Wstêpne wyniki restytucji populacji g³uszca Tetrao urogallus na terenie Nadleœnictwa Ruszów

Wstêpne wyniki restytucji populacji g³uszca Tetrao urogallus na terenie Nadleœnictwa Ruszów Dorota Merta, Janusz Kobielski, Andrzej Krzywiñski ARTYKU Y / ARTICLE Abstrakt. Dolnoœl¹ska populacja g³uszca ze wzglêdu na krytycznie nisk¹ liczebnoœæ, z³¹ kondycjê genetyczn¹, oraz brak mo liwoœci naturalnej rekolonizacji (populacja izolowana) znajduje siê na granicy wymarcia. Dlatego te w roku 2009 na terenie Nadleœnictwa Ruszów rozpoczêto program restytucji tego gatunku. W ci¹gu dwóch lat wsiedlonych zosta³o 24 m³odych osobników g³uszca pochodz¹cych z hodowli kuraków leœnych przy Parku Dzikich Zwierz¹t w Kadzid³owie, oraz z Oœrodka Hodowli G³uszców Lasów Pañstwowych w Nadleœnictwie Wis³a. Ptaki z Kadzid³owa (12 sztuk) odchowane zosta³y opracowan¹ przez dr Andrzeja Krzywiñskiego metod¹ born to be free urodzony, aby byæ wolnym, która powsta³a z myœl¹ o gatunkach wyj¹tkowo trudnych do reintrodukcji. Jesieni¹ 60% m³odych g³uszców otrzyma³o nadajniki telemetryczne z czujnikami aktywnoœci i œmiertelnoœci. Prze ywalnoœæ ptaków jest wysoka, a g³ówn¹ przyczyn¹ œmiertelnoœci by³o drapie nictwo. Jednoczeœnie prowadzone s¹ dzia³ania zmierzaj¹ce do poprawy jakoœci biotopu g³uszca, spoœród których wymieniæ nale y: redukcjê ssaków drapie nych, fragmentaryczne wprowadzanie podszytów œwierkowych, usuwanie nadmiernej iloœci podrostu i nalotu, przycinanie pêdów borówki, wprowadzanie gatunków jagododajnych, prace maj¹ce na celu wzrost uwilgotnienia terenu, usuwanie n gatunków obcych. Ponadto prowadzone s¹ dzia³ania edukacyjne ukierunkowane w g³ównej mierze na m³odzie. S³owa kluczowe: g³uszec, Tetrao urogallus, Bory Dolnoœl¹skie, redukcja drapie ników, biotop g³uszca, born to be free, restytucja Abstract. Preliminary results of Capercaillie Tetrao urogallus re-introduction program in Ruszów Forest Inspectorate. Due to the critically low number, poor genetic status and much reduced possibility of natural re-colonisation (isolated population), the Lower Silesian Capercaillie population was nearing extinction. So, in 2009 a program of re-introduction of this species was initiated in the area of Ruszów Forest Inspectorate. During two years 24 young Capercaillies were released into the wild. The birds were obtained from the breeding facility for forest gallinaceous birds run at the Wild Animals Park in Kadzid³owo, and from the State Forests capercaillie breeding facility operated at the Wis³a Forest Inspectorate. The birds coming from Kadzid³owo (12 individuals) were reared using the born to be free method developed by Dr. A. Krzywiñski. The method was elaborated with an idea to use it for the species posing particular difficulties in terms of reintroduction. In autumn, 60% of young Capercaillies were fitted with radio-transmitters containing activity and mortality sensors. The survival rate of young birds is high and the main cause of mortality was predation. The Ruszów Forest Inspectorate applies a number of various practices aimed at improving the quality of the environment, considered in view of the habitat requirements of Capercaillies. Among the most important are: reducing the number of terrestrial predators, improving the shelter conditions by 252 Dorota Merta... Wstêpne wyniki restytucji populacji g³uszca...

planting spruce in forest undergrowth, controlling the amount of undergrowth and herbaceous layer, lessening the crown density in tree stands, improving feeding conditions by cutting old unproductive patches of bilberries, increasing moisture levels in the ground via the construction of small-scale retention projects, and eliminating foreign invasive plant species. Furthermore, educational campaigns are carried out, mainly for young people. Keywords: Capercaillie Tetrao urogallus, Bory Dolnoœl¹skie Forest, predators' reduction, Capercaillie habitat, born to be free, re-introduction Wstêp G³uszec Tetrao urogallus jest jednym z najbardziej zagro onych gatunków ptaków w Polsce i w Europie. Od roku 1995 objêty jest w naszym kraju œcis³¹ ochron¹ gatunkow¹ i strefow¹. Znajduje siê równie w Polskiej Czerwonej Ksiêdze Zwierz¹t jako gatunek krytycznie zagro- ony (kategoria CR), wymagaj¹cy ochrony czynnej. Zgodnie z Dyrektyw¹ 79/409/EWG z 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikich ptaków (za³¹czniki I, II i III), jako gatunek stanowi¹cy kryterium wyznaczania terenów Natura 2000 wymaga szczególnej ochrony w krajach cz³onkowskich Unii Europejskiej. Niezbêdne jest zatem podjêcie wszelkich dzia³añ ochronnych na obszarach Natura 2000, w wyniku których liczebnoœæ i zasiêg wystêpowania g³uszca nie ulegnie zmniejszeniu, a tak e zachowanie i ochrona odpowiednio du ego siedliska dla utrzymania populacji tego gatunku. Liczebnoœæ g³uszca w ubieg³ym stuleciu spada³a w Polsce systematycznie, a na wielu obszarach jego zagêszczenie zmniejszy³o siê do wartoœci krytycznej, uniemo liwiaj¹cej prawid³owe funkcjonowanie populacji (Dziêcio³owski 1980; Rutkowski et al. 2005). Na pocz¹tku XX wieku w granicach ziem polskich y³o ponad 3000 g³uszców. W latach 70. XX wieku nast¹pi³ drastyczny spadek liczebnoœci tego gatunku (Zawadzka i Zawadzki 2003). Jeszcze w latach 60. liczebnoœæ g³uszca w Polsce szacowano na ok. 1200-1500 osobników. Wystêpowa³ on wówczas w 5 izolowanych populacjach: pomorskiej, dolnoœl¹skiej, lubelskiej, podlaskiej i karpackiej (Keller2001). W kolejnych latach wszystkie populacje, a zw³aszcza nizinne zmniejsza³y sw¹ liczebnoœæ oraz zasiêg terytorialny. Pod koniec lat 90. krajow¹ populacjê g³uszca stanowi³o ju tylko ok. 500-600 ptaków, a obecnie liczebnoœæ populacji tego kuraka szacuje siê na ok. 350-450 osobników (Zawadzka et al. 2009). W latach 80. XX wieku wyginê³y ostatnie g³uszce populacji pomorskiej. Bory Dolnoœl¹skie, du y, zwarty kompleks leœny o powierzchni ponad 172 tys. ha by³ w XX wieku obok Ziemi K³odzkiej i Sudetów Zachodnich jednym z 3 historycznych regionów wystêpowania g³uszca na Dolnym Œl¹sku. W drugiej po³owie lat 60. XX stwierdzono na tym obszarze 360 ptaków (Bu³a 1969), a populacja dolnoœl¹sko-sudecka by³a wtedy najliczniejsza w Polsce. Pod koniec lat 70. populacja dolnoœl¹ska uleg³a za³amaniu, wykazano wówczas obecnoœæ 200-270 osobników (G³owaciñski i Profus 1992). W roku 2000 znanych by³o 11 czynnych ostoi lêgowych g³uszców w nadleœnictwach: Ruszów, Pieñsk, Wêgliniec, Boles³awiec, Œwiêtoszów i agañ (Keller 2000). Na przestrzeni ostatnich lat nadal mamy do czynienia z drastycznym wrêcz spadkiem liczebnoœci gatunku w 2006 r. w Borach Dolnoœl¹skich zainwentaryzowano 18 g³uszców (Merta et al. 2007), natomiast w roku 2009 jedynie 2 osobniki. Przeprowadzone w roku 2005 na zlecenie Regionalnej Dyrekcji Lasów Pañstwowych we Wroc³awiu badania genetyczne wykaza³y w dolnoœl¹skiej populacji g³uszca istotny statystycznie nadmiar osobników homozygotycznych (Dziedzic et al. 2004; Rutkowski 2004), co zwi¹zane by³o ze skrajnie nisk¹ liczebnoœci¹ gatunku, jak równie izolacj¹ genetyczn¹ pomiêdzy poszczególnymi ostojami g³uszca w obrêbie Borów Dolnoœl¹skich. Populacja, której liczebnoœæ drastycznie spada traci ró norodnoœæ genetyczn¹, co prowadzi do obni enia ywotnoœci Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 2 (27) / 2011 253

osobników oraz zdolnoœci adaptacyjnych ca³ej populacji. Depresja inbredowa powoduje dalszy, szybszy spadek liczebnoœci, który w coraz mniejszym stopniu uzale niony jest od czynników œrodowiskowych. W sytuacji takiej podejmowanie dzia³añ ochronnych polegaj¹cych jedynie na usuwaniu œrodowiskowych przyczyn regresu populacji jest niewystarczaj¹ce, konieczne jest zasilenie populacji osobnikami z zewn¹trz. Reasumuj¹c, ze wzglêdu na krytycznie nisk¹ liczebnoœæ, z³¹ kondycjê genetyczn¹, oraz brak mo liwoœci naturalnej rekolonizacji (populacja izolowana) dolnoœl¹ska populacja g³uszca znalaz³a sie na granicy wymarcia i dlatego dzia³aniem niezbêdnym sta³o siê uruchomienie programu restytucji. Analiza historycznych danych dotycz¹cych rozmieszczenia i liczebnoœci populacji g³uszca w Borach Dolnoœl¹skich w latach 1956-2009 wykaza³a, i g³ówn¹ jego ostoj¹ by³y tereny po³o one w zasiêgu dzia³ania terytorialnego Nadleœnictwa Ruszów (Archiwum Stanowiska ds. owiectwa RDLP Wroc³aw), a inwentaryzacja wykonana w roku 2009 wykaza³a obecnoœæ tego gatunku tylko w OHZ LP (obwód nr 73) po³o onym w Nadleœnictwie Ruszów. Dlatego te projekt restytucji populacji g³uszca realizowany jest w³aœnie na terenie Nadleœnictwa Ruszów, ze szczególnym uwzglêdnieniem obszaru o powierzchni 255,27 ha, która stanowi strefê okresowej ochrony ostoi, miejsc rozrodu oraz regularnego przebywania g³uszca uznan¹ Decyzj¹ Wojewody Dolnoœl¹skiego SR.V.6631/s/6/KM/05 z dnia 25.04.2005 roku. Ryc. 1. Area³ bytowania g³uszców wsiedlonych w Nadleœnictwie Ruszów latem 2010 roku, obliczony metod¹ MCP na podstawie pomiarów telemetrycznych wykonanych w okresie od paÿdziernika 2010 do czerwca 2011 wynosi 37 840 ha. Poszczególne punkty oznaczaj¹ lokalizacje osobników okreœlone metod¹ triangulacji Fig. 1. The area of living of Capercaillie introduced in Ruszów Forest District in summer 2010, computed using the MCP method based on telemetric measurements performed from October 2010 to June 2011 is 37 840 ha. Particular points denote locations of individuals determined using the triangulation method 254 Dorota Merta... Wstêpne wyniki restytucji populacji g³uszca...

Warunki przyrodnicze Lasy Nadleœnictwa Ruszów wchodz¹ w sk³ad Puszczy Zgorzeleckiej, która stanowi zachodni¹ czêœæ najwiêkszego w Europie kompleksu lasów nizinnych Borów Dolnoœl¹skich o powierzchni ok. 255 tys. ha, z czego po stronie polskiej ok. 172 tys. ha. Wed³ug regionalizacji przyrodniczo-leœnej Nadleœnictwo Ruszów znajduje siê w V Krainie Œl¹skiej, w I Dzielnicy Równiny Dolnoœl¹skie, Mezoregionie Borów Dolnoœl¹skich (Kondracki 1991). Zasiêg administracyjny Nadleœnictwa Ruszów wynosi 18 900 ha, z czego 17 800 ha (96%) stanowi¹ lasy. Jest to teren s³abo zaludniony (ok. 2,5 tys. mieszkañców), o ma³ej intensywnoœci rolnictwa (Bena 2005). G³ównym gatunkiem lasotwórczym Nadleœnictwa Ruszów jest sosna pospolita Pinus sylvestris zajmuj¹ca 93% powierzchni leœnej (Bena 2001; Kobielski et al. 2007). Dominuj¹cym typem siedliskowym s¹ bory œwie e zaliczane do zespo³u Leucobryo-Pinetum, w którym oprócz sosny pojawiaj¹ siê brzoza brodawkowa Betula pendula i d¹b szypu³kowy Quercus robur, natomiast w dnie lasu pospolicie wystêpuje borówka czarna Vaccinium myrtillus, borówka brusznica Vaccinium vitis-idaea, œmia³ek pogiêty Deschampsia flexuosa, pszeniec zwyczajny Melampyrum pratense oraz wrzos zwyczajny Calluna vulgaris. Na piaszczystych obszarach z wy szym poziomem wód gruntowych wystêpuje wilgotny bór sosnowy (zespó³ Molinio-Pinetum), w którego runie dominuje trawa trzêœlica modra Molinia caerulea oraz borówka czarna. Natomiast na obszarach najbardziej wilgotnych wystêpuj¹ bory bagienne (zespó³ Vaccino-Pinetum), rzadko przekraczaj¹ce powierzchniê kilku hektarów z bagnem zwyczajnym, borówk¹ bagienn¹ Vaccinium uliginosum i urawin¹ b³otn¹ Oxycoccus palustris. Reliktem dawnych czasów s¹ bory mieszane (zespó³ Pino-Quercetum), w których obok panuj¹cej sosny wystêpuje liczniej d¹b szypu³kowy, brzoza brodawkowata i osika Populus tremula. Olsy i ³êgi wystêpuj¹ jedynie w dolinach rzecznych Nysy u yckiej, Czernej Ma³ej i Czernej Wielkiej (Bena 2005). Reasumuj¹c, w strukturze typów siedliskowych lasu najwiêksz¹ rolê odgrywaj¹ siedliska borowe stanowi¹c ³¹cznie ok. 94%, z czego siedliska wilgotne (bór mieszany wilgotny, bór wilgotny) zajmuj¹ oko³o 48% powierzchni (Kobielski et al. 2007). Obszar Nadleœnictwa Ruszów charakteryzuje siê du ¹ ró norodnoœci¹ fauny obejmuj¹cej wiele gatunków pospolitych, jak równie bardzo rzadko spotykanych. W marcu 2011 roku zainwentaryzowano tu 594 jeleni szlachetnych Cervus elaphus, 519 saren Capreolus capreolus oraz 219 dzików Sus scrofa. Z rodzimych ssaków drapie nych oprócz lisa Vulpes vulpes wystêpuje tu borsuk Meles meles, kuna leœna Martes martes, tchórz Mustela putorius, gronostaj Mustela erminea, wydra Lutra lutra, a tak e wilk Canis lapus, który wróci³ tu po d³ugiej nieobecnoœci, a jego liczebnoœæ na terenie Borów Dolnoœl¹skich szacowana jest na kilkanaœcie osobników. Nowymi gatunkami dla miejscowej fauny jest jenot Nyctereutus procyonides, norka amerykañska Neovison vison oraz szop pracz Procyon lotor. Teren Nadleœnictwa Ruszów stanowi obszar specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 pod nazw¹ Bory Dolnoœl¹skie PLB020005. Spoœród gatunków wyszczególnionych w Za³¹czniku I Dyrektywy Ptasiej na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹: bielik Haliaeetus albicilla, uraw Grus grus, kania ruda Milvus migrans, b³otniak stawowy Circus aeruginosus, rybo³ów Pandion haliaetus, derkacz Crex crex, puchacz Bubo bubo, sóweczka Glaucidium passerinum, w³ochatka Aegolius funereus, zimorodek Alcedo atthis, dziêcio³ czarny Dryocopus martius, czapla bia³a Egretta alba oraz wiele innych gatunków zajmuj¹cych biotop wodno-b³otny. Ponadto teren nadleœnictwa stanowi obszar cennych przyrodniczo zak¹tków Borów Dolnoœl¹skich, z których kilka tysiêcy ha otrzyma³o status ochronnoœci OSO Uroczyska Borów Dolnoœl¹skich PLH080027. Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 2 (27) / 2011 255

Fot. 1. Jeden z kogutów g³uszca wsiedlonych do Nadleœnictwa Ruszów w roku 2010 z widoczn¹ anten¹ nadajnika i obr¹czk¹ identyfikacyjn¹ Photo. 1. One of cocks of Capercaillie introduced to Ruszów Forest District in 2010 with a visible transmitter antenna and an identification ring Program restytucji populacji g³uszca w Nadleœnictwie Ruszów Metodyka wsiedlenia Program restytucji g³uszca rozpoczêto w roku 2009. W ci¹gu pierwszych 2 lat na terenie Nadleœnictwa Ruszów wsiedlonych zosta³o 12 m³odych osobników g³uszca linii bia³oruskojanowskiej i bia³orusko-augustowskiej pochodz¹cych z Hodowli Kuraków Leœnych przy Parku Dzikich Zwierz¹t w Kadzid³owie, oraz 12 ptaków linii bia³oruskiej z Oœrodka Hodowli G³uszca Lasów Pañstwowych w Nadleœnictwie Wis³a. Ptaki umieszczone zosta³y na powierzchni adaptacyjnej w obrêbie leœnym Polana. Wczeœniej pobrano materia³ (pióra) do badañ genetycznych oraz ka³ do badañ weterynaryjnych. Ka dy g³uszec otrzyma³ obr¹czkê, przy czym ptaki pochodz¹ce z tego samego gniazda posiada³y obr¹czki tego samego koloru, z ró nymi numerami, co umo liwi³o póÿniejsz¹ identyfikacjê osobników. Przez ca³y czas ptaki pozostaj¹ pod sta³¹ opiek¹ weterynaryjn¹. Powierzchnia aklimatyzacyjna (ok. 18 ha) po³o ona jest na terenie jednego z ostatnich tokowisk g³uszca w Nadleœnictwie Ruszów. Za³o ono j¹ na granicy 3-hektarowego zrêbu zupe³nego, w otoczeniu którego znajduj¹ siê drzewostany sosnowe w IV, V i VI klasie wieku z niewielk¹ iloœci¹ podrostu sosnowego na siedliskach boru mieszanego wilgotnego i boru wilgotnego. W warstwie runa dominuje borówka czernica i brusznica (pokrycie ok. 80%). W celu zabezpieczenia przed ssakami drapie nymi powierzchnia adaptacyjna otoczona zosta³a fladrami, a centralna jej czêœæ (ok. 4 ha) potrójnym rzêdem pastucha elektrycznego oraz fladr. Dodatkowo zastosowano te odstraszacze dÿwiêkowe, oraz emituj¹ce ultradÿwiêki. Na wszystkich drogach dojazdowych do powierzchni ustawiono szlabany oraz tablice z informacj¹ o zakazie wstêpu, oraz tablice ostrzegawcze. 256 Dorota Merta... Wstêpne wyniki restytucji populacji g³uszca...

Ze wzglêdu na sposób hodowli, postêpowanie z ptakami pochodz¹cymi z Nadleœnictwa Wis³a, oraz z Parku Dzikich Zwierz¹t w Kadzid³owie by³o nieco odmienne. G³uszce z Kadzid³owa (5 sztuk w roku 2009 i 7 sztuk w roku 2010) odchowane zosta³y opracowan¹ przez dr Andrzeja Krzywiñskiego metod¹ born to be free urodzony, aby byæ wolnym, która powsta³a ona z myœl¹ o gatunkach wyj¹tkowo trudnych do reintrodukcji (Krzywiñski i Keller 2005). M³ode ptaki, zgodnie z opracowan¹ metod¹ przywiezione zosta³y razem z matkami. Celem zaaklimatyzowania zosta³y umieszczone w przylegaj¹cych do siebie wolierach o pow. ok. 25 m 2 ka da. W jednej, na sta³e zamkniêtej wolierze przebywa³a matka. Druga, oddzielona jedynie siatk¹ przeznaczona by³a dla osobników m³odych. Wejœcie do tej woliery otworzone zosta³o po kilkudniowym przebywaniu tam m³odych g³uszców i od tego momentu ptaki mog³y w dowolnym czasie wchodziæ do woliery oraz j¹ opuszczaæ, tak, jak to robi³y w Kadzid³owie. Przez pierwsze 3 miesi¹ce g³uszce by³y regularnie dokarmiane, przy czym czêstotliwoœæ karmienia oraz iloœæ karmy systematycznie zmniejszano. Karmê stanowi³y liœcie malin, mniszka, borówka czernica i brusznica, wrzos, owoce jarzêbiny oraz urawiny, a w okresie póÿniejszym mro one i suszone owoce borówki czernicy, aronii, urawiny oraz jarzêbiny. Wewn¹trz oraz na zewn¹trz wolier ustawiono aparaty fotograficzne uruchamiane czujnikiem ruchu na podstawie dokumentacji fotograficznej mo na stwierdziæ, czy i kiedy ptaki pojawiaj¹ siê w wolierze. W wolierach oraz na powierzchni aklimatyzacyjnej wysypano kilka stosów wiru bêd¹cego Ÿród³em gastrolitów. Dodatkowo w trzech punktach wysypano piach tworz¹c w ten sposób potencjalne k¹pieliska dla ptaków. Po ok. 3 miesi¹cach od wsiedlenia zdjêto siatkê z górnej czêœci wolier przeznaczonych dla ptaków m³odych, a wejœcia do nich na sta³e zamkniêto (g³uszce sfruwa³y teraz bezpoœrednio do wnêtrza woliery). W listopadzie rozpoczêto stopniow¹ likwidacjê urz¹dzeñ zabezpieczaj¹cych powierzchniê aklimatyzacyjn¹ przed presj¹ drapie ników (w pierwszej kolejnoœci fladr, póÿniej pastucha elektrycznego), a woliery w promieniu 20 metrów otoczono potrójnym rzêdem pastucha elektrycznego oraz fladrami. Wewn¹trz wolier ci¹gle wyk³adana jest karma w postaci suszonej i mro onej jarzêbiny, borówki czernicy i urawiny. Na pocz¹tku zimy, po okresie naturalnej dyspersji m³odych ptaków g³uszyce-matki odwiezione zosta³y do Parku Dzikich Zwierz¹t w Kadzid³owie. G³uszce z hodowli w Nadleœnictwie Wis³a po przewiezieniu na powierzchniê adaptacyjn¹ umieszczone zosta³y w wolierach, a po kilkunastu dniach aklimatyzacji do warunków lokalnych 6 ptaków wypuszczono. Pozosta³ych 6 g³uszców uwolniono po za³o eniu nadajników telemetrycznych. Na pocz¹tku paÿdziernika czêœæ m³odych g³uszców (2009 rok 3 osobniki, 2010 12 osobników, po 6 z ka dej hodowli) otrzyma³o nadajniki telemetryczne z czujnikami aktywnoœci i œmiertelnoœci o masie 22 g ka dy. W roku 2009 by³y to zak³adane na szyjê obró ki angielskiej firmy Biotrack Ltd., natomiast w roku 2010 nadajniki plecakowe produkowane przez Sirtrack Ltd (fot. 1). W odstêpach 1-3-dniowych wszystkie osobniki namierzane s¹ metod¹ triangulacji, poza tym raz w miesi¹cu prowadzona jest telemetria ci¹g³a (pomiary i obserwacje od momentu, kiedy ptak siê budzi, do startu na zapady). Uzyskane dane pozwol¹ na poznanie dobowej i sezonowej aktywnoœci oraz rozmiaru i zasiêgu migracji badanych osobników, wyznaczenie dobowych, sezonowych oraz rocznych area³ów bytowania i preferencji siedliskowych, jak równie na ocenê przyczyn œmiertelnoœci introdukowanych ptaków. Umo liwi to ocenê skutecznoœci programu, dokonanie ewentualnych korekt w kolejnych latach restytucji, jak równie odpowiednie ukierunkowanie dzia³añ ochronnych zwi¹zanych z popraw¹ jakoœci biotopu g³uszca. Wœród pracowników Nadleœnictwa Ruszów oraz nadleœnictw s¹siednich, jak równie cz³onków kó³ ³owieckich rozprowadzone zosta³y karty obserwacji, na których odnotowywane s¹ stwierdzenia bezpoœrednie oraz œlady bytowania g³uszców. Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 2 (27) / 2011 257

Fot. 2. Dzia³ania œrodowiskowe prowadzone na terenie Nadleœnictwa Ruszów w pobli u miejsc wsiedlenia przerzedzanie dolnego piêtra drzewostanu (po lewej stronie fragment drzewostanu po wykonanym zabiegu) Photo 2. Environmental activities conducted in the area of Ruszów Forest District near places of introduction thinning out lower layer of forest stand (on the left forest stand fragment after performed operation) Fot. 3. Dzia³ania œrodowiskowe prowadzone na terenie Nadleœnictwa Ruszów w pobli u miejsc wsiedlenia p³atowe wykaszanie borówki Photo 3. Environmental activities conducted in the area of Ruszów Forest District near places of introduction cutting of bilberry 258 Dorota Merta... Wstêpne wyniki restytucji populacji g³uszca...

Obserwacje zachowania wsiedlonych g³uszców oraz wstêpne wyniki pomiarów telemetrycznych M³ode g³uszce pochodz¹ce z hodowli w Kadzid³owie przez pierwsze 3 tygodnie od wypuszczenia obserwowane by³y w odleg³oœci 150-200 metrów od woliery, w miarê up³ywu czasu coraz bardziej siê oddala³y. Po tygodniu zaczê³y nocowaæ na drzewach 2 pierwsze dni na podrostowych sosnach w odleg³oœci ok. 100 m od wolier, póÿniej znacznie dalej, w koronach drzew pobliskiego drzewostanu. Zgodnie z przypuszczeniami zaobserwowano silny kontakt socjalny m³odych osobników z matkami. W pocz¹tkowej fazie projektu doros³e g³uszyce czêsto wabi³y m³ode specyficznym g³osem, one zaœ odpowiada³y przeci¹g³ym, zawodz¹cym sygna³em. Zachowania takie obserwowano do paÿdziernika, kiedy to rozpoczê³a siê naturalna dyspersja m³odych ptaków. Do okresu dyspersji ka dego dnia wieczorem m³ode ptaki zjawia³y siê przy wolierze (sk¹d startowa³y na zapady), równie rano sfruwa³y z drzew noclegowych w okolice wolier. Od pocz¹tku g³uszce samodzielnie pobiera³y naturalny pokarm, który stanowi³y: owoce, pêdy oraz liœcie borówki czernicy i brusznicy, pêdy wrzosu, nasiona trzêœlicy, p¹czki i pêdy bagna, przytulia, mchy, oraz owady (g³ównie mrówki i szarañczaki). Zaobserwowano wyraÿn¹ reakcjê m³odych na pojawienia siê ptaków drapie nych (bielik, jastrz¹b, kruk) ptaki nieruchomia³y z wysoko uniesion¹ g³ow¹, nas³uchiwa³y zaniepokojone, a w pocz¹tkowym okresie chroni³y siê w wolierach. W miarê up³ywu czasu erowa³y coraz ostro niej, czêsto nas³uchuj¹c i wysoko unosz¹c g³owê, a w razie pojawienia siê drapie nika natychmiast odfruwa³y na znaczne odleg³oœci (ok. 2-3 km). Ptaki pochodz¹ce z Wis³y charakteryzowa³y siê znacznie wiêksz¹ p³ochliwoœci¹ i dystansem w stosunku do cz³owieka. Po oko³o 3-tygodniowym przebywaniu w zamkniêtej wolierze (adaptacja do nowego œrodowiska) g³uszce zosta³y wypuszczone. Po kilku minutach odfrunê³y one poza obszar powierzchni adaptacyjnej i dlatego brak jest obserwacji zachowania siê tej grupy ptaków w pierwszym okresie po wypuszczeniu. Wstêpne wyniki telemetrii wskazuj¹ na znaczne dzienne przemieszczenia m³odych ptaków (nawet do 10 km w linii prostej), szczególnie w dwóch pierwszych miesi¹cach po za³o eniu nadajników telemetrycznych, przy czym znacznie d³u sze dzienne dystanse pokonywa³y ptaki pochodz¹ce z hodowli w Wiœle (przyk³adowo 2893 vs. 1165 metrów w ostatniej dekadzie pierwszego miesi¹ca). W okresie od paÿdziernika 2010 r. do kwietnia 2011 r. area³ bytowania wszystkich wypuszczonych ptaków wynosi 37 840 ha (samice 24 666 ha, samce 22 725 ha) i oprócz Nadleœnictwa Ruszów obejmowa³ czêœæ nadleœnictw: Pieñsk, Wêgliniec, Wymiarki i agañ (ryc. 1). W okresie zimowym g³uszce by³y znacznie mniej mobilne, czêœæ ptaków przebywa³a w okolicy miejsca wsiedlenia korzystaj¹c regularnie z naturalnej karmy (mro ona i suszona borówka czernica, jarzêbina, urawina) wyk³adanej w wolierach. Œrednia prze ywalnoœæ ptaków wypuszczonych w roku 2010 po 8 miesi¹cach wynosi³a 60% i jest wy sza w grupie g³uszców pochodz¹cych z Kadzid³owa (80%), ni wœród osobników z Wis³y (40%). W obliczeniach uwzglêdniono osobniki posiadaj¹ce dzia³aj¹ce przez ca³y ten okres nadajniki telemetryczne po 5 sztuk z ka dej grupy. Pierwszy upadek œmiertelny (kura pochodz¹ca z hodowli w Wiœle) zanotowano w osiemnastym dniu po wypuszczeniu, a oglêdziny odnalezionych szcz¹tków wskazywa³y jednoznacznie na atak ptaka drapie nego. Pozosta³e 3 ptaki (kura i kogut z hodowli w Wiœle oraz kura z hodowli w Kadzid³owie) pad³y ofiar¹ ssaków drapie nych w grudniu 2010 i styczniu 2011 r.. Do obecnej chwili zanotowano ok. 30 przypadkowych spotkañ z g³uszcami, równie tymi bez nadajników telemetrycznych. W sytuacjach takich ptaki identyfikowane by³y na podstawie barwy obr¹czki, a jeœli to mo liwe indywidualnego numeru. Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 2 (27) / 2011 259

Dzia³ania zmierzaj¹ce do poprawy jakoœci œrodowiska bytowania g³uszca Do kluczowych czynników determinuj¹cych jakoœæ biotopu g³uszca nale y struktura, wiek i sk³ad gatunkowy drzewostanów, oraz struktura i sk³ad gatunkowy roœlinnoœci na dnie lasu. Optymalny dla g³uszca drzewostan charakteryzuje siê wysokim udzia³em gatunków iglastych, zw³aszcza sosny, przy czym zwarcie powinno wynosiæ mniej ni 70%. Ponadto pokrycie dna lasu podrostem i podszytem nie powinno przekraczaæ 25%. G³uszec wymaga wysokiego udzia³u (ponad 30%) borówek w warstwie runa, a wysokoœæ roœlinnoœci na dnie lasu nie powinna przekraczaæ 40 cm (Kaszuba 2007). Niezwykle istotnym elementem s¹ stosunki wodne kszta³tuj¹ce optymaln¹ dla gatunku strukturê przestrzenn¹ i gatunkow¹ drzewostanów oraz roœlinnoœci runa, co z kolei decyduje o iloœci oraz jakoœci dostêpnej bazy pokarmowej. Jednym z najistotniejszych zagro eñ dla g³uszca s¹ ptaki i ssaki drapie ne.. Poza tym niekorzystnie na populacjê g³uszca wp³ywaj¹ siatkowe ogrodzenia upraw leœnych (zwiêkszona œmiertelnoœæ w wyniku kolizji) oraz pokrywanie dróg leœnych u lem piecowym. Teren OHZ LP Nadleœnictwa Ruszów historycznie stanowi³ g³ówn¹ ostojê g³uszca w Borach Dolnoœl¹skich, tam te do chwili obecnej zachowa³y siê ostatnie dzikie osobniki tego gatunku (Archiwum Stanowiska ds. owiectwa RDLP Wroc³aw). Jest to efektem nie tylko korzystnych dla gatunku warunków siedliskowych, ale równie prowadzonych od lat licznych przedsiêwziêæ z zakresu czynnej ochrony tego kuraka polegaj¹ce na: (1) ograniczeniu presji drapie ników na populacje g³uszca, (2) dzia³aniach zmierzaj¹cych do poprawy œrodowiska bytowania g³uszca, (3) edukacji ekologicznej. Redukcja liczebnoœci ssaków drapie nych Jedn¹ z najistotniejszych przyczyn regresu populacji g³uszca jest presja ssaków drapie - nych (g³ównie lisa) i ptaków drapie nych na lêgi g³uszca, oraz osobniki doros³e, zw³aszcza samice podczas wysiadywania jaj (Kurki et al. 1997, Keller 2001, Baines et al. 2004, Merta et al. 2007). Nadmierna presja drapie ników stanowi³a g³ówn¹ barierê wielu programów reintrodukcji populacji g³uszca, a czasem wrêcz przes¹dza³a o ich niepowodzeniu (Wagner 1987, Bejcek et al. 2007, Seiler et al. 2000). Ponadto wszêdzie tam, gdzie nast¹pi³ drastyczny spadek liczebnoœci lisa powodowany zwiêkszeniem pozyskania, b¹dÿ czynnikami chorobotwórczymi (np. parch lisi przenoszony przez œwierzbowce) w ci¹gu 2-3 lat obserwowana by³a odbudowa lokalnych populacji g³uszca (Marcstrom 1987, Marcstrom et al. 1988, Keller 2001, Sjoberg et al. 2009). Od roku 2008 na terenie Nadleœnictwa Ruszów oraz nadleœnictw s¹siednich prowadzi siê wzmo one pozyskanie drapie ników metod¹ polowañ tradycyjnych oraz z wykorzystaniem psów norowców, a od roku 2009 wprowadzono premie finansowe za udokumentowany odstrza³ drapie nika. Planuje siê tak e od³owy kun, jenotów i lisów w pu³apki ywo³owne. Poprawa jakoœci œrodowiska bytowania g³uszca Do najwa niejszych dzia³añ ochronnych w tej kategorii zaliczyæ nale y dzia³ania: (1) maj¹ce na celu zwiêkszenie uwilgotnienia terenu, (2) dostosowanie struktury drzewostanu do wymagañ g³uszca, oraz (3) poprawa warunków os³onowych oraz pokarmowych g³uszca. Prowadzone w Borach Dolnoœl¹skich na szerok¹ skalê w latach 60. i 70. prace melioracyjne doprowadzi³y do zaniku i degradacji niezwykle istotnych dla prawid³owego funkcjonowania populacji g³uszca œródleœnych terenów podmok³ych (Pena 2002), st¹d te niezbêdne s¹ dzia³ania maj¹ce na celu podniesienie poziomu wód gruntowych oraz poprawê stosunków wodnych. W latach 2002-2003 na terenie Nadleœnictwa Ruszów wsiedlono 12 rodzin bobrów, które dziêki swej dzia³alnoœci stworzy³y zbiorniki wodne o powierzchni oko³o 12 hektarów, gdzie retencji podlega oko³o 150 tys. metrów szeœciennych wody. Dla poprawy warunków wodnych wybudowano trzy zbiorniki retencyjne o ³¹cznej powierzchni oko³o 8 hektarów, które mog¹ retencjonowaæ oko³o 240 tys. metrów szeœciennych wody. Zmodernizowano oko³o 43 260 Dorota Merta... Wstêpne wyniki restytucji populacji g³uszca...

kilometrów cieków wodnych i rowów, oraz wybudowano 64 zastawki, 16 przepustów z mo liwoœci¹ piêtrzenia wody i zainstalowano 4 opóÿniacze przep³ywów wody oraz 14 oczek wodnych o powierzchni od kilku do kilkudziesiêciu metrów kwadratowych z wyp³yconymi brzegami, w których woda dostêpna jest przez ca³y rok. Ponadto Nadleœnictwo Ruszów uczestniczy w ogólnopolskim programie: Zwiêkszanie mo liwoœci retencyjnych oraz przeciwdzia³anie powodzi w ekosystemach leœnych na terenach nizinnych. W ramach tego programu planuje siê wykonanie dziewiêciu zbiorników retencyjnych o powierzchni oko³o 28 hektarów, które zretencjonuj¹ ok 630 tys. metrów szeœciennych wody. Czynnoœci maj¹ce na celu poprawê jakoœci i struktury drzewostanów, to w g³ównej mierze obni enie zwarcia drzewostanów do wartoœci 0,7 i poni ej. Niezale nie od dzia³añ maj¹cych na celu dostosowanie do potrzeb g³uszca g³ównego drzewostanu usuwana jest nadmierna iloœci podrostu i podszytu (fot. 2). Prace te prowadzone s¹ w szczególnoœci w obrêbie wyznaczonych wczeœniej biogrup m³odego pokolenia, które docelowo, przez odpowiedni sposób ich prowadzenia stanowiæ bêd¹ szkielet przysz³ego drzewostanu. Dodatkowo, luki w drzewostanie powsta³e w wyniku zdarzeñ losowych (np. huragany) pozostawia siê bez odnowienia. Trzecia grupa czynnoœci wykonywanych w ramach poprawy jakoœci biotopu to dzia³ania wykonywane w dnie lasu. W celu poprawy warunków erowych i os³onowych (szczególnie dla kur zak³adaj¹cych gniazda) w ostatnim dziesiêcioleciu na powierzchni ok. 920 ha wprowadzono œwierka poprzez podsiew lub podsadzenia. Od roku 2010 prowadzi siê odm³adzanie starych, wysokich borówczysk przez ich p³atowe (ok. 1 ar) wykaszanie, co prowadzi do wzrostu iloœci pokarmu w postaci zwiêkszonej masy zielonej borówki oraz podniesienia obfitoœci jej owocowania (fot. 3). Z innych dzia³añ ochronnych wymieniæ nale y: (1) usuwanie obcych gatunków inwazyjnych (tawu³a kutnerowata, czeremcha amerykañska); (2) wymianê niebezpiecznej nawierzchni na drogach o d³ugoœci 13 kilometrów i zast¹pienie jej lokaln¹ pospó³k¹, jak równie punktowe wyk³adanie wiru stanowi¹cego Ÿród³o gastrolitów; (3) uwidocznienie metalowej siatki ogrodzeniowej upraw poprzez ich oznakowanie ga³êziami œwierkowymi; (4) ustawienie szlabanów oraz tablic z informacj¹ o zakazie wstêpu na wszystkich drogach dojazdowych do strefy ochrony okresowej ostoi, miejsc rozrodu oraz regularnego przebywania g³uszca. Ponadto prowadzona jest szeroko pojêta akcja edukacyjna maj¹ca na celu wzrost œwiadomoœci ekologicznej lokalnej spo³ecznoœci oraz turystów, jak równie budowanie spo³ecznej akceptacji dla realizowanego programu restytucji populacji g³uszca w Borach Dolnoœl¹skich. Dyskusja Liczebnoœæ g³uszca od ponad 100 lat spada systematycznie w ca³ej Europie oraz w czêœci area³u azjatyckiego. Towarzyszy temu zmniejszenie siê zasiêgu wystêpowania gatunku, który z ci¹g³ego przekszta³ci³ siê w wyspowy (G³owaciñski i Profus 2001, Storch 2007). Jedynie w Rosji i krajach skandynawskich liczebnoœæ g³uszca jest wysoka i nie wystêpuje tam zagro enie wyginiêciem. Równie w Polsce g³uszec jest gatunkiem ustêpuj¹cym. Tempo spadku liczebnoœci i area³u wystêpowania jest w naszym kraju zmienne i nasila siê wraz z obni eniem liczebnoœci. W skrajnym przypadku pomorskiej populacji g³uszca ok. 150 ptaków wyginê³o w ci¹gu 10 lat. Dla populacji augustowsko-podlaskiej tempo wymierania ocenione zosta³o na 60 osobników/10 lat, lubelskiej 50 osobników/10 lat, natomiast w przypadku populacji dolnoœl¹skiej jest to 40 osobników/10 lat. W porównaniu z maksymaln¹ powierzchni¹ wystêpowania g³uszca w Polsce area³ gatunku skurczy³ siê obecnie o ok. 60-70% (G³owaciñski i Profus 2001). Tak szybkie zmniejszanie siê liczebnoœci oraz zasiêgu g³uszca stwarza realne niebezpieczeñstwo ca³kowitego zaniku gatunku w ci¹gu najbli szych lat. W zwi¹zku z tym podejmowane s¹ liczne dzia³ania ochronne, z których najwa niejsze to: ochrona gatunkowa, czynna ochrona siedlisk, redukcja liczebnoœci drapie ników, ograniczenie antropopresji, a tak e wsiedlanie Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 2 (27) / 2011 261

ptaków pochodz¹cych z hodowli zamkniêtych, b¹dÿ z przesiedleñ z innych rejonów (Zawadzka i Zawadzki 2006, Storch 2007). Chocia technika wolierowej hodowli kuraków zosta³a dok³adnie opracowana, nadal bardzo du y problem stanowiefektywnoœæ wsiedleñ. W latach 80. i 90. XX wieku w Europie Œrodkowej wypuszczanych by³o rocznie po kilkaset ptaków pochodz¹cych z hodowli wolierowych, jednak e efekty tych dzia³añ by³y niezadowalaj¹ce wiêkszoœæ ptaków ginê³a podczas kilku pierwszych tygodni po wypuszczeniu, a najwa niejszym czynnikiem decyduj¹cym o niepowodzeniu programów by³o drapie nictwo (Storch 2007, Klaus i Graf 1998, Seiler et al. 2000). W Niemczech w latach 1978-1999 zrealizowano 5 du ych programów reintrodukcji i restytucji populacji g³uszca i cietrzewia, w ramach których wypuszczono ok. 2600 ptaków pochodz¹cych ze sztucznych hodowli wolierowych. Chocia czêœæ ptaków prze y³a w naturze ponad rok i przyst¹pi³a do rozrodu, to ich sukces lêgowy oraz prze ywalnoœæ piskl¹t by³y zbyt niskie, aby mo liwe by³o utworzenie stabilnej populacji (Straus i Sodeikat 2008). W latach 1998-2005 w Czechach wypuszczonych zosta³o 914 g³uszców, z których 112 zaopatrzonych zosta³o w obró ki radiotelemetryczne. Prze ywalnoœæ samców g³uszca w zale noœci od sezonu oraz rejonu, w którym ptaki by³y wypuszczane wynosi³a 2-270 dni, natomiast samic 5-265 dni. G³ówn¹ przyczyn¹ œmiertelnoœci (67-100%) by³o drapie nictwo lisa, kuny oraz jastrzêbia (Bejcek et al. 2007). Analiza wielu programów restytucji wykaza³a, e g³ównymi przyczynami niepowodzenia by³o drapie nictwo, zw³aszcza w pierwszych tygodniach po wypuszczeniu, niedostatecznie wykszta³cony behawior antydrapie niczy (Straus i Sodeikat 2008) oraz nieprzystosowanie ptaków hodowlanych do warunków naturalnych (np. brak umiejêtnoœci pobierania naturalnego pokarmu (Walker 2010). Jak wskazuj¹ badania fiñskie, ptaki pochodz¹ce ze sztucznych hodowli wolierowych wykazuj¹ szereg zmian morfologicznych (mniejsze serce i p³uca, krótszy przewód pokarmowy, krótsze jelito œlepe, mniejsza w¹troba, budowa w³ókien miêœniowych), fizjologicznych (gospodarka wodna i azotowa, poziom aktywnoœci enzymatycznej cytochromu C), oraz behawioralnych (zmniejszony dystans ucieczki przed drapie nikami, a czasem brak wykszta³conego behawioru antydrapie niczego) w porównaniu z osobnikami dzikimi (Liukonnen et al. 2000, Hakkanson 2007). Najprawdopodobniej ró nice te spowodowane s¹ zbyt nisk¹ aktywnoœci¹ ruchow¹ ptaków hodowlanych, nienaturaln¹ karm¹, oraz d³ugotrwa³ym stresem. Efektem zmian jest m.in. znacznie wolniejsza mobilizacja (podrywanie siê do lotu) kuraków pochodz¹cych ze sztucznych hodowli wolierowych, oraz mniejszy dystans ucieczki w porównaniu z ptakami dzikimi (Putaala i Hissa 1995, Pis 2004). Znacznie skuteczniejsza siê wydaje siê reintrodukcja metod¹ translokacji, czyli od³owienia w naturze, a nastêpnie przesiedlenia doros³ych ptaków. W latach 1838-39 w Szkocji wypuszczono 64 g³uszce od³owione w Szwecji. W ci¹gu 15 lat liczebnoœæ populacji zwiêkszy³a siê do ok. 2000 sztuk. Przed przesiedleniem silnie i skutecznie ograniczono liczebnoœæ drapie ników (Petty 2000). Wydaje siê, i sukcesem zakoñczy siê równie zapocz¹tkowany w roku 2002 program translokacji 116 cietrzewi z Bia³orusi i Ukrainy na tereny Poleskiego Parku Narodowego (Dziedzic et al. 2008a). Wstêpne wyniki programu restytucji g³uszca w Borach Dolnoœl¹skich s¹ obiecuj¹ce, chocia oparte na stosunkowo ma³o licznej grupie ptaków z 12 g³uszców wypuszczonych w roku 2010, które by³y monitorowane telemetrycznie jeden z kogutów zgubi³ nadajnik w grudniu 2010 r., sygna³ nadajnika drugiego koguta ucich³ w drugim miesi¹cu namierzania (uszkodzenie nadajnika, b¹dÿ bardzo daleka migracja). Pierwsze, krytyczne w programach restytucji 4 tygodnie od wypuszczenia prze y³o 91,7% osobników, podczas gdy np. w Schwarzwaldzie spoœród 37 m³odych, pochodz¹cych z hodowli g³uszców a 57% zginê³o w pierwszych 2 tygodniach po wypuszczeniu, a pierwsza zimê prze y³y tylko 2 ptaki (Schroth 1991). W ramach programu restytucji g³uszca prowadzonego w Górach Harz w latach 1999-2003 wypuszczono 83 ptaki pochodz¹ce z hodowli. Œrednia prze ywalnoœæ wynosi³a 13 dni i by³a wy sza dla kur (18 dni), ni kogutów (12 dni). A 80% upadków œmiertelnych mia³o miejsce w okresie pierwszych 4 262 Dorota Merta... Wstêpne wyniki restytucji populacji g³uszca...

tygodni od wypuszczenia, a g³ówn¹ przyczyn¹ œmiertelnoœci (79%) by³o drapie nictwo lisa, jastrzêbia i rysia (Siano et al. 2006). W przyrodzie œmiertelnoœæ g³uszców jest najwy sza w pierwszym roku ycia i zale y g³ównie od presji drapie ników, warunków pogodowych, oraz dostêpnoœci pokarmu. Najwiêcej ptaków ginie w pierwszych tygodniach ycia, jesieni¹ tempo œmiertelnoœci nieco spada, zim¹ znowu roœnie (Zawadzka i Zawadzki 2003). W Rosji do pocz¹tku wrzeœnia prze ywa³o 48% wyklutych wiosn¹ samców i 59% samic (Cramp i Simmons 1980). W Szkocji roczna prze ywalnoœæ piskl¹t wynosi 37% (Moss et al. 2000). Wed³ug Jonsson et al. (1991) w pierwszym roku ycia ginie 49% m³odych g³uszców. Chocia prze ywalnoœæ ptaków pochodz¹cych z hodowli w Wiœle jest porównywalna, a g³uszców z Kadzid³owa znacznie wy sza ni w naturze, to parametrów tych nie mo na bezpoœrednio porównaæ. Ptaki w pierwszym, krytycznym okresie ycia w obydwu hodowlach zabezpieczone s¹ przed drapie nikami, a tak e dokarmiane, a w hodowli w Wiœle chronione dodatkowo przed negatywnym dzia³aniem czynników pogodowych. Wysoka prze ywalnoœæ g³uszców wypuszczonych w Nadleœnictwie Ruszów w porównaniu z danymi uzyskanymi w innych programach restytucji i reintrodukcji gatunku w Europie œwiadczy o bardzo dobrej adaptacji (przygotowaniu) piskl¹t pochodz¹cych z hodowli w Kadzid³owie oraz w Wiœle do warunków naturalnych. G³uszce z Kadzid³owa odchowane zosta³y metod¹ born to be free o bardzo wysokim stopniu naturalnoœci (Krzywiñski i Keller 2005, Krzywiñski i Kobus 2007). Od pierwszych dni ycia pisklêta przebywaj¹ na wolnoœci w naturalnym biotopie, korzystaj¹ z nieograniczonej swobody ruchowej, samodzielnie zdobywaj¹ naturalny pokarm, a wspó³dzia³aj¹c z matk¹ ucz¹ siê unikania drapie ników i zachowañ socjalnych. Rola umieszczonej w niewielkiej wolierze samicy polega na ostrzeganiu piskl¹t przed drapie nikami (zw³aszcza skrzydlatymi) oraz na ich ogrzewaniu w okresie, kiedy nie maj¹ jeszcze wykszta³conego mechanizmu termoregulacji. Kiedy pisklêta s¹ ju w pe³ni opierzone i lotne mo na przewieÿæ je wraz z matk¹ na teren planowanego wsiedlenia, przy czym doros³a g³uszyca pozostaje z nimi a do rozpoczêcia naturalnej dyspersji m³odych. Stosuj¹c metodê born to be free w zasadzie trudno jest wskazaæ moment introdukcji m³ode ptaki od pierwszych dni ycia przebywaj¹ w naturalnym biotopie (Krzywiñski i Kobus 2009). Od roku 2007 metoda born to be free dopracowywana by³a przez dra Andrzeja Krzywiñskiego w ramach projektu badawczo-rozwojowego pt. Doskonalenie metod hodowli i rozrodu kuraków leœnych (cietrzew i g³uszec) pod k¹tem ich reintrodukcji z zachowaniem bioró norodnoœci rodzimych populacji, a wsiedlenie w sierpniu 2009 roku 5 g³uszców do Nadleœnictwa Ruszów by³o pierwszym jej zastosowaniem w praktyce. W hodowli w Wiœle, m³ode ptaki po wypierzeniu przenoszone s¹ do wolier adaptacyjnych, gdzie poznaj¹ i przyzwyczajaj¹ siê do naturalnego biotopu. Od pocz¹tku wszystkim pisklêtom podawany jest naturalny pokarm zwierzêcy i roœlinny uzupe³niany mieszank¹ paszow¹ i niewielkimi iloœciami pokarmów wysokobia³kowych. Na kilka tygodni przed wypuszczeniem ptaków przechodzi siê na wy³¹czne od ywianie ich karm¹ naturaln¹. Ponadto pisklêtom przeznaczonym do ycia na wolnoœci do minimum ograniczany jest kontakt z cz³owiekiem (Dziedzic et al. 2008b, Rzoñca 2007). Poniewa wstêpne wyniki restytucji populacji g³uszca w Nadleœnictwie Ruszów s¹ obiecuj¹ce, planuje siê kontynuacjê programu w kolejnych latach. Tym bardziej, e w przesz³oœci dolnoœl¹ska populacja g³uszca licz¹ca oko³o 360 osobników by³a stabilna, a ostatnie osobniki obserwowano w naturze jeszcze w roku 2009. Analiza 29 programów restytucji i reintrodukcji g³uszca, cietrzewia i jarz¹bka prowadzonych w latach 1980-2000 w szeœciu krajach Europy wykaza³a, e najwiêksz¹ szansê powodzenia maj¹ projekty trwaj¹ce conajmniej 6 lat, w trakcie których wypuszczanych jest ok. 30 ptaków rocznie (Seiler et al. 2000). Jednak e podstawowym warunkiem powodzenia programu restytucji g³uszca w Borach Dolnoœl¹skich jest wyeliminowanie, b¹dÿ ograniczenie czynników, które doprowadzi³y do spadku liczebnoœci populacji tego gatunku na omawianym terenie. Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 2 (27) / 2011 263

Literatura Baines D., Moss R., Dugan D. 2004. Capercaillie breeding success in relation to forest habitat and predator abundance. Jour. Applied Ecol. 41: 59-71. Bejcek V., Stastny K., Marhoul P., Bufka L., Cerveny J. 2007. Results of Capercaillie Tetrao urogallus recovery programme in the Czech Republic. Abstracts of XXVIII Congress of IUGB, Uppsala, Sweden: 138. Bena W. 2001. Nadleœnictwo Ruszów. Rys historyczny. Wydawnictwo F.H. Agat. Zgorzelec. Bena W. 2005. Dzieje Puszczy Zgorzelecko-Osiecznickiej. Wydawnictwo F.H. Agat. Zgorzelec. Cramp S., Simmons K.E.L. 1980. The birds of the Western Palearctic. Vol. 2. Oxford Univ. Press, Oxford 1980. Dziedzic R., Rutkowski R., Rzoñca Z., Steliga L. 2004. Zród³a zagro eñ i kierunki ochrony g³uszców (Tetrao urogallus) w Polsce. Zeszyty Naukowe Komitetu Cz³owiek i Œrodowisko PAN (38): 295-302. Dziedzic R., Piasecki D., Wójcik M., Misztal J. 2008a. Wyniki wsiedlenia cietrzewi w Poleskim Parku Narodowym. W: Ochrona kuraków leœnych. Monografia pokonferencyjna. Centrum Informacyjne Lasów Pañstwowych. Warszawa: 112-113. Dziedzic R., Steliga L., Rzoñca Z. 2008b. Hodowla i restytucja g³uszca w Lasach Pañstwowych. W: Ochrona kuraków leœnych. Monografia pokonferencyjna. Centrum Informacyjne Lasów Pañstwowych. Warszawa: 101-111. Dziêcio³owski R. 1980. Badania nad ekologi¹ wolno yj¹cej populacji g³uszca. Mscr. IBL. Warszawa. G³owaciñski Z., Profus P. 2001. G³uszec. W: G³owaciñski, Z. (red.) Polska czerwona ksiêga zwierz¹t. Krêgowce. PWRiL, Warszawa: 173-177. Hakansson J. 2007. Behavioral aspects of conservation breeding Red junglwfawl Gallus gallus as a case study. Diss. no 1137. Linkoping University, Sweden. Jonsson K.I., Angelstam P.K., Swenson J.E. 1991. Pattern and life-history and habitat in Pelaearctic and Nearctic forest grouse. Ornis Scandinavica 22: 275-281. Kaszuba M. (red.) 2007. Planu zarz¹dzania dla gatunku: G³uszec. Jastrzêbiec 2007. Manuskrypt 78 pp. Keller M. (red.) 2000. Wp³yw gospodarki leœnej na populacje g³uszca Tetrao urogallus i cietrzewia Tetrao tetrix. Mscr. Dyrekcja Generalna Lasów Pañstwowych. Warszawa. Keller M. 2001. Ratujmy kuraki leœne. owiec Polski 4: 24-28. Klaus S., Graf K. 1998. Breeding and releasing projects for Capercaillie in Germany, Re-introduction News 16: 8. Kobielski J., Jêdrzejczak M., Moskaluk W., Nowak W., Piechota W. 2007. Charakterystyka I owieckiego Rejonu Hodowlanego Bory Dolnoœl¹skie Po³udniowo-Zachodnie.W: Bobek B., P³aksej A., Fr¹ckowiak W., Merta D. (red.) Gospodarka ³owiecka i ochrona populacji dzikich zwierz¹t na terenie Regionalnej Dyrekcji Lasów Pañstwowych we Wroc³awiu. Tom II, Wroc³aw: 44-73. Kondracki J. 1991. Typologia i regionalizacja œrodowiska przyrodniczego. W: Starkiel L. (red.) Geografia Polski œrodowisko przyrodnicze. PWN, Warszawa: 561-602. Krzywiñski A., Keller M. 2005. New method of breeding black grouse for reintroduction programme. 3rd Int. Black Grouse Conference, Ruthin, North Wales: 100-103. Krzywiñski A., Kobus A. 2007. Nowe metody hodowli, rozmna ania i reintrodukcja cietrzewia Tetrao tetrix L. oraz g³uszca Tetrao urogallus L. W: Bobek B., P³aksej A., Fr¹ckowiak W., Merta D. (red.) Gospodarka ³owiecka i ochrona populacji dzikich zwierz¹t na terenie Regionalnej Dyrekcji Lasów Pañstwowych we Wroc³awiu. Tom I. Wroc³aw: 211-224. Krzywiñski A., Kobus A. 2009. Doskonalenie pó³naturalnego odchowu cietrzewi metod¹ born to be free i pierwsze obserwacje w zastosowaniu jej u g³uszców. W: Bobek B., Mikoœ J., Wasilewski R. (red.) Gospodarka ³owiecka i ochrona populacji dzikich zwierz¹t na Pomorzu Gdañskim. PTL i RDLP w Gdañsku, Gdañsk: 349-365. Kurki S., Helle P., Linden H., Nikula A. 1997. Breeding success of black grouse and capercaillie in relation to mammalian predator densities on two spatial scales. Oikos 79: 301-310. Liukkonen-Anttila T., Saartoala R., Hissa R. 2000. Impact of hand-rearing on morphology and physiology of the capercaillie Tetrao urogallus. Comparative Biochemistry and Physiology 125: 211-221. Marcström V. 1987. The effects of predation on grouse populations. The 4-th International Grouse Symposium. Lam, West Germany. Marcström V., Kenward R. E., Engren E. 1988. The impact of predation on boreal tetraonids during vole cycles: an experimental study. J. Anim. Ecol. 57: 859-872. Merta D., Kobielski J., Bobek B., Furtek J., Kolecki M. 2007. Wp³yw drapie ników na potencjalne lêgi g³uszca Tetrao urogallus L. w Borach Dolnoœl¹skich. W: Bobek B., P³aksej A., Fr¹ckowiak W., Merta D. (eds.) 264 Dorota Merta... Wstêpne wyniki restytucji populacji g³uszca...

Gospodarka ³owiecka i ochrona populacji dzikich zwierz¹t na terenie Regionalnej Dyrekcji Lasów Pañstwowych we Wroc³awiu. Tom I. Wroc³aw:185-210. Moss R., Picozzini N., Summers R., Bains D. 2000. Capercaillie Tetrao urogallus in Scotland demography of a declining population. Ibis 142: 259-267. Pena M. (red) 2002. Opracowanie glebowo-siedliskowe. Ostoja G³uszec, Nadleœnictwo Ruszów, Obrêb Polana, Leœnictwa Dzików i G³uszec. Biuro Urz¹dzania Lasu i Geodezji Leœnej Oddzia³ w Brzegu. Brzeg. Petty S. 2000. Capercaillie: a review of research needs. A Report to the Scottish Executive, Forestry Commission and Scottish Natural Heritage. Scottish Executive. Pis T. 2004. Odchów kuraków badania fizjologiczne. Braæ owiecka 10: 16-17. Putaala A., Hissa R. 1995. Effects of hand-rearing on physiology and anatomy in the grey partridge. Wildlife Biology 1: 27-31. Rutkowski R. 2004. Okreœlenie dystansu genetycznego pomiêdzy wystêpuj¹c¹ na Dolnym Œl¹sku populacj¹ g³uszca Tetrao urogallus, a wybranymi populacjami dzikimi i hodowlanymi potencjalnym Ÿród³em reintrodukcji. Opracowanie dla RDLP we Wroc³awiu. Wroc³aw. Rutkowski R., Niewêg³owski H., Dziedzic R., Kmieæ M., GoŸdziewski J.. 2005. Genetic variability of Polish population of the Capercaillie Tetrao urogallus. Acta Ornithol. 40: 27-34. Rzoñca Z. 2007. Hodowla g³uszców w Nadleœnictwie Wis³a. Nadleœnictwo Wis³a. Schroth K.E. 1991. Survival, movements and habitat selection of released Capercaillie in north-east Black Forest in 1984-1989. Ornis Scandinavica 22: 249-254. Seiler Ch., Angelstam P., Bergmann H. H. 2000. Conservation releases of captive reared Grouse in Europe. What do we know and what do we need? Cahiers d'ethologie 20: 235-252. Siano R., Bairlein F., Exo K.M., Herzog S.A. 2006. Survival, causes of death and spacing of captive-reared Capercaillies Tetrao urogallus L. released in the Harz Mountains National Park. Vogelwarte 44: 145-158. Sjoberg K., Hornell-Willebrand M., Kindberg J., Ball J.P., Ahlen P. 2009. Dynamika liczebnoœci populacji oraz pozyskanie g³uszca w Szwecji. W: Bobek B., Mikoœ J., Wasilewski R. (red.). Gospodarka ³owiecka i ochrona dzikich zwierz¹t na Pomorzu Gdañskim. PTL i RDLP w Gdañsku, Gdañsk: 337-349. Storch I. (ed.). 2007. Grouse Status Survey and Action Plan 2006-2010 IUCN. Gland Switzerland and Cambridge UK. and World Pheasant Association. Fordinbridge, UK. 112 pp. Straus E., Sodeikat G. 2008. Reintroduction projects of black grouse Tetrao tetrix in Germany failed. W: Book of Abstracts of 11th International Grouse Symposium. Whitehorse, Yukon Territory, Canada 11-15 September 2008: 69. Wagner E. 1987. Effect of inadequate predator control on the reintroduction of capercaillie. The 4-th International Grouse Sympozium. Lam, West Germany. Walker A. 2010. The reintroduction of black grouse to the Isle of Arran, Scotland. Grouse News 40: 13-16. Zawadzka D., Zawadzki J. 2003. G³uszec. Wydawnictwo Klubu Przyrodników. Œwiebodzin. 152 pp. Zawadzka D., Zawadzki J. 2006. Ochrona g³uszca i cietrzewia w ekosystemach leœnych fikcja czy rzeczywistoœæ. Stud. i Mat. CEPL, Rogów, 1 (11): 169-180. Zawadzka D., Zawadzki J., Keller M. 2009. G³uszec. W: Chyralecki P., Sikora A., Cenian Z. Monitoring ptaków lêgowych. Poradnik metodyczny dotycz¹cy gatunków chronionych Dyrektyw¹ Ptasi¹. GIOŒ, Warszawa: 302-309. Dorota Merta Zak³ad Ekologii, Badañ owieckich i Ekoturystyki, Instytut Biologii, Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie dorota-zbl@o2.pl Janusz Kobielski Nadleœnictwo Ruszów janusz.kobielski@wroclaw.lasy.gov.pl Andrzej Krzywiñski Park Dzikich Zwierz¹t w Kadzid³owie park@kadzidlowo.pl Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 2 (27) / 2011 265