PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXXIV 1993

PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXXIV 1993 DATY ZAKWITANIA WAŻNIEJSZYCH ROŚLIN MIODODAJNYCH W POLSCE W LATACH 1946-1986 Michał Gromisz Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Oddział Pszczelnictwa uj. Kazimierska 2, 24-100 Puławy Streszczenie Opracowanieobcjmuje 3842 notowań dat zakwitania 16 gatunków roślin miododajnych na terenie kraju w latach 1946-1986. Obliczono średnie daty zakwitania i ich zmienność pomiędzy regionami oraz pomiędzy latami obserwacji na poziomie kraju, regionów (województw) i pasiek. Słowa kluczowe: fenologia, rośliny miododajne, kwitnienie. WPRaW ADZENIE W roku 1946 6wczesny Instytut Pszczelarski w Lublinie podjął prace badawcze, kt6re okazały się bardzo przydatne praktyce. Były one w pewnym stopniu kontynuacją prac zapoczątkowanych przed rokiem 1939 przez prof. A. Demianowicza (L.B. 1951), miały zaś na celu zgromadzenie materiału do poznania warunk6w funkcjonowania pszcz6ł oraz pracy pszczelarza. Na tej podstawie opierały się p6źniejsze opracowania założeń techniczno-ekonomicznych w zakresie rozwoju i optymalnej opłacalności pszczelarstwa. Materiały źr6dłowe dostarczali pszczelarze-korespondenci, rozmieszczeni po całym kraju. Akcja zapoczątkowana przez Instytut Pszczelarski w 1946 roku żyje do dziś, Pszczelarze współpracują całkowicie bezinteresownie. Podobnej działałności trudno doszukać się w innych krajach, przynajmniej w tak masowym zakresie. Zainteresowanie zoofenologią pszczelarską jest jednak duże. Opracowanie warunk6w naturalnej produkcji pszczelarskiej daje jej liczbowy obraz i stwarza możliwości praktycznie użytecznej oceny por6wnawczej zwłaszcza w zakresie ujawnienia r6żnic regionalnych na terenie kraju. Możliwości wykorzystania danych zoofenologicznych są rozmaite, między innymi do prognozowania dat pożytk6w, ustalania długości okresu przygotowawczego przed pożytkiem, zapotrzebowania na pracę pielęgnacyjną w pasiece, w końcowym zaś rezultacie są przydatne w intensyfikowaniu produkcji pasiecznej drogą najmniej szych nakład6w. Cześć materiał6w wybranych z naszych kwestionariuszy pszczelarskich została już opracowana i opublikowana w sposób kompleksowy (G r o m i s z 89

i B o w n i k 1969; G r o m i s z 1975a, 1975b, 1985; G r o m i s z 1983). W tych opracowaniach nie uwzględniono jednak dat początku kwitnienia roślin miododajnych. Korzystano natomiast z zasobu tych danych w innych publikacjach, ale raczej okazyjnie i w sposób marginalny (B o r n u s 1957, B o r n u s i inni 1974). Tymczasem zainteresowanie praktyków pszczelarzy opisami fenologicznymi jest duże od dawna, a wiedza podręcznikowa i fragmentaryczne opisy nie wyczerpują tematu, chociaż są bardzo cenne (A n o n i m 1992, C i e s i e I s k i 1925, M a k s y m i u k 1986, O s t r o w s k a 1962). W pracy niniejszej pragniemy przedstawić w sposób syntetyczny opracowanie dat początku kwitnienia niektórych roślin miododajnych na podstawie 41- letnich obserwacji notowanych na kwestionariuszach pszczelarskich. METODYKA Opracowanie oparto na badaniach ankietowych, prowadzonych wśród pszczelarzy na terenie kraju w okresie 1946-1986. W sumie zebrano drogą korespondencyjną 3842 wypełnionych ankiet, zwanych kwestionariuszami pszczelarskimi, a więc przeciętnie po 94 ankiety każdego roku (najwięcej 206 w roku 1969, najmniej 41 w roku 1964). Rozmieszczenie korespondentów na terenie kraju było nierównomierne. Sumarycznie w tym przedsięwzięciu uczestniczyło 860 pszczelarzy w r6żnym okresie czasowym. Na rycinie l podajemy liczbę pszczelarzy (pasiek) i liczbę nadesłanych przez nich ankiet w przekroju województw. W okresie 1946-1986 druk kwestionariusza pszczelarskiego był kilkakrotnie modyfikowany. Jego ostatnia wersja zawiera 23 pytania. W kolejności siódme z nich dotyczy dat początku kwitnienia ważniejszych roślin miododajnych. Wymienionych jest 5 gatunków, inne zaś korespondent mógł dopisywać według własnego uznania. W opracowaniu uwzględniono 16 gatunków roślin, zarówno dziko rosnących jak i uprawnych: śnieżyczka przebiśnieg Galanthus nivalis L. z rodziny amarylkowatych Amaryllidaceae, leszczyna pospolita Corylus avelladana L. z rodziny brzozowatych Betulaceae, podbiał pospolity Tussilago farfara L. i chaber bławatek Centaurea cyanus L. z rodziny złożonych Compositae, wierzba iwa Salix caprea L. z rodziny wierzbowatych Salicaceae, agrest pospolity (porzeczka agrest) Ribes grossuiaria L. z rodziny skalnicowatych Soxifragaceae, wiśnia pospolita Cerasus vulgaris Mili. (Prunus cerasus L.) oraz malina właściwa Rubus idaeus L. z rodziny różowatych Rosaceae, rzepak ozimy Brassica napus L.i gorczyca polna czyli ognicha Sinapis arvensis L. z rodziny krzyżowych Cruciferae, robinia akacjowa zwana białą akacją lub grochodrzewem Robinia pseudoacacia L., oraz koniczyna biała Trifolium repens L. i koniczyna łąkowa czyli koniczyna czerwona Trifolium 90

Liczba pasiek - Number of apiaries 860 Liczba obserwacji - Number of observations 3842 \O Ryc.l. Statystyka pasiek prowadzących obserwacje fenologiczne w latach 1946-1986 przynajmniej w ciągu jednego roku Statistics of apiaries in which phenological records were taken over the years 1946-1986 at least in one year

pratense L. z rodziny motylkowatych Papilionaceae, lipa drobnolistna Tilia cordata MilI. z rodziny lipowatych Tiliaceae, gryka zwyczajna Fagopyrum sagittatum Gilib. z rodziny rdestowatych Polygonaceae, wrzos zwyczajny Caluna vulgaris (L.) Salisb. z rodziny wrzosowatych Ericaceae. Nie wszyscy korespondenci mogli wypowiedzieć się na temat każdego z tych gatunków, więc odpowiednio do tego różnicowała się liczba obserwacji. Koniczynę czerwoną (2-gi pokos) wprowadzono do kwestionariusza w 1975 roku. W opracowaniu materiału liczbowego uwzględniono czynnik geograficzny i czasowy. Analizę geograficzną oparto na podziale administracyjnym kraju, a wynik końcowy wyrażano głównie średnimi arytmetycznymi. Natomiast charakterystykę obserwacji w poszczególnych latach sprowadzano do obliczenia zmienności, jaka kształtuje się na tym podłożu. Przyjęto, że zbiór obserwacji ma rozkład normalny, do którego w istocie się zbliżał. Tok obliczeń był następujący: l) obliczono średnie arytmetyczne wieloletnie dla poszczególnych województw, 2) z sumy średnich wieloletnich dla województw obliczano generalną średnia krajową datę początku kwitnienia poszczególnych gatunków roślin; przyjęto ten sposób rachunku z powodu nierównomiernego rozmieszczenia punktów obserwacyjnych na terenie kraju, 3) szacowanie zmienności oparto na znajomości standardowego odchylenia (S), które obliczano dla zbiorów dat; w modelowym rozkładzie dat przyjęto zakres 2xS na plus i na minus od wartości średniej dla zbioru, którą można przedstawić w postaci rzeczywistej lub w postaci znormalizowanej (sprowadzonej do zera); zgodnie z właściwościami rozkładu normalnego model obejmuje zatem 95% przypadków, w naszych badaniach możliwych dat początku kwitnienia, jakie wystąpią. Modelowe rozkłady obliczano dla następujących zbiorów dat zakwitania każdego gatunku roślin: l) w obrębie regionu i roku kalendarzowego; w ten sposób scharakteryzowano zmienność dat wśród pasiek stacjonujących w bliskim sąsiedztwie; jako region przyjmowano najczęściej kilka wojew6dztw, które niewiele różniły się datami średnimi, a obserwacje dotyczyły sporej liczby pasiek (od 4 do 15) i były powtarzane przez 10 lat (w pięciu przypadkach od 6 do 9 lat). 2) w przekroju czasowym na al poziomie kraju i na bl poziomie pasieki; w przypadku al rozkład obejmowal daty średnie roczne dla kraju, w przypadku bl rozkład dat dotyczył pojedynczej pasieki na przestrzeni lat - obliczenia do modelu oparto na danych pochodzących z tych pasiek, które prowadziły obserwacje przez 15-20 kolejnych lat (w obrębie gatunku rośliny 10 pasiek, koniczyna czerwona - 8). 92

WYNIKI W kalendarzu kwitnienia roślin, które oznaczali korespondenci Oddziału Pszczelnictwa ISK, listę otwiera przebiśnieg. Średnia wieloletnia data początku kwitnienia tej rośliny wypada dla kraju na dzień 23 III (tab. l). W dzień później zakwita leszczyna (24 III). Wokoło 2 tygodnie po tych prekursorskich roślinach przychodzi pora na kwitnienie podbiału (4 IV), kiedy to już zwykle na tyle się ociepli, że pszczoły mogą zbierać wziątek z tych roślin, przede wszystkim pyłek. Ich kwitnienie jest charakterystyczne dla fenologicznej pory roku, która nosi nazwę zarania wiosny. Kwitnienie agrestu, które się rozpoczyna w średnim ujęciu notowań korespondentów dnia 24 IV, wypada już według kryteriów fenologicznych w porze wczesnej wiosny. Pszczoły są wówczas dość aktywne i jest na tyle ciepło, ze można swobodnie przeglądać gniazda. W okolo 10 dni później, 3 V, zakwita wiśnia. Wkrótce zaś po tym pojawiają się pierwsze kwiaty na jabłoniach, których nie objęto notowaniami, i zakwitają uprawy rzepaku ozimego, według ustaleń korespondentów 12 V. W fenologicznym kalendarzu jest to pełnia wiosny. Po tej porze roku nastaje wczesne lato, gdy zakwita malina - 30 V i robinia akacjowa - 6 VI. W tym czasie kwitnie wiele gatunków roślin, które dają pszczołom pożytek. W zapiskach korespondenci uwzględniali koniczynę białą - 8 VI oraz chwasty: ognichę - 4 VI i chaber bławatek - 7 VI, niegdyś poważne źródło miodu towarowego. Początek kwitnienia lipy drobnolistnej, który wyznaczala średnia data 3 VII, wypada już \'I pełni fenologicznego lata. Z tą datą prawie pokrywa się pora kwitnienia gryki - 5 VII. Z później kwitnących gatunków roślin korespondenci notowali koniczynę czerwoną drugiego pokosu - 3 VIII oraz wrzos - 15 VIII, który w zasadzie zamyka listę ważniejszych pożytków nektarowych. W fenologicznej interpretacji jest już wówczas wczesna jesień. Ten przeciętny dla kraju obraz kryje w sobie różnice regionalne. Są one znaczne. Jeżeli regiony utożsamiamy z województwami, to różnica między skrajnymi datami średnimi początku kwitnienia wyniesie na przykład dla agrestu 20 dni (legnickie 13 IV, olsztyńskie 3 V), dla lipy drobnolistnej 24 dni (gorzowskie i opolskie 27 VI, szczecińskie 21 VII) oraz dla wrzosu 29 dni (wlocławskie 6 VIII, rzeszowskie 4 IX). Te gatunki roślin uważamy za wskaźnikowe w fenologicznym kalendarzu pożytków. Zr6żnicowanie dat początku kwitnienia roślin sięga także dalej, w głąb region6w (województw). Poszczególne pasieki, które prowadzą tutaj obserwacje tego samego roku, różnią się nieraz bardzo wynikami, nawet gdy znajdują się w bliskim sąsiedztwie (tab.2, część A). Dla lipy drobnolistnej na przyklad na terenie Pomorza Zachodniego (szczecińskie, koszalińskie, słupskie), gdzie badano co roku przez 10 lat przeciętnie po 10,5 pasieki, r6żnice między nimi wynosiły 15 dni w pierwszym przypadku, 25-28 dni w 3 przypadkach, 30 dni w 2, 37-44 dni w 3 i 58 dni w jednym przypadku. Osobliwości klimatyczne w 93

\O Średnie daty zakwitania ważniejszych roślin pszczelarskich (1946-1986) Average dates of Iłowering of major honey plants (1946-1986) Tabela 1 Woje- Przebi Lesz- Pod- lwa Agreat Wiśnia Rze- Malina Ogni- Robi- Bławat Konicz lipa Gryka Konia Wrzos wództwo -śnieg czyna biał pak oz cha nia ak. biała drobno czerw. Country Snow- Hozel Colta- GOBt Goose- SOUl Rap.-!Wp- Field Blacle Com- Wbite!inden Buck- Red Heaprovincc drop foot willow beny cherry seed bert)" must, lecust flower clovcr wbeat ciover ther I 2 3 4 S 6 7 8 9 lo 11 12 13 14 15 16 17 Poland 23 III 24m 41V 9IV 24 IV 3V 12 V 30 V 4VI 6VI 7 VI 8VI 3 VIl S VII 3 VIII łs VIn Biała Podł. 3IV 29m liv II IV 26 IV 4V 9V 30 V 6VI 7VI 6VI 9VI I VIl 3 VII 29 VII 11 VIII Białystok 3IV 21V 10IV 15 IV 2V 6V 16V 30 V 30 V 8VI II VI 9VI 2VIl 13 VIl 20 VII 13 VIIi Bielsko B. 20 m 12m 26 III 2IV 20 IV 2SIV 12 V 31 V 6VI 6VI 7VI 8VI 3 VIl 22 VIl 29 VIII 18 VIlI Bydgoszcz 19 III 61V 81V 14 IV 26 IV 4V 14 V II VI 9VI io VI 12 VI SVIl 18 VIl 15 VIII Cbełm 27m 29m 11 IV 14 IV 29 IV 3V 13 V 3VI 12 VI 10 VI 9VI 16 VI 4VIl 2 VII 3 VIII 28 VIn Ciechanów 26 m 3IV 71V 10 IV 25 IV 3V 14 V 28 V lvi 1VI 12 VI 16 VI SVIl 14 VII 13 VIII 20 VIII Czestoch. 26m 13IlI 30m 7IV 23 IV 3V llv SVI 12 VII 7VI 6VI 9VI 4VIl lo VII 1 VIII 12 VIII Elbląg 19 III 20m 71V 10 IV 28 IV 3V 14 V 28 V 21 V 8VI 18 VI 15 VI SVIl 28 VII is vm Gdańsk 24111 23 m 8IV 12 IV 29 IV 8V 15 V 6VI 4VI lo VI 9VI 8VI 9VIl S VII 9 VIII Gorzów 19 m 20m 121V 31 m 22 IV 2V 9V 28 V - 5VI 4VI 3lV 27 VI - - 14 VIII Jelenia Góra 14 III 26m 30 III 6IV 26 IV 4V 15 V li VI 11 VI 12 VI 20 VI 19 VI 9VIl 12 VII 21 VIII Kalisz 17 III 7m 2IV 3IV 21 IV 3 V 12V 29 V 14 VI 4VI 4VI 4VI 3 VII 30 VI 22VIl 8 VIII Katowice 18 III 17m 25 III 28 m 17 IV 28 IV 8V I VI 28 V 3VI SVI 6VI 2 VII 24 VII 13 VIII

l 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Kielce 6IV 5IV 12 IV l3iv 25 IV 4V 15 V 25 V 2VI 8VI 11 VI 18 VI 3 VII 11 VII 12 VIII 10 VIII Konin 14 IV 24m 24 IV 27 IV 28 IV 4V 12V - 2VI 6 VI 16 VI 12 VI l VII 8 VII 18 VIII Koszalin 3IV 17 IV 16 IV 28 IV 10V 15 V 8VI 15 VI 12 VI 4 VII 7 VII 18 VIII 20 VIII Kraków 7m 17m 21m 2IV 20 IV 29 IV 9V 22V 24 V 4VI 9VI 6 VI 3 VII - 16 VIII 18 VIII Krosno 21 m 31m 28m 4IV 26 IV 30 IV 13V 17 V 18 V 3VI 6VI 13 VI 30 VI 2 VII 28 VII 16 VIII Legnica 28 II 16m 9IV 2IV 13 IV 27 IV 9V 20 V 25 V 2VI 5VI 5VI 30 VI 14 VII - 13 VIII Leszno 13m 19m liv 3IV 16 IV 25 IV 6V - 5VI 3VI 2VI 30 VI 9 VII - 15 VIII Lublin liv 23 m 3lV 12 IV 29 IV 3V 12 V 27 V 3lV 2VI 5VI 2VI 29 VI 29 VI 3 VIII 12 VIII Lomża 3IV 4IV 10 IV 17 IV 29 IV 9V 18 V 28 V 5VI 6VI 8VI 8VI 2 VII 8 VII 8 VIII 13 VIII Łodź 3lV 15m 26 III 16IV 24 IV l V 8V 29 V 27V 4VI 8VI 8VI 4 VII 16 VI - 13 VIII Nowy Sącz 29 m 24 III l IV lo IV 25 IV 3V 12 V 6VI 12 VI 4VI 5VI 12 VI 6 VII 23 VI 11 VIII 21 VIII Olsztyn 4IV 31 m 17 IV 18 IV 3V 11V 18 V 6VI 12VI 14 VI 17 VI 12 VI 10 VII 11 VII - 17 VIII Opole 14 m 6 III 31 III 4IV 19IV 25 IV 6V 19 V 11V 31 m 31 V 8VI 27 VI 30 VI 27 VIII 11 VIII Ostrołęka 25 m 31 III 10 IV 29 IV 5V 24 V 25 V 6VI 31 V 20V 2 VII 28 VI - 12 VIII Pilsko 16 m 23 III 6IV 10 IV 25 IV 3V 14 V 26 V 5VI 8VI 6VI 5VI l VII 8 VII - 13 VIII Piotrków 17 m 23 m 4IV 3IV 26 IV 2V 9V 26 V 16 VI 7VI 9VI 7VI l VII 3 VII 29 VII 16 VIII Płock 3IV liv 5IV 15 IV 25 IV 3V lo V 3lV 30 V 2VI 5VI 4VI 3 VII 7 VII 14 VIII 14 VIII Poznań 25 m 22m 2IV 9IV 23 IV 5V lo V 31 V 29V 6VI 3VI 10 VI 2 VII 24 VI 4 VIII 11 VIII \O VI Przemyśl 29m 29m 8IV l3iv 17 IV 2V 12 V 23 V 3VI 7VI 6VI 14 VI 30 VI 7 VII 9 VIII 17 VIII

\O 0\ l 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Radom 18m 24m 27m 7IV 26 IV 4V 8V 26V 8VI 5VI 10 VI 11 VI 2 VII 29 VI zz vm Rzeszów 16m 20 m 23 m 30 m 24 IV 4V 11V 29 V 3VI 2VI 4VI 12 VI 30 VI 11 VII 30 VII 4IX Siedlce 3IV 28 m 4IV 3IV 28 IV 9V 18 V 30 V 30V 7VI 11 VI 8VI 30 VI 2 VII 24 VII is vm Sieradz 2IV 29 m 7IV 8IV 20 IV I V 10V 3 VI 30V 6VI 8VI 12 VI 3 VII 6 VII 11 vrn rz vm Skiermew. io IV 2m 9IV 15 IV 21 IV 6V 12 V 26V 21 V 4VI 5VI 3VI 29 VI 2 VII - io vm Słupsk 12 IV 19m 25 IV 20 IV 29 IV 12 V 16V 25V 9VI 16 VI 16 VI 8VI 12 VII 14 VII io vm 13 vm Suwałki 30 m 30 m 13 IV 18 IV I V 11V 23 V 2 VI 8 VI 11 VI 9VI 4VI 6 VII 2 VII - 14Vill Szczecin 19 m 16 m I IV 4IV 25 IV 4V 12V 29V 9VI 8 VI 5VI 11 VI 21 VII 16 VII 24 VII is vm Tarnobrzeg 5IV 28 m 2IV 9IV 26 IV 3V 9V 28 V 3lV 4VI 3VI 2VI I VII I VII I vrn 14Vill Tarnów 20 m 26 m 25 m 5IV 18 IV 26 IV 15 V 24 V 17V 28 V IVI 3VI 29 VI 24 VII s vm is vm Toruń 17m 20m I IV io IV 26 IV 8V 15 V 2V - 7VI 4VI 4VI 4 VII lo VII r vm 13 vm Wałbrzych 12m 15 m 27m 31 m 23 IV I V io V 30 V 9VI 2VI 4VI IVI 5 VII 29 VI 11 vm Wanzawa 23m 24 m 3 IV 2IV 25 IV 5V 13V IVI 4VI 5VI 6VI 2VI 30 VI io VII 11 vrn s vm Włocławek 24 m 23 m 3IV 16 IV 23 IV 2V 14V 31 V 2VI IVI 5VI 6VI 28 VI 24 VII 27 VII 11 vm Wrocław 22m 8m 4IV 2IV 19 IV 30 IV 9V 27V 24 V 2VI 30V 2VI 28 VI - 19 VII s vm Zamość 30 m 30m 9IV 14 IV 24 IV 7V 13V 29V 5VI 6VI 8VI 6VI 2 VII 3 VII n vm is vm ZielonaG. 19 m 19m 9IV 27m 17 IV 27 IV 9V - 5VI 5VI 16 VI 4 VII I VII - n vm

skali mikro i indywidualne właściwości roślin są źródłem tej zmienności. Posługujac się rachunkiem statystycznym możemy szacować jej rozmiary. Dla przytoczonego wyżej przykładu, który uważamy za reprezentatywny dla kraju, będzie to przedział 44 dni. W przedziale tym z prawdopodobieństwem popełnienia błędu na poziomie 5 %, można spodziewać się wyników wszystkich możliwych porównań między pasiekami w danym sezonie pszczelarskim. Obejmuje on więc możliwy rozrzut dat wystąpienia pożytku lipowego, jakimi się różnią miejscowości na obszarze, który charakteryzujemy pod tym względem generalną średnią datą. Większość dat w tym zbiorze grupuje się jednak w pobliżu wartości średniej. Obliczyliśmy dla Pomorza Zachodniego, że w 51,4% przypadków odchylenie daty początku kwitnienia lipy od daty średniej nie wykraczało poza ± 11 dni, a w przedziale ±22 dni mieściło się 93,7% obserwacji, praktycznie więc wszystkie. Krańcowe odchylenia są zatem rzadkie, poza tym nie występują one każdego sezonu pszczelarskiego, na 10 lat obserwacji notowano je jedynie w 4 latach. Sprowadzając zasięg regionów do jednego lub kilku województw, określono w podobny sposób zmienność dat początku kwitnienia pozostałych gatunków roślin w przeciętnym sezonie pszczelarskim. Dla leszczyny, maliny, ognichy, koniczyny białej, gryki i wrzosu źródłowy materiał obserwacyjny pochodził z Podlasia (bialskopodlaskie, siedleckie, łomżyńskie, białostockie), dla przebiśniegu z południowo-wschodniej Polski (krośnieńskie, rzeszowskie, przemyskie), dla podbiału z Wyżyny Śląskiej (katowickie), dla chabra bławatka z Wielkopolski (kaliskie, leszczyńskie, poznańskie, pilskie), dla reszty zaś gatunków dobierano obserwacje z różnych województw (tab. 2, część A). Zwraca uwagę duże zróżnicowanie dat zakwitania tej samej rośliny na stosunkowo niewielkim obszarze, na przykład na terenie województwa. Tego zjawiska raczej nie doceniamy w praktyce pszczelarskiej. Naszą wiedzę na ten temat wykorzystujemy chętnie w porównaniach odległych geograficznie dzielnic, na przykład Dolnego Śląska i Mazur. Co do charakterystyki pod tym względem poszczególnych gatunków roślin, to rośliny uprawiane są mniej podatne na tego rodzaju zmienność. Wyróżnia się tutaj jedynie gryka (±22 dni) i koniczyna czerwona (±24 dni). W pierwszym przypadku wpływa na to prawdopodobnie dość duże zróżnicowanie terminu siewu tej rośliny, w drugim natomiast - zróżnicowanie pory zbioru pierwszego pokosu. W tych porównaniach zasługuje na podkreślenie bardzo mały rozrzut dat zakwitania rzepaku ozimego, wynosi on ± 15 dni. Ponieważ krańcowe odchylenia raczej rzadko mają miejsce, warto więc zaznaczyć, że 68 obserwacji (pasiek) znajdzie się w przedziale o połowę mniejszym, czyli odchylenie od średniej dla regionu daty nie wykroczy poza granice ± 8 dni. Z roślin dziko rosnących wysokim rozrzutem dat zakwitania wyróżniały się następujące gatunki: przebiśnieg ±25 dni, leszczyna ±26 dni i iwa ±24 dni, stosunkowo małym natomiast - robinia akacjowa ± 19 dni oraz chaber bławatek ± 18 dni, który wiąże się jednak z uprawami. Wczesna pora roku sprzyja zatem różnicowaniu się dat zakwitania, gdy to tworzą się po zimie 97

Tabela l Zakres odchyleń dat zakwitania na plus i na minus od wartości średniej sprowadzonej do zera Plus and minus deviations from the mea n convertcd to for Iłowering dates Charakter zmienności - Magnitude of variation Gatunek rośliny Plant species A B C między pasiekami średnich w obrębie w regionie tego rocznych dat pasieki między samego roku dla kraju latami (dni) (dni) (dni) among apiaries in averagc annual within an apiary the same year dates nationwide year-to-year (days) (days) (days) Przebiśnieg - Snowdrop ±25,5 ±l7,4 ±26,4 Leszczyna - Hazel ±26,4 ±24,9 ±32,4 Podbiał - Coltsfoot ±20,1 ±16,2 ±29,2 lwa - Goat wij/ow ±24,5 ±15,8 ±25,9 Agrest - Gooseberry ±21,2 ±12,2 ±22,6 Wiśnia - Sour cherry ± 16,7 ±11,6 ±18,5 Rzepak ozimy - Rapeseed ±15,O ±12,2 ±17,2 Malina - Raspberry ±21,6 ±14,5 ±16,1 Ognicha - Field mustard ±20,3 ± 15,3 ± 15,8 Robinia ak. - Black locust ±19,1 ±12,6 ±18,2 Blawatek - Cornl1ower ±18,2 ±9,5 ±16,6 Konicz. b. - White c\over ±7,3 ±12,O ±18,7 Lipa drobnolistna - Linden ±22,8 ±9,9 ±17,6 Gryka - Buckwheat ±22,6 ±lo,o ±20,8 Konicz. cz. - Red clover ±24,O ±11,8 ±18,6 Wrzos - Heather ±20,8 ±6,3 ±18,4 A - roczna dla regionu - annual regionwide, B - wieloletnia dla kraju (41 lat) - long-term nationwide (41 years), C - wieloletnia dla pasieki (modeł obejmuje 95 % przypadków) - long-term for an apiary (model cornprises 95% of cases) 98

warunki sprzyjające wegetacji roślin. Mają tutaj pierwszorzędne znaczenie układy pogody, ale znaczną rolę modyfikacyjną odgrywają także cechy środowiska i to one są głównym źródłem tego rodzaju zmienności, jak i również indywidualne właściwości roślin tego samego gatunku. Pogoda natomiast wywiera zasadniczy wpływ na zmienność między latami. W okresie 41 lat badań stwierdzono znaczne różnice w terminie kalendarzowym kwitnienia roślin. Przy średniej krajowej dla tego okresu dacie zakwitania na przykład agrestu 24 IV, krańcowe odchylenia sięgały dat 12 IV (rok 1946) i 6 V (rok 1956), aczkolwiek najwięcej średnich rocznych było dość bliskich tej wieloletniej (teoretycznie 68% w przedziale od 18 IV do 30 IV, w rzeczywistości od 19 IV do l V). Podobne zestawienie dla lipy drobnolistnej przedstawiało się następująco: data średnia wieloletnia 3 VII, krańcowe średnie roczne od 22 VI (1946) do 14 VII (1965), przedział dla 68% obserwacji 28 VI - 8 VII (w rzeczywistości 28 VI - 7 VII), natomiast dla wrzosu w tej samej kolejności 15 VIII, od 6 VIII (1979) do 20 VIII (1962), 68% - 12 VIII-18 VIII (12 VIII - 18 VIII). Przedziały, które obejmują średnie roczne krajowe daty zakwitania badanych gatunków roślin, określamy w części B tabeli 2. Natomiast część C tej tabeli mieści wyniki podobnych obliczeń, przeprowadzonych na poziomie pasiek. Sporo naszych korespondentów prowadziło w okresie 1946-1986 obserwacje przez kilkanaście kolejnych lat. Wśród nich wybraliśmy w różnych stronach kraju 10 takich, których zapiski obejmowały okres 15-20-letni. Na ich podstawie obliczyliśmy przeciętną zmienność, jaka występuje na przestrzeni lat w datach zakwitania roślin w okolicy każdej pasieki. Oczywiście poszczególne pasieki na terenie kraju różnią się średnimi wieloletnimi datami kwitnienia na przykład agrestu, ale odchylenia od tych wartości w kolejnych latach mieszczą się w podanym przedziale. Licząc od średniej daty wynosi on dla agrestu na plus i na minus II dni. Całkowity więc przedział równa się 22 dni i się sprawdza w stosunku do 95 % przypadków. W tej pracy ograniczono się do ogólnego scharakteryzowania rozmiarów zmienności dat zakwitania, co dla pszczelarzy dostarcza cennych wskazówek do celów prognozowania pożytków i przygotowania pasieki do ich wykorzystania. Zaznaczę jednak, że odchylenia co do ich wielkości nie występują równomiernie na terenie kraju i nie powielają swojej postaci w stosunku do gatunków roślin kolejno zakwitających w sezonie. W roku 1963 na przykład znaczne opóźnienie wiosny przyniosło w następstwie opóźnienie kwitnienia leszczyny o 18 dni, ale Iipa drobnolistna zakwitła w wielu dzielnicach kraju wcześniej od średniej wieloletniej daty (średnio o 3 dni). Różne warunki pogodowe, jakie w niektóre lata mają miejsce podczas całego okresu wegetacyjnego, wywierają odpowiednio też różny wpływ na rozwój roślin, opóźniając go bądź przyspieszając. Wybitnie duże odchylenia trafiają się jednak rzadko i są klasyfikowane jako anomalia fenologiczne. 99

WNIOSKI Daty zakwitania roślin różnicują się dość silnie na podłożu geograficznym i siedliskowym oraz bardzo silnie pomiędzy latami obserwacji, co odpowiednio rzutuje na czasowy rozkład pożytków pszczelich w sezonie. Gdy chodzi o terminy, należy zatem technologie pasieczne indywidualizować dla poszczególnych pasiek, a prognozowanie dat pożytków powinno się każdego roku uaktualniać stosownie do sezonowego rozwoju wegetacji roślin. Natomiast w zaopatrzeniu rodzin pszczelich na zimę nie można zapominać o ryzyku, które podejmujemy licząc na pojawienie się wiosny fenologicznej w przeciętnym terminie kalendarzowym. LITERATURA A n o n i m (1992): Kalendarz kwitnienia roślin miododajnych. Pszczelarz Polski 3(1):13-31. C i e s i e I s kit. (1925): Bartnictwo. Gubrynowicz i Syn, Lwów. B o r n u s L. (1957): Układ pożytków w Polsce w 1950-1955 r. a rejonizacja produkcji pszczelarskiej. Pszczeln.Zesz. Nauk. l (l): 1-23. B o r n u s L. i inni (1974): Badania nad międzyrasowymi mieszańcami pszczoły miodnej. Przydatność użytkowa mieszańców między rasowych w warunkach przyrodniczych Polski. Pszczeln.Zesz.Nauk. 18:1-51. G r o m i s z M. (1975a): Rójka i wykorzystanie pszczoły rojowej w pasiekach polskich. Pszczeln.Zesz. Nauk. 19: 131-150. G r o m i s z M. (1975b): Obrót matkami pszczelimi w pasiekach polskich. Pszczeln.Zesz.Nauk. 19:151-179. G r o m i s z M. (1985): Gospodarka cukrem w pasiekach polskich. Badania ankietowe 1967-1982. Pszczeln.Zesz.Nauk. 29:323-338. G r o m i s z M., B o w n i k K. (1969): Warunki przyrodniczo-pcżytkowe i osiągnięcia produkcyjne pasiek w Polsce w latach 1946-1966. Pszczeln.Zesz.Nauk. 13(1-3): l-55. G r o m i s z Z. (1983): Zatrucia pszczół pestycydami w pasiekach korespondentów Oddzialu Pszczelnictwa ISK. Pszczelarstwo 34(8): 10-11. L. B. (1951): Korespondenci terenowi w pracach Działu Pszczelarskiego, Pszczelarstwo 2(4):21-45. M a k s y m i u k W. (1986): Przyrodnicze podstawy produkcji pasiecznej Polski środkowowschodniej. WOPR, Biała Podlaska - Graban6w. O s t r o w s kaw. (1962): Obserwacje fenologiczne roślin nektarodajnych w rejonie północno-wschodnich Mazur. Pszczelarstwo 11(2):40-43. loo

THE DATES OP PLOWERING OP SOME IMPORTANT HONEY PLANTS IN POLAND IN THE YEARS 1946-1986 Michał Gromisz Summary Based on 3842 records taken in 860 apiaries throughout Poland in the years 1946-1986 average dates of the onset of flowering for the following honey plants in Poland were calculated (average dates in parentheses): common snowdrop Galanthus niva/is L. (23 March), hazel Corylus avelladana L. (24 March), common coltsfoot Tussilago farfara L. (4 April), go at willow Salix caprea L. (9 April), European gooseberry Ribes grossu/aria L (24 April), sour cherry Crassus vulgaris Mili. (5 May), winter rapeseed Brassica napus L. (12 May), raspberry Rubus idaeus L. (30 May), field mustard Sinapis arvensis L (4 June), black locust (Robinia pseudoacacia L. (6 June), com flower Centaurea cyanus L. (7 June), white clover Trifolium repens L. (8 June), srnall-leaved linden Tilia cordata Mili. (3 July), buckwheat (Fagopyrum sagittatum Gilib (5 July), red clover Trifolium pratense L. (3 August), common heather Caluna vulgaris Salisb. (15 August). A substantial variation was found for flowering dates among the nation's regions (frorn south to north and from east to west) and a very large variation from year to year. The year-toyear variation was described and its nationwide, regionwide and apiary-wide model distributions were developed. Keywords: phenology, honey plants, flowering. 101