping), - budowanie pokoju (ang. peacebuilding), - rozbrojenie (ang. disarmament), - sankcje (ang. sanctions), - wymuszanie pokoju (ang. peace enforcement) 10. 7 8 9 10 Strona internetowa https://www.un.org/en/peacekeeping/operations/past.shtml z 16.06.2012. P. Ostaszewski, Międzynarodowe stosunki polityczne, Zarys wykładów, Książka i Wiedza, Warszawa 2008, s. 649. UNTAG (1989-1990) była jedną z pierwszych operacji, która spełniała funkcje polityczno-militarnohumanitarną. Prowadzona byłą w Namibii w celu pomocy i nadzoru nad przeprowadzeniem wolnych wyborów w tym kraju. J. Trembecki, Pojecie misji pokojowej, operacji pokojowej i operacji wsparcia pokoju, w: Międzynarodowe operacje pokojowe, red. D.S. Kozerawski, AON Warszawa 2003 r. s.24. 23
Lata dziewięćdziesiąte ubiegłego wieku to również zmiana w podejściu ONZ do liczby państw uczestniczących w siłach wielonarodowych 11. Liczbę tę znacznie zwiększono w różnych rodzajach wykonywania zadań, wynikiem czego wielonarodowość nie dotyczyła już dużych szczebli zgrupowań, lecz występowała również na najniższych szczeblach organizacyjnych. Jak twierdzi B. Balcerowicz ( )regułą w tworzeniu zgrupowań zbrojnych ONZ była doraźność; proces ich tworzenia za każdym razem rozpoczynał się od nowa. W związku ze wzrostem liczby operacji pokojowych i humanitarnych w latach dziewięćdziesiątych (wzrost trzykrotny: 1988 r. 5, 1994 17) pojawił się problem zasobów sił gotowych do podjęcia nowych misji. Dotyczył przy tym nie tylko ilości i jakości, lecz także czasu gotowości do rozpoczęcia operacji. Zaistniała wyraźna potrzeba zredukowania doraźności w tworzeniu sił wielonarodowych i skrócenia czasu ich wejścia do akcji 12. W tej sytuacji, w wyniku licznych propozycji międzynarodowych, w 1995 roku przyjęto jedną z nich a mianowicie utworzenie sił międzynarodowych w sile brygady SHIRBRIG 13. Pierwszy raz brygada została użyta podczas misji UNMEE 14 w listopadzie 2000 roku. Od 1948 roku na całym świecie przeprowadzono 60 operacji pokojowych, w których wzięło udział ponad 750 tys. osób personelu wojskowego, policyjnego oraz cywilnego, rekrutujących się z ponad 110 krajów. Obecnie działa 15 misji, które rozmieszczone są: w Afryce, Azji, Ameryce, na Bliskim Wschodzie oraz w Europie. Uczestniczy w nich 62 811 członków personelu wojskowego oraz cywilnej policji ze 109 krajów, a także 4517 osób międzynarodowego personelu cywilnego, 8654 lokalnego personelu cywilnego oraz 1812 wolontariuszy ONZ. Od 1948 r. do 2006 r. w operacjach pokojowych śmierć poniosło 2272 osób. 7 września 2006 r. Sekretarz Generalny zaprezentował na forum Zgromadzenia Ogólnego raport. Zawiera on propozycje, które mają przekształcić ONZ w skuteczniejszą i bardziej przejrzystą organizację międzynarodową w sposób odzwierciedlający fakt, że obecnie 70% rocznego budżetu ONZ w wysokości 10 miliardów dolarów przeznacza się na operacje pokojowe i inne działania na obszarach konfliktów 15. Obecnie prowadzi się wiele dyskusji nad przyszłością ONZ, w tym również nad zasadnością i celowością prowadzenia operacji pokojowych i angażowania w nich wielonarodowych sił wojskowych. W szczególności ma to związek między innymi z kontrowersjami wokół prowadzonych przez organizację międzynarodową operacji o charakterze peace enforcement oraz ze skandalami, które wybuchały w związku z prowadzeniem operacji w Afryce. Należy podzielić opinię wielu ekspertów międzyna- 11 12 13 14 15 W misji MONUC (ang. United Nations Organization Mission in the Democratic Republic of the Congo - Misja Obserwacyjna Organizacji Narodów Zjednoczonych w Demokratycznej Republice Konga) do sierpnia 2006 roku udział wzięło ponad 16 tys,. żołnierzy z 58 państw. B. Balcerowicz, op. cit. s. 99. SHIRBRIG (ang. Multinational Standby High Readiness Brigade for UN Operations - Wielonarodowa Brygada Szybkiego Rozwinięcia do Operacji ONZ), wielonarodowe siły szybkiego reagowania, przeznaczone do działania w operacjach pokojowych ONZ, działająca w latach 2000-2009 w ramach Systemu Szybkiego Rozmieszczenia ONZ. W 2008 roku 16 państw było w gotowości do wystawienia swoich jednostek w ramach działania brygady, natomiast 7 miało status obserwatorów. UNMEE (ang. United Nations Mission in Ethiopia and Eritrea - Misja Organizacji Narodów Zjednoczonych w Etiopii i Erytrei) Misja została powołana w celu monitorowania przestrzegania zawieszenia broni między oboma krajami. Strona internetowa http://www.unic.un.org.pl/misje_pokojowe/mtbw_untso.php z 15.06.2012. 24
Wielonarodowe siły wojskowe wspólne spojrzenie na bezpieczeństwo... rodowych 16, że Organizacja Narodów Zjednoczonych, aby odnalazła tożsamość w świecie XXI wieku, wymaga przeprowadzenia reform wewnętrznych, a także stanowczych kroków w zakresie działania i reagowania na pojawiające się współcześnie zagrożenia bezpieczeństwa międzynarodowego. Próba, czy szansa odpowiedzi sił NATO na nowe zagrożenia? Dokonując próby omówienia udziału wielonarodowych sił wojskowych w operacjach Sojuszu Północnoatlantyckiego już na początku należy wskazać na zasadniczą różnicę w stosunku do poprzednio omawianej organizacji międzynarodowej. W przeciwieństwie do ONZ, Sojusz Północnoatlantycki jest organizacją międzynarodową o charakterze polityczno-wojskowym. Nadal pozostaje organizacją obrony wspólnej podejmowanej wobec agresora, gdy on się pojawi 17. W jej strukturach występuje miedzy innymi Komitet Wojskowy, składający się z szefów sztabów państw członkowskich. A więc u podstaw tej organizacji leży współpraca przedstawicieli wojskowych z różnych krajów, w tym również prowadzenie wspólnie operacji NATO. Z uwagi na kryterium podziału i typy funkcji, które może spełniać organizacja międzynarodowa tj. funkcja regulacyjna, kontrolna i operacyjna, NATO spełnia wszystkie typy funkcji 18. Z funkcją operacyjną Sojusz Północnoatlantycki jest najbardziej i najczęściej kojarzony. Zawiera on w sobie różne formy aktywności, które podejmowane są na podstawie decyzji Sojuszu, a wykonywane między innymi za pomocą struktur wojskowych będących w jego dyspozycji 19. To między innymi przez tę funkcję używa on wielonarodowych sił wojskowych w operacjach prowadzonych w ramach NATO. Jak podaje M. Wiatr ( ) sojusznicze zgrupowania operacyjne prowadzić mogą działania zarówno w ramach obrony kolektywnej wynikającej z artykułu 5 Traktatu Waszyngtońskiego, jak i w ramach reagowania kryzysowego poza obszarem traktatowym Sojuszu. W pierwszym przypadku siły zbrojne państw NATO mogą znaleźć się w zagrożonym rejonie w ramach przeciwkoncentracji strategicznej, natomiast w drugim w ramach operacji podejmowanej w ramach ONZ lub innej organizacji międzynarodowej 20. Rozpatrując podział operacji pozawojennych, które mogą prowadzić zgrupowania Sojuszu można wyróżnić trzy zasadnicze grupy operacji tj.: operacje wsparcia pokoju, operacje (działania) humanitarne i operacje poszukiwawczo ratownicze 21. W ramach pierwszej grupy operacji mogą być prowadzone następujące działania: - zapobieganie konfliktom (ang. conflict prevention), - utrzymanie pokoju (ang. peacekeeping), - wymuszanie pokoju (ang. peace enforcement), - tworzenie pokoju (ang. peacemaking), 16 17 18 19 20 21 Więcej na ten temat w artykule na stronie internetowej - http://www.se.pl/wydarzenia/kraj/onznajlepsze-lata-ma-dawno-za-soba_72837.html z 17.06.2012. B. Balcerowicz, op. cit. s. 79. Zob. T. Łoś-Nowak, Organizacje w stosunkach międzynarodowych, Istota-mechanizmy działaniazasięg, Wyd. UWroc, Wrocław, 1999, s. 34. M. Kulczycki, NATO gwarantem bezpieczeństwa narodowego, w: Współczesne problemy bezpieczeństwa, red. A. Gałecki, Oficyna Wydawnicza UZ, Zielona Góra 2010, s. 390. M. Wiatr, Operacje połączone, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006, s. 104. Por. M. Marszałek, Wybrane aspekty prowadzenia operacji pozawojennych w doktrynie Sojuszu Północnoatlantyckiego, AON, Warszawa 2004, s. 24. 25
- budowanie pokoju (ang. peace building), - pomoc humanitarna (ang. humanitarian aid) 22. Pierwszą wspólną operacją typu peacemaking była prowadzona od 20 grudnia 1995 do grudnia 1996 roku na terenie Bośni i Hercegowiny operacja Joint Endeavour. Głównym zadaniem międzynarodowych sił IFOR 23 było nadzorowanie realizacji postanowień porozumienia pokojowego w sprawie Bośni i Hercegowiny. W ramach tej operacji wojskowej NATO znalazło się 60 tys. żołnierzy z 32 państw. Poza członkami NATO swoje jednostki wojskowe wysłało14 państw, w tym dwa pozaeuropejskie 24. Siły Implementacyjne zajęły się zapewnieniem samoobrony i swobody poruszania się oddziałów w rejonie mandatowym, nadzorowaniem wyznaczania granic i stref rozdzielania stron konfliktu, nadzorowaniem i wymuszaniem na stronach konfliktu wycofywania ich wojsk i ciężkiego uzbrojenia do wyznaczonych stref, utrzymanie kontroli powietrznej nad Bośnię i Hercegowinę i przemieszczania się wojsk na głównych szlakach komunikacyjnych i powołaniem Wspólnych Komisji Wojskowych reprezentujących IFOR w kontaktach ze stronami porozumienia pokojowego 25. W ramach pojawiających się nowych zagrożeń oraz potrzeby reagowania na nie, w tym na wydarzenia związane z zagrożeniami kryzysowymi, w koncepcji strategicznej Sojuszu pojawił się nowy rodzaj operacji - operacje reagowania kryzysowego spoza artykułu 5 (ang. Non Article 5 Crisis Reaction Operation NA5CRO). Ważnym wydarzeniem wpływającym na aktywność operacyjną Sojuszu i wykorzystanie wielonarodowych sił był szczyt NATO w Pradze w 2002 roku. A. Kobieracki twierdzi, że ( ) geograficzny zasięg operacji Sojuszu jest prawdopodobnie najlepszą ilustracją zmian, jakie zaszły w NATO od Szczytu Praskiego. Obecnie, poza kontynuowaniem operacji zarządzania kryzysowego w byłej Jugosławii w Bośni i Hercegowinie oraz Kosowie Sojusz prowadzi intensywne operacje na Morzu Śródziemnym i w Afganistanie oraz wspomaga działania wielonarodowej dywizji kierowanej przez Polskę, zmierzające do zapewniania bezpieczeństwa w jednym z sektorów sił stabilizacyjnych w Iraku. Chociaż aktualna lista operacji kierowanych przez NATO już robi duże wrażenie, coraz bardziej narastają naciski, aby Sojusz podjął się kolejnych wyzwań. Pod wieloma względami, Sojusz stał się ofiarą swojego własnego sukcesu, a efektem tego jest fakt, że analitycy bezpieczeństwa, a nawet Sekretarz Generalny ONZ Kofi Annan, coraz częściej spoglądają w stronę Sojuszu, oczekując od niego pomocy w rozwiązywaniu wielu bardziej złożonych problemów świata 26. Ważną i trafną decyzją podjętą podczas szczytu praskiego była gotowość utworzenia nowego rodzaju sił sojuszu Sił Odpowiedzi NATO 27. Miały one poprawić wizerunek Sojuszu poprzez zdol- 22 A. Bujak, Rodzaje operacji wsparcia pokoju, w: A. Bujak red. Zgrupowania taktyczne wojsk lądowych w operacjach wsparcia pokoju, AON, Warszawa 2004, s.13. 23 ang. Implementation Forces Siły Implementacyjne. 24 25 26 27 Byli to przedstawiciele państw: Czech, Estonii, Węgier, Litwy, Łotwy, Polski, Rosji, Rumunii, Słowacji, Austrii, Szwecji, Finlandii, a także państw spoza Europy: Egipt i Pakistan. Strona internetowa http://stosunki-miedzynarodowe.pl/slownik/55-i/542-ifor z 19.06.2012. Strona internetowa http://www.nato.int/docu/review/2004/issue2/polish/art3.html z 3 07.2012. ang. NATO Response Force - decyzja o ich utworzeniu została podjęta w 2002 r. W 2006 r. Siły Odpowiedzi, dysponując liczbą 25 tys. żołnierzy, zadeklarowały pełną zdolność operacyjnego działania, we wszelkich typach operacji. 26
Wielonarodowe siły wojskowe wspólne spojrzenie na bezpieczeństwo... ność prowadzenia operacji militarnych, w tym szybkości ich działania i reakcji we wszelkich typach operacji. Od chwili przyjęcia dowodzenia przez NATO operacją ISAF 28 w Afganistanie istnieje wiele opinii na temat celu i efektów jej prowadzenia. Z jednej strony pojawiają się opinie, że Sojusz osiągnął nowy horyzont operacyjny 29, angażując się w prowadzenie operacji poza strefę europejską. Są również opinie przeciwne co do celu i sensu prowadzenia tej operacji 30. Tak czy inaczej, poprzez udział sił wielonarodowych w operacjach prowadzonych w rejonie obszaru odpowiedzialności Sojuszu, jak i poza nim, NATO pokazało że jako organizacja mająca w sobie struktury wojskowe, może je prowadzić wykorzystując do tego różne formy i metody organizacyjne. UE kopiowanie dotychczasowych sojuszniczych struktur wojskowych czy własny kierunek? W odróżnieniu od Sojuszu Północnoatlantyckiego, który ma charakter politycznowojskowy Unia Europejska takim sojuszem nie jest i nie ma takich aspiracji. Na mocy Traktatu o Unii Europejskiej, obowiązującego od listopada 1993 roku zadania wojskowe realizowała Unia Zachodnioeuropejska - UZE 31. UZE miała spełniać funkcje Europejskiej Wspólnoty Obronnej, natomiast nie pełniła funkcji integracyjnej. Na początku organizacja ta nie odgrywała znaczącej roli, bowiem działania w zakresie obronności i wojska pełniło NATO. Różnica polegała na tym, że członkowie UZE musieli podjąć natychmiastową akcję militarną, jeśli inne państwo członkowskie Unii zostało zaatakowane. Natomiast przepisy traktatowe NATO mówią, że państwa członkowskie mają w sytuacji zagrożenia innego państwa członkowskiego podjąć akcję, jaką uznają za stosowną. UZE stała się, więc forum wymiany raportów na temat potencjału sił narodowych, nie posiadała za to żadnych funkcji operacyjnych. Była organizacją o charakterze polityczno-obronnym 32. W wyniku licznych debat, a głównie pod wpływem wydarzeń politycznych, które rozegrały się na Bałkanach, państwa piętnastki postanowiły zrezygnować z pośrednictwa UZE w wykonywaniu zadań o charakterze militarnym i zbudować własne międzynarodowe siły antykryzysowe. W czasie końcowej fazy konfliktu w Kosowie, Rada Europejska pod przewodnictwem Niemiec podjęła na szczycie w Kolonii decyzję o rozwoju samodzielnych zdolności wojskowych i przyjęciu zasobów, potencjału oraz struktur organizacyjnych UZE 33. 28 29 30 31 32 33 ang. International Security Assistance Force - Międzynarodowe Siły Wspierania Bezpieczeństwa. NATO przejęło dowodzenie tą operacją 11 sierpnia 2003 r. Strona internetowa http://www.nato.int/docu/review/2006/issue2/polish/art3.html z 3 07.2012. Zob. P. Wroński, Generał Koziej narozrabiał, Gazeta Wyborcza, nr 146/2010. Według informacji z oficjalnej strony UZE w 2001 roku w skład Unii wchodziło 10 państw: Francja, Wielka Brytania, Belgia, Holandia, Luksemburg, Niemcy, Włochy, Grecja, Hiszpania i Portugalia. Poza tym 6 państw posiadało status członków stowarzyszonych (Czechy, Polska, Islandia, Norwegia, Turcja i Węgry), 7 partnerów stowarzyszonych, a 5 status obserwatora (Austria, Dania, Finlandia, Irlandia i Szwecja). Strona internetowa http://www.twojaeuropa.pl/347/unia-zachodnioeuropejska z 3. 07.2012. Zob. M. Kulczycki, op.cit., s 403. 27
Dyspozycja ta została zdefiniowana w dalszych zapisach Deklaracji petersberskiej, gdzie wyraźnie stwierdzono, że jednostki wojskowe UZE oprócz wkładu do wspólnej obrony mogą być wykorzystane do prowadzenia trzech rodzajów zadań: - akcje humanitarne i ratownicze (ang.humanitarian and rescue tasks), - utrzymania pokoju (ang. peacekeeping tasks), - zarządzania/reagowania kryzysowego, w tym operacje przywracania pokoju (ang. tasks of combat forces in crisis management, including peacemaking ) 34. W ramach prób współpracy i stworzenia partnerstwa strategicznego w obszarze militarnym pomiędzy NATO i UE, 17 marca 2003 roku zostało podpisane porozumienie Berlin Plus (ang. Berlin Plus Agreement). Poprzez to porozumienie, międzynarodowe struktury wojskowe Unii Europejskiej uzyskały dostęp do systemów planowania i dowodzenia oraz zabezpieczenia logistycznego Sojuszu Północnoatlantyckiego. Poprzez otwarcie możliwości zasobów NATO, międzynarodowe struktury wojskowe UE uzyskały gotowość do prowadzenia samodzielnych operacji. Już niespełna dwa tygodnie po podpisaniu porozumienia, Unia Europejska uruchomiła pierwszą misję wojskową UE w Byłej Jugosłowiańskiej Republice Macedonii 35 w ramach operacji Concordia. W czasie tej misji, UE przejmowała zadania operacji Allied Harmony NATO, a zatem stabilizowanie sytuacji w tym państwie oraz nadzorowanie wprowadzania w życie porozumienia z Ochrydy - 2001 rok. Ważnym wydarzeniem w zakresie funkcjonowania międzynarodowych struktur wojskowych w ramach prowadzenia aktywności militarnej przez UE na rzecz poprawy bezpieczeństwa międzynarodowego była operacja Artemis 36. Na ważność tej operacji wpływa wiele czynników w tym, również to, że przeprowadzona została na kontynencie afrykańskim, a więc poza rejonem europejskim. Wnioski, które zostały wyciągnięte przez UE w trakcie realizacji zadań militarnych i prowadzenia operacji nie tylko na kontynencie europejskim, a także zapewnienie zdolności efektywnej odpowiedzi na pojawiające się nagłe zagrożenia w postaci nagłych i mniejszych konfliktów, były podstawą do powołania przez Unię Europejską międzynarodowych struktur wojskowych o mniejszej liczebności tzw. europejskich grup bojowych 37. Ważnym etapem w realizacji wspólnej obrony państw europejskich było podjęcie decyzji o utworzeniu mniejszych międzynarodowych struktur wojskowych. Jak po- 34 35 36 37 Strona internetowa http://www.weu.int/documents/920619peten.pdf z 10.08.2012. ang. EU Military Operation in former Yugoslav Republic of Macedonia siły europejski w ramach operacji tej liczyły około 400 żołnierzy i personelu z 13 państw ówczesnej UE. Dodatkowo udział w niej brało 14 innych państw. Operacja Concordia zakończyła się 15 grudnia 2003 r., a zastąpiła ją misja policyjna EUPOL (operacja Proxima), której celem było dostarczanie pomocy eksperckiej w usprawnianiu działania macedońskiej policji i służb granicznych. ang. EU Military Operation in Democratic Republic of Congo siły europejski w ramach operacji tej liczyły około 1800 żołnierzy, głównie francuskich (Francja była w tej operacji państwem wiodącym), ale także z Belgii, Grecji, Niemiec i Wielkiej Brytanii oraz z państw spoza UE, m.in. z Brazylii, Kanady i RPA..UE podjęła decyzję o rozpoczęciu operacji, której celem, zgodnie z mandatem udzielonym w rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ z 30 maja 2003 r., były: ustabilizowanie sytuacji w stolicy prowincji Buni, utrzymanie kontroli nad lotniskiem, ochrona mieszkańców i obozów uchodźców. Zob. więcej na stronie internetowej http://www.iz.poznan.pl/news/125_.pdf z 8.07.2012. 28
Wielonarodowe siły wojskowe wspólne spojrzenie na bezpieczeństwo... daje M. Huzarski ( ) koncepcję utworzenia Grup Bojowych UE przyjęto na posiedzeniu Rady UE w połączonym składzie ministrów spraw zagranicznych i obrony narodowej w maju 2004 roku. [ ] Ministrowie obrony państw UE, na posiedzeniu w Brukseli 22 października 2004 roku, zatwierdzili decyzję o utworzeniu trzynastu Grup Bojowych (w tym dziewięć wielonarodowych) 38. Grupy Bojowe Unii Europejskiej stanowią siły szybkiego reagowania, mogą przede wszystkim brać udział w operacjach zarządzania kryzysowego, w tym przywracania pokoju i stabilizacji sytuacji po konfliktach zbrojnych. W krótkim czasie są zdolne przemieścić się we wskazany region i wykonywać powierzone zadania. A. Konarzewska twierdzi, że ( ) realizacja koncepcji grup bojowych może stać się katalizatorem uzyskania przez Unię nowych zdolności do działania poprzez umożliwienie grupom z konkretnych państw członkowskich prowadzenia specyficznych celów, które mają znaczenie dla ich narodowych zdolności i udziału w prowadzonych operacjach 39. Rozszerzenie katalogu misji petersberskich nastąpiło w Traktacie Lizbońskim, który wszedł w życie w 2009 r. Misje, przy prowadzeniu, których Unia Europejska może użyć środków cywilnych i wojskowych obejmują: - wspólne działania rozbrojeniowe, - misje wojskowego doradztwa i wsparcia, - misje zapobiegania konfliktom i utrzymanie pokoju, - misje zbrojne, służące zarządzaniu kryzysowemu, w tym misje przywracania pokoju i operacje stabilizacji sytuacji po zakończeniu konfliktów 40. Pod koniec dekady w niektórych w państwach UE rozgorzała dyskusja na temat budowania międzynarodowych zgrupowań zadaniowych poprzez wspólne porozumienia, co do zakresu wykorzystania i zadań tych struktur w obszarze umacniania wspólnego bezpieczeństwa. Wyznacznikiem dla państw, które przyjęły taką inicjatywę były między innymi wspólne działające już grupy w obszarze subregionalnym. Weimarska Grupa Bojowa Unii Europejskiej jest właśnie próbą odpowiedzi na powyższą inicjatywę, która podjęta została przez trzy kraje: Francję, Niemcy oraz Polskę. Weimarska Grupa Bojowa UE ma więc uczestniczyć w misjach stabilizacyjnych, humanitarnych, rozbrojeniowych i ratunkowych. Wraz z podpisaniem porozumienia eksperci trzech krajów rozpoczęli szczegółowo przygotowywać plany utworzenia grupy bojowej. Wyznaczone zostały jednostki, które weszły w skład grup bojowych, ustalone zostanie również zakres szkolenia 41. W ramach funkcjonowania Weimarskiej Grupy Bojowej UE, Polska utworzy Dowództwo Sił i wyznaczy jego dowódcę. Niemcy pełnią funkcję państwa wiodącego w zakresie zabezpieczenia logistycznego, natomiast Francja jest państwem wiodącym w zakresie zabezpieczenia medycznego. 38 39 40 41 M. Huzarski, Zmienne podstawy bezpieczeństwa i obronności państwa, AON. Warszawa 2009, s. 55. Strona internetowa http://www.bbn.gov.pl/portal/pl/347/1002/przyszlosc_unii_europejskiej.html z 8.07.2012. Strona internetowa http://stosunki-miedzynarodowe.pl/bezpieczenstwo/1186-misje-petersberskie z 8.07.2012. http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/,stworzymy_weimarska_grupe_szybkiego_reagowania.html z 10.07.2012. 29
Weimarska Grupa Bojowa UE liczy około 2100 żołnierzy, posiada własne środki transportu strategicznego, jest zdolna do przerzutu wojsk w rejon operacji w ciągu 10 dni i może samodzielnie prowadzić działania przez okres 4 miesięcy. Ponadto ta międzynarodowa grupa bojowa może wykonywać zadania niemal w każdym zapalnym zakątku świata, może być wysłana w każde miejsce oddalone o 6000 kilometrów od Brukseli 42. Pierwszy swój dyżur bojowy Weimarska Grupa Bojowa UE objeła w styczniu 2013 roku, po wcześniejszych ćwiczeniach zorganizowanych w listopadzie 2012 roku. Wyszehradzka Grupa Bojowa, jest kolejną inicjatywą, w której zaangażowana jest mała liczba państw. W 2007 roku ministrowie obrony państw Grupy Wyszehradzkiej zadeklarowali wolę utworzenia Wyszehradzkiej Grupy Bojowej, którą zaakceptowali Szefowie Sztabów. W zamyśle organizatorów było zaproszenie do udziału w tej formacji Ukrainy 43. Wydarzeniem przełomowym, które zdecydowało o powstaniu takiej jednostki było spotkanie 4 maja 2012 roku w czeskich Litomierzycach, ministrów obrony Czworokąta Wyszehradzkiego, a więc Polski, Czech, Węgier i Słowacji. Przedmiotem obrad tego spotkania były aspekty przygotowania i funkcjonowania struktury wojskowej z państw tworzących tę grupę bojową. Ustalono, że w przyszłym roku rozpoczną się przygotowania armii państw wchodzących w skład tej formacji międzynarodowej poprzez wspólne ćwiczenia pod auspicjami sił szybkiego reagowania NATO pod kryptonimem Steadfast Jazz. Grupa zostanie podporządkowana wojskowym organom Unii Europejskiej, ale będzie mogła działać także poza Europą. Użycie żołnierzy tworzących tę grupę będzie wymagało mandatu ONZ. W jej skład wejdzie trzy tysiące żołnierzy (Polskich żołnierzy ma być tysiąc dwustu), którzy będą wykonywali zadania bojowe, a także pomagali ludności cywilnej w walce z klęskami żywiołowymi 44. Jak twierdzi R. Korn, ( ) Wyszehradzka Grupa Bojowa w połączeniu z NATO oraz unijnymi dyplomatycznymi i politycznymi inicjatywami w zakresie obronności wniesie bardzo duży wkład w szerszą architekturę bezpieczeństwa. Ponadto, WGB stanowi dla państw Europy Centralnej pierwszy krok w kierunku ściślejszej współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa w przyszłości 45. Ta inicjatywa Grupy Państw Wyszehradzkich zmierzająca do umocnienia bezpieczeństwa międzynarodowego ma pewne wspólne cechy z podobną, podjętą przez grupę krajów Europy Północnej Szwecję, Finlandię, Norwegię, Irlandię oraz Estonię, którzy utworzyli Nordycką Grupę Bojową. Zakończenie Sytuacja polityczno-militarna związana z bezpieczeństwem międzynarodowym po zakończeniu działań II wojny światowej wymagała stałego monitorowania, a także właściwego reagowania na pojawiające się zagrożenia i niebezpieczeństwa. Z uwagi na rozpoczęcie działania w tym okresie największej organizacji międzynarodowej ONZ, 42 43 44 45 Strona internetowa http://www.wojsko-polskie.pl/weimerska grupa bojowa. pdf z 10.07.2012. Cz. Marcinkowski, Siły zbrojne państw Grupy Wyszehradzkiej w subregionalnych formacjach przeznaczonych do operacji pokojowych i kryzysowych, w: Jakość w działaniach na rzecz bezpieczeństwa wewnętrznego państw Grupy Wyszehradzkiej z perspektywy europejskiej, red. P. Majer, Józefów 2011, s. 54. http://polska-zbrojna.eu/index.php?option=com_content&view=article&id=15760:nowa-grupabojowa- catid=55:z-kraju&itemid=160 z 10.07.2012. Strona internetowa http://www.instytutobywatelski.pl/8667/komentarze/w-grupie-sila z 10.08.2012. 30
Wielonarodowe siły wojskowe wspólne spojrzenie na bezpieczeństwo... jej aktywność była na tyle duża, że obejmowała również prac nad podejmowaniem decyzji o wysyłaniu międzynarodowych struktur wojskowych pod jej auspicjami, w rejony zagrożone i niestabilne. Tak było w przypadku Grecji, czy rejonu Bliskiego Wschodu. Dlatego najwięcej operacji pokojowych przez niespełna półwiecze, bo do 1990 roku prowadzono pod bezpośrednim kierownictwem ONZ, a ściślej wyspecjalizowanej komórki Wydziału Operacji Utrzymania Pokoju. Po wybuchu konfliktu na kontynencie europejskim w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku w byłej Jugosławii oraz w związku z brakiem wymiernych efektów w prowadzeniu operacji pokojowej na tym obszarze przez ONZ, aktywność wojskową przejął Sojusz Północnoatlantycki. Udział zgrupowań międzynarodowych NATO przez cały okres funkcjonowania i prowadzenia operacji w rejonie Bałkan w różnym stopniu zweryfikował założone dla nich cele. Ten rejon Europy jest na tyle ważny dla historii użycia międzynarodowych zgrupowań wojskowych przez organizacje międzynarodowe, że również Unia Europejska rozpoczęła tam swoją aktywność wojskową. Zwiększone zaangażowanie na początku XXI wieku na rzecz poprawy bezpieczeństwa międzynarodowego, niektórych grup państw europejskich zaowocowało realnymi propozycjami, co do koncepcji użycia ich wydzielonych jednostek. Aktywność ta miała być realizowana samodzielnie lub pod auspicjami Unii Europejskiej. Przykładem takiej inicjatywy była propozycja państw Grupy Wyszehradzkiej, dotycząca wystawienia wielonarodowej grupy bojowej z czterech państw środkowoeuropejskich. Bez względu na to, pod jakimi auspicjami wielonarodowe struktury wojskowe realizowały, realizują i będą realizowały swoje zadania, nasuwają się następujące wnioski. Pierwszy dotyczy charakteru zagrożenia i specyfiki wykonywania zadań wojskowych przez struktury międzynarodowe. Jak twierdzi P. Gawliczek, ( ) można przypuszczać, że kompleksowość i zróżnicowanie bieżących oraz spodziewanych dla sił zbrojnych zadań sprawiają, że tylko nieliczne państwa są w stanie realizować je samodzielnie 46. Tak więc można powiedzieć, że z uwagi na specyfikę współczesnych zagrożeń, w tym nie koniecznie o charakterze stricte militarnym, prowadzenie współczesnych i przyszłych operacji wojskowych nie musi odbywać się jedynie w wymiarze sojuszniczym lub koalicyjnym, ale poprzez wielonarodowe struktury wojskowe wystawiane przez organizacje subregionalne lub grupę państw reprezentujących jakiś cel w działaniu na rzecz poprawy bezpieczeństwa międzynarodowego. Kolejny wniosek wpisany jest w obszar funkcjonalno-organizacyjny współpracy wielonarodowych struktur wojskowych podczas wykonywania zadań. Działania w międzynarodowych strukturach wojskowych z racji ich właściwej organizacji i przeprowadzenia wymuszają daleko idącą współpracę w wielu obszarach funkcjonowania wojska, ale i nie tylko. Aktywność międzynarodowych struktur wojskowych podczas realizacji zadań militarnych i niemilitarnych pociąga za sobą potrzebę standaryzacji wielu obszarów, wśród których w pierwszym rzędzie możemy wyliczyć sprzęt wojskowy i uzbrojenie oraz procedury dowodzenia tymi strukturami. Ostatni wniosek dotyczy tzw. czynnika ludzkiego, który uwidacznia się u żołnierzy już podczas przygotowania do działania wielonarodowych struktur wojsko- 46 P. Gawliczek, Transformacja współczesnych sił zbrojnych aspekt działań połączonych oraz przywództwa, w: Transformacja instytucjonalno-organizacyjna wojska na progu XXI wieku, red. Wł. Chojnacki, AON, Warszawa 2004, s.123. 31
wych, a potęguje z czasem wykonywania wspólnych zadań. Jego ranga jest nieco zaniżana w aspekcie efektów wyniesionych podczas międzynarodowego działania w obszarze militarnym. To poprzez żołnierzy na najniższych szczeblach organizacyjnych, którzy wykonują zadania ze swoimi odpowiednikami z innych armii, następuje wzajemne poznanie zarówno interpersonalne, jak również w obszarze tradycji, kultury czy religii innych krajów. Jest to o tyle ważne, że w następstwie może to wpływać na kształtowanie świadomości konkretnego społeczeństwa i w konsekwencji oddziaływać na poziom bezpieczeństwa międzynarodowego. Literatura 1. Balcerowicz B., Siły zbrojne w państwie i stosunkach międzynarodowych, Scholar, Warszawa 2006. 2. Bujak A., red. Zgrupowania taktyczne wojsk lądowych w operacjach wsparcia pokoju, AON, Warszawa 2004. 3. Chojnacki Wł., red., Transformacja instytucjonalno-organizacyjna wojska na progu XXI wieku, AON, Warszawa 2004. 4. Gałecki A., red. Współczesne problemy bezpieczeństwa, Oficyna Wydawnicza UZ, Zielona Góra 2010. 5. Gągor, F., Paszkowski K., Międzynarodowe operacje pokojowe w doktrynie obronnej RP, Warszawa 1998. 6. Huzarski M., Zmienne podstawy bezpieczeństwa i obronności państwa, AON. Warszawa 2009. 7. Kozerawski D.S,. red., Międzynarodowe operacje pokojowe, AON Warszawa 2003. 8. Łoś-Nowak T., Organizacje w stosunkach międzynarodowych, Istota-mechanizmy działania-zasięg, Wyd. UWroc, Wrocław, 1999. 9. Majer P., red., Jakość w działaniach na rzecz bezpieczeństwa wewnętrznego państw Grupy Wyszehradzkiej z perspektywy europejskie, Józefów 2011. 10. Marszałek M., Wybrane aspekty prowadzenia operacji pozawojennych w doktrynie Sojuszu Północnoatlantyckiego, AON, Warszawa 2004. 11. Ostaszewski P., Międzynarodowe stosunki polityczne, Zarys wykładów, Książka i Wiedza, Warszawa 2008. 12. Skulska B., red., Bezpieczeństwo międzynarodowe w regionie Azji i Pacyfiku. Wybrane zagadnienia, Wrocław 2010. 13. Wiatr M., Operacje połączone, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006. 14. Wroński P., Generał Koziej narozrabiał, Gazeta Wyborcza, nr 146/2010. Źródła internetowe 1. http://adamkorcz.dl.interia.pl 2. http://www.bbn.gov.pl/portal/pl 3. http://www.instytutobywatelski.pl 4. http://www.iz.poznan.pl 5. http://www.nato.int 6. http://www.polska-zbrojna.eu 32
Wielonarodowe siły wojskowe wspólne spojrzenie na bezpieczeństwo... 7. http://www.se.pl 8. http://www.stosunki-miedzynarodowe.pl 9. http://www.twojaeuropa.pl 10. http://www.unic.un.org.pl 11. http://www.un.org 12. http://www.weu.int 13. http://www.wiadomosci.gazeta.pl 14. http://www.wojsko-polskie.pl MULTINATIONAL FORCES COMMON LOOK AT INTERNATIONAL SECURITY Summary The article is devoted to multinational military concentrations operating in initiatives organized to improve international security and conducted by international organizations as well as groups of European countries. It presents the selected military operations organized under the supervision of the United Nations, NATO and the European Union. There has also been discussed the initiative of common effort to strengthen security by the Committee for the Support of French-German-Polish Cooperation and the Visegrad Group. There has also been described the contribution of multinational forces in the international security structure. 33