Informacja o czynnościach przeprowadzonych z upoważnienia Rzecznika Praw Obywatelskich w Zakładzie Karnym w Rawiczu (Wyciąg)

Warszawa, dnia 24 maja 2002 r. RPO-407086-VII-6.6/02 Informacja o czynnościach przeprowadzonych z upoważnienia Rzecznika Praw Obywatelskich w Zakładzie Karnym w Rawiczu (Wyciąg) 1. Wprowadzenie Działając z upoważnienia Rzecznika Praw Obywatelskich do Zakładu Karnego w Rawiczu udali się pracownicy Zespołu Prawa Karnego Wykonawczego oraz pracownik Zespołu Klasyfikacji Wniosków. Celem wizyty było sprawdzenie stopnia poszanowania praw osób pozbawionych wolności. W dniach 22-25 kwietnia 2002 r. dokonano w jednostce następujących czynności: - wysłuchano informacji zastępców Dyrektora Zakładu o funkcjonowaniu jednostki i podstawowych problemach z tym związanych, - obejrzano teren i pomieszczenia jednostki, w tym: kuchnię, kaplicę, sale widzeń, pomieszczenia ambulatorium, bibliotekę, pola spacerowe, świetlice, znaczną część cel mieszkalnych, cele zabezpieczające i cele izolacyjne, pomieszczenia szkoły oraz Gospodarstwa Pomocniczego, - przeprowadzono w cztery oczy rozmowy według kwestionariusza ze 110 losowo dobranymi osadzonymi, pytając każdorazowo o podstawowe kwestie związane z poszanowaniem przysługujących im praw, - przeprowadzono również, także na osobności i według specjalnie przygotowanego kwestionariusza, rozmowy z 61 losowo dobranymi skazanymi młodocianymi, - przyjęto od osadzonych 2 skargi i 2 prośby.

2 Dokonane w ten sposób wstępne ustalenia pracownicy Biura Rzecznika Praw Obywatelskich przedstawili na spotkaniu z kierownictwem jednostki oraz wysłuchali ich uwag i wyjaśnień. 2. Ogólna charakterystyka Zakładu Zakład Karny w Rawiczu jest jednostką typu zamkniętego, przeznaczoną dla mężczyzn. Przebywają tu skazani młodociani i dorośli pierwszy raz karani oraz tymczasowo aresztowani. Ogólna liczba miejsc w jednostce wynosi 813. W dniu 22 kwietnia 2002 r. przebywały w niej 1103 osoby, w tym 1033 skazanych, 6 ukaranych i 64 tymczasowo aresztowanych. Zaludnienie jednostki wynosiło 136, 2%. Zakład Karny w Rawiczu zajmuje powierzchnię ponad 3,5 ha, położony jest w centrum miasta. Z górnych kondygnacji budynków więziennych widoczne są ulice oraz sąsiadujące z Zakładem budynki mieszkalne, co sprzyja podejmowaniu przez osadzonych prób nawiązania nielegalnego kontaktu z osobami z zewnątrz. Osadzeni zakwaterowani są w trzech pawilonach mieszkalnych. Pawilon I jest trzypiętrowy, każda kondygnacja stanowi osobny oddział. W oddziale I (parter) oprócz skazanych przebywają osoby tymczasowo aresztowane, znajdują się tu także dwie cele zabezpieczające. W pozostałych oddziałach zakwaterowani są skazani młodociani i dorośli pierwszy raz karani. Przebywa tu łącznie ponad 680 osadzonych. Pawilon II także składa się z czterech kondygnacji, z których również każda stanowi odrębny oddział. W oddziale I (parter) zakwaterowani są tymczasowo aresztowani, mieszczą się tu ponadto cele dla osadzonych zakwalifikowanych do kategorii więźniów niebezpiecznych (4), cele zabezpieczające (2) i cele izolacyjne (4). Na piętrach mieszczą się trzy oddziały terapeutyczne: II i III przeznaczone są dla osób z zaburzeniami psychicznymi lub upośledzonych umysłowo, natomiast w IV odbywają karę osoby uzależnione od środków odurzających lub substancji psychotropowych. Łącznie przebywa tu ok. 270 osadzonych. W pawilonie III cele mieszkalne znajdują się na I piętrze. Na parterze usytuowane są pomieszczenia ambulatorium oraz izby chorych, zaś na II piętrze pomieszczenia szkolne. W tym pawilonie zakwaterowanych jest łącznie ok. 130 osadzonych.

3 W Zakładzie przeważają cele małoosobowe, najwięcej jest cel dwuosobowych (119) i trzyosobowych (49). Podział pozostałych cel według liczby miejsc kształtuje się następująco: - czteroosobowe 8, - pięcioosobowe 34, - sześcioosobowe 14, - siedmioosobowe 4, - ośmioosobowe 4, - jedenastoosobowe 1, - dwunastoosobowe 3, - trzynastoosobowe 1. Stan ogólny budynków Zakładu należy ocenić jako dobry. Z informacji uzyskanych od kierownictwa jednostki wynika, że istnieje potrzeba wymiany sieci grzewczej w pawilonach mieszkalnych oraz wymiany okien w pawilonie II. 3. Warunki bytowe W Zakładzie od długiego czasu utrzymuje się przeludnienie, toteż znaczna część osadzonych przebywa w warunkach nie zapewniających zachowania przewidzianej w art. 110 Kodeksu karnego wykonawczego normy 3 m 2 powierzchni celi na osobę. Wszystkie cele w Zakładzie są skanalizowane i mają doprowadzoną zimną wodę. Kąciki sanitarne w większości cel nie są zabudowane od podłogi do sufitu, a jedynie osłonięte niskimi parawanami. W znacznej części cel ich mieszkańcy starali się we własnym zakresie podwyższyć parawan oddzielający kącik sanitarny od reszty celi, wykorzystując do tego różnego rodzaju płyty, kartony. Wyposażenie toalet w przeważającej większości cel jest bardzo wyeksploatowane. Okna w celach są dość duże, by zapewnić dostateczny dopływ światła dziennego. W kilku celach stwierdzono jednak brak żarówek, przez co natężenie światła sztucznego było niewystarczające. Znaczna liczba cel wymaga pomalowania ścian, w niektórych uzupełnić należy brakujące płytki PCV na podłodze. We wszystkich celach mieszkalnych są gniazda wtykowe, toteż osadzeni mają możliwość korzystania z grzałek oraz własnego sprzętu rtv.

4 W niektórych celach stwierdzono brak głośników radiowęzła. Jak wynika z uzyskanych informacji, mimo stosowania zabezpieczeń, są one nagminnie niszczone przez osadzonych. Skazani noszą ubrania skarbowe, ich stan jest dobry. Tymczasowo aresztowani korzystają z odzieży własnej, jedynie w przypadku jej braku otrzymują odzież więzienną. Nie budził zastrzeżeń wizytujących stan ręczników i ścierek. Każdy z pawilonów posiada własną łaźnię, gdzie odbywa się cotygodniowa kąpiel osadzonych. Zarówno pomieszczenia łaźni, jak i urządzenia w nich znajdujące się, są znacznie wyeksploatowane. Zakład dysponuje czterema dużymi polami spacerowymi. Na trzech odbywają spacery skazani, jedno przeznaczone jest dla tymczasowo aresztowanych. Pola spacerowe otoczone są siatką, znajdują się na nich ławki. W okresie letnim czas spaceru może być wykorzystany na grę w piłkę siatkową. Spośród 110 osadzonych, z którymi przeprowadzono rozmowy, 70 (63,6%) oceniło warunki bytowe w celi jako dobre lub dość dobre, 26 (23,7%) jako znośne, 14 (12,7%) jako raczej złe lub złe. Znaczna część rozmówców podnosiła uciążliwości związane z przeludnieniem cel (30 osób). Szczególnie dotkliwie odczuwają to osoby przebywające w małych celach, bowiem przy ogólnej powierzchni celi wynoszącej 7 m 2 zwiększenie liczby mieszkańców o jedną tylko osobę (z dwóch do trzech) skutkuje znacznym ograniczeniem swobody poruszania się. Powtarzały się również skargi na niedostateczną ilość środków czystości wydawanych do cel (19), złą jakość tych środków (2), stan czystości cel (9), w szczególności kącików sanitarnych (9). Skarżono się również, że kąciki sanitarne nie zapewniają możliwości nieskrępowanego korzystania z nich. Zgłaszano ponadto uwagi dotyczące braków w wyposażeniu cel: brak żarówek (9), głośników radiowęzła (5), szczotek klozetowych (2), misek. Jeden ze starszych wiekiem osadzonych, przebywający w kilkunastoosobowej celi skarżył się, że ma trudności ze skorzystaniem z kącika sanitarnego. Silniejsi współosadzeni nie dopuszczają bowiem słabszych do toalety, umywalki czy miski. Z ustaleń poczynionych w trakcie wizytacji wynika, że dość często zdarza się, iż osoby niepalące umieszczane są w jednej celi z osobami używającymi wyrobów tytoniowych. Aczkolwiek nie odebrano z tego tytułu żadnych skarg, należy wszakże podkreślić, że zgodnie z rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 26

5 listopada 1996 r. w sprawie określenia zasad dopuszczalności używania wyrobów tytoniowych w obiektach zamkniętych podległych Ministrowi Sprawiedliwości, dla osadzonych używających wyrobów tytoniowych wyznacza się odrębne cele. Warunki mycia się i kąpieli za dobre i dość dobre uznało 84 (76,4%) spośród rozmówców, za znośne 7 (6,4%), za raczej złe lub złe 15 (13,6%), 4 (3,6%) osoby nie miały wyrobionego poglądu na ten temat. W zgłaszanych uwagach najczęściej podnosili oni potrzebę częstszej kąpieli, szczególnie w okresie letnim. Pojedyncze uwagi dotyczyły zbyt niskiego ciśnienia wody podczas kąpieli w łaźni, niesprawnych sitek prysznicowych, zbyt krótkiego czasu trwania kąpieli. Wskazywano także, iż woda używana do kąpieli jest nazbyt chlorowana, co powoduje wystąpienie u niektórych osób odczynów alergicznych. 97 (88,2%) osób nie miało zastrzeżeń co do organizacji i warunków odbywania spaceru, 6 (5,5%) osób oceniło je jako znośne, tylko 2 (1,8%) osoby uznały je za raczej złe i złe. Pięciu (4,5%) respondentów nie miało zdania na ten temat. W nielicznie zgłoszonych uwagach osadzeni podnieśli, że pola spacerowe są zbyt małe i brakuje na nich zieleni. 4. Wyżywienie Kuchnia Zakładu usytuowana jest w odrębnym budynku. Obiekt ten, w którym swoje miejsce znalazła także pralnia, został oddany do użytku w roku 1997. Urządzenia w kuchni są w dobrym stanie, pomieszczenia mają zapewnioną właściwą wentylację, panuje w nich czystość. Kuchnia przygotowuje wyżywienie według trzech norm żywieniowych: podstawowej, dla młodocianych i leczniczej ogólnej. Zatrudnienie w kuchni znajduje w chwili obecnej 15 osadzonych na częściach etatów. Spośród 110 osadzonych objętych rozmowami 78 (70,9%) oceniło wyżywienie jako dobre lub dość dobre, 17 (15,5%) jako znośne, 15 (13,6%) jako raczej złe lub złe. Część rozmówców twierdziła, że wyżywienie pogorszyło się w okresie ostatnich dwóch-trzech miesięcy. Wśród uwag krytycznych najczęściej powtarzały się stwierdzenia o zbyt małym urozmaiceniu jadłospisu, braku mleka i mlecznych zup, niskich walorach smakowych potraw. Podnoszono również, że porcje są niewystarczające, a wydawane posiłki zbyt tłuste.

6 Wizytujący zaobserwowali, że nie zjedzone resztki posiłków osadzeni wyrzucają przez okna. W Zakładzie funkcjonuje kantyna, w której osadzeni posiadający środki finansowe mogą dodatkowo zakupić produkty żywnościowe; podczas odwiedzin dokonują w niej zakupów także rodziny osadzonych. Kantyna prowadzona jest przez Gospodarstwo Pomocnicze przy Zakładzie Karnym w Rawiczu. Ceny w kantynie ustalane są poprzez odniesienie do cen w sklepach w mieście. Jedynie 24 (21,8%) spośród 110 osadzonych, z którymi rozmawiano, korzystało z możliwości dokonywania zakupów w drodze wypiski. Wszyscy oni oprócz jednej osoby, która stwierdziła, że możliwości dokonywania zakupów na wypiskę są złe dobrze ocenili zarówno zaopatrzenie jak i organizację pracy kantyny. Pojedyncze uwagi dotyczyły asortymentu sprzedawanych towarów: wskazywano na potrzebę uzupełnienia go o owoce, warzywa, środki czystości oraz prasę. Uzupełnieniem wyżywienia, jakie zapewnia jednostka, są ponadto produkty otrzymywane przez osadzonych w paczkach. Przeważająca większość osadzonych 82 (74,5%) osoby nie otrzymywała dotychczas paczek. Ci, którzy z tej możliwości korzystali, nie mieli żadnych zastrzeżeń co do warunków otrzymywania paczek i sposobu ich przekazywania. 5. Opieka medyczna Podstawową opiekę medyczną sprawują nad osadzonymi pracownicy medyczni zatrudnieni w Zakładzie Opieki Zdrowotnej przy Zakładzie Karnym. Zatrudnionych jest dwóch lekarzy ogólnych, z których jeden pełni również funkcję kierownika ambulatorium, oraz lekarz stomatolog. W ambulatorium pracuje także siedem pielęgniarek oraz technik analityki medycznej. Ponadto, zatrudnieni są: lekarz psychiatra, okulista, dwóch lekarzy chorób wewnętrznych, felczer oraz technik rtg. Pomieszczenia ZOZ usytuowane są w pawilonie III (tzw. Izbie Chorych). Znajdują się tam gabinety: lekarski, zabiegowy i stomatologiczny oraz trzy sale izby chorych, dysponujące łącznie 23 miejscami. Ambulatoria znajdują się także w obu pozostałych pawilonach mieszkalnych. Funkcjonuje laboratorium analityczne i pracownia rentgenowska. W dyspozycji ZOZ znajduje się ponadto aparat do USG, na miejscu wykonuje się również badania EKG. Zakład posiada też własną aptekę.

7 Osadzonym zapewnia się całodzienną (do godz. 19.00) opiekę pielęgniarską. W nagłych przypadkach korzysta się z usług pogotowia ratunkowego. Jeżeli zachodzi potrzeba podjęcia leczenia specjalistycznego, pacjenci kierowani są do jednostek penitencjarnych dysponujących zapleczem szpitalnym. Z informacji uzyskanych od kierownika ambulatorium wynika, że w chwili obecnej nie występują szczególne problemy w zakresie zapewnienia właściwej opieki medycznej nad osadzonymi. Wyposażenie ambulatorium w podstawowy sprzęt medyczny jest wystarczające, nie występują braki kadrowe, nie odnotowuje się również problemów z zaopatrzeniem w leki. Z opieki medycznej w Zakładzie nie korzystało dotychczas 20 (18,2%) osadzonych objętych rozmowami. Wśród pozostałych, 71 osób (78,9% z ogółu korzystających) było zdania, że opieka medyczna jest dobra lub dość dobra, 8 (8,9%) osób uznało ją za znośną, 11 (12,2%%) za raczej złą lub złą. Należy stwierdzić, że wizytując jednostki penitencjarne pracownicy Biura Rzecznika niezmiernie rzadko spotykają się z tak wysoką oceną opieki medycznej. Osoby zgłaszające zastrzeżenia do sprawowanej opieki medycznej skarżyły się na brak leków specjalistycznych (7) oraz długie oczekiwanie na wykonanie badań specjalistycznych i dowiezienie do lekarza specjalisty (3). Trzy osoby twierdziły, że lekarze lekceważą zgłaszane przez nich dolegliwości. 6. Traktowanie osadzonych Na 110 osób, z którymi rozmawiano, 104 (94,5%) pozytywnie oceniło traktowanie przez funkcjonariuszy Służby Więziennej, 4 osoby (3,6%) uznały je za znośne, jedna osoba nie miała sprecyzowanego poglądu na ten temat, ponieważ zbyt krótko przebywała w Zakładzie. Tylko jeden spośród ankietowanych był zdania, że jest traktowany w sposób niewłaściwy, bowiem jak podał zdarza się, że bardzo długo oczekuje się na przyjście oddziałowego. Ponad trzy czwarte osób objętych rozmowami nie było karanych dyscyplinarnie, a zatem nie wypowiadali się na ten temat. Spośród pozostałych, 19 osób (73,1%) oceniło sytuację w zakresie karania jako dobrą lub dość dobrą, 4 (15,4%) jako znośną, 3 (11,5%) jako złą lub raczej złą. W uwagach ankietowani podali, że wnioski karne wystawiane są za błahe przewinienia (2) oraz

8 że w postępowaniu dyscyplinarnym nie bierze się pod uwagę wyjaśnień skazanego (1). Jak już wcześniej podano, w Zakładzie funkcjonują dwie cele izolacyjne, usytuowane w oddziale I pawilonu I. W roku bieżącym, do dnia 23 kwietnia, najsurowszą karę dyscyplinarną w postaci umieszczenia w celi izolacyjnej na okres do 28 dni wymierzono 13 razy (w całym roku ubiegłym 69 razy), w tym siedmiokrotnie karę tę zastosowano wobec skazanych młodocianych, trzykrotnie wobec skazanych dorosłych i również trzykrotnie wobec tymczasowo aresztowanych. W ośmiu przypadkach dotyczyło to osób odbywających karę w systemie terapeutycznym. Najczęstszymi przyczynami wymierzenia kary było ubliżanie funkcjonariuszom, odmowa wykonania polecenia, zakłócanie spokoju i porządku oraz nawiązywanie nielegalnych kontaktów. Analiza odnośnej dokumentacji nie wykazała nieprawidłowości w zakresie postępowania z osobami ukaranymi. Zakład dysponuje czterema celami zabezpieczającymi, z których dwie znajdują się w oddziale I pawilonu I, a pozostałe dwie w oddziale I pawilonu II. W roku bieżącym, do dnia 23 kwietnia, były one wykorzystywane czterokrotnie (w całym roku ubiegłym dziesięciokrotnie). Przyczyną zastosowania tego środka przymusu bezpośredniego w dwóch przypadkach było usiłowanie zamachu na życie własne, w jednym usiłowanie zamachu na zdrowie własne i również w jednym niszczenie mienia. Wszystkie cztery osoby, wobec których zastosowano umieszczenie w celi zabezpieczającej, byli to skazani młodociani odbywający karę w systemie terapeutycznym. Analiza dokumentacji zastosowania środków przymusu bezpośredniego nie wykazała nieprawidłowości w działaniach funkcjonariuszy Służby Więziennej. W dniu wizytacji w Zakładzie przebywało pięciu skazanych zakwalifikowanych do kategorii więźniów niebezpiecznych. Przyczynami uznania ich za więźniów niebezpiecznych były: ucieczka spod konwoju Policji, przestępstwo popełnione ze szczególnym okrucieństwem, przestępstwo popełnione z użyciem broni palnej, czynna napaść na prokuratora, inicjowanie zbiorowych zakłóceń porządku w zakładzie karnym. Z informacji uzyskanych od kierownictwa wynika, że osadzeni ci nie stwarzają większych problemów wychowawczych.

9 7. Praca penitencjarna W dziale penitencjarnym zatrudnionych jest 21 osób, tylko trzy osoby nie posiadają wykształcenia wyższego. Osadzeni, z którymi rozmawiano, w zdecydowanej większości pozytywnie wypowiadali się na temat pracy wychowawców. Za właściwe uznało kompetencje wychowawców 89 osób (81%), 5 osób (4,5%) było przeciwnego zdania, 16 osób (14,5%) nie miało wyrobionego poglądu na ten temat. Również 89 osób (81%) postrzegało wychowawcę jako osobę chętną do udzielania pomocy, 4 osoby (3,6%) oceniło wychowawcę negatywnie w tym zakresie, zaś 17 (15,4%) nie miało zdania na ten temat. Spośród 103 skazanych, z którymi rozmawiano, 81 odbywało karę w systemie programowanego oddziaływania lub terapeutycznym. 50 spośród nich (61,7%) podało, że nie uczestniczyli w opracowaniu indywidualnego programu oddziaływania. Znajomość obowiązków i uprawnień wynikających z przyjęcia programu do realizacji potwierdziły jedynie 32 osoby (39,5%). Osoby, które znały nałożone na nie obowiązki, zgłaszały trudności w ich realizacji, spowodowane niezapewnieniem zatrudnienia (2), niezakwalifikowaniem do nauczania (1) oraz brakiem możliwości utrzymywania bezpośrednich kontaktów z rodziną z uwagi na osadzenie w jednostce z dala od miejsca zamieszkania (2). Odsetek osób uczestniczących w podkulturze kształtuje się na niezmiennym od kilku lat poziomie, oscylującym w granicach 9-10%. W roku bieżącym (ani ubiegłym) nie odnotowano żadnego drastycznego wypadku nadzwyczajnego na tle podkultury przestępczej. 8. Dział Terapeutyczny Jak już wcześniej podano, w Zakładzie funkcjonują trzy oddziały terapeutyczne: dwa przeznaczone dla skazanych z zaburzeniami psychicznymi i upośledzonych umysłowo, jeden dla skazanych uzależnionych od środków odurzających i psychotropowych. Kadrę oddziałów stanowi: kierownik, dwóch psychologów, instruktor terapii zajęciowej, trzy pielęgniarki, sześciu wychowawców oraz psychiatra i lekarz ogólny. Oddziały dysponują dobrą bazą lokalową do prowadzenia zajęć terapeutycznych. W obu oddziałach dla skazanych z zaburzeniami psychicznymi

10 i upośledzonych umysłowo funkcjonują trzy świetlice, siłownia, sala terapeutyczna, cztery pomieszczenia terapii zajęciowej (dwie sale do zajęć edukacyjnych, stolarnia oraz pracownia, w której skazani wykonują prace z gliny). Na warsztaty do terapii zajęciowej zaadaptowano ponadto dawne pomieszczenia produkcyjne Gospodarstwa Pomocniczego. Oddział dla uzależnionych posiada własną świetlicę, siłownię oraz sale: komputerową, terapeutyczną i edukacyjną. Oprócz terapii indywidualnej w oddziałach dla skazanych z zaburzeniami psychicznymi i upośledzonych umysłowo prowadzi się grupowe zajęcia edukacyjne z zakresu doskonalenia funkcji społecznych i poznawczych, trening umiejętności interpersonalnych, cykle terapeutyczne dla osób z zespołem zależności alkoholowej, zajęcia Klubu Pracy. Farmakoterapia stosowana jest wobec ok. 50 osób. Cyklem zajęć edukacyjnych, prowadzonych przez wychowawców, objętych jest obecnie 6 osób. Tyleż samo osób uczestniczy w zajęciach Klubu Pracy, polegających na wykształceniu umiejętności aktywnego poszukiwania pracy. Cykl taki trwa ok. pół roku, spotkania odbywają się raz w tygodniu. W ramach terapii uzależnień od alkoholu odbywają się spotkania grupy Anonimowych Alkoholików oraz Klubu Abstynenta. Uczestniczy w nich kilkunastu skazanych. Funkcjonują koła zainteresowań: gier stolikowych, brydżowe, komputerowe, muzyczne. Terapią zajęciową objętych jest obecnie ok. 30 osób. Skazani zajmują się obróbką drewna wykonują prace stolarskie, wytwarzają półki, kwietniki, oprawy do luster, stoliki szachowe, kosze na śmieci, a także rzeźby. Do prac tych wykorzystuje się odpady stolarskie z Gospodarstwa Pomocniczego. Skazani wykonują też odlewy gipsowe, które w darze przekazywane są okolicznym szkołom, oraz wyroby z gliny. Niektórzy skazani, z różnych względów, mogą być objęci jedynie indywidualną formą oddziaływań. W ramach terapii zajęciowej prowadzonej w celach mieszkalnych wykonują oni różnego rodzaju prace z kartonu, malują. Wytwory te gromadzone są w indywidualnych teczkach, zakładanych dla każdego skazanego realizującego tę formę zajęć. Znaczna grupa skazanych, ok. 30 osób, jest zatrudniona odpłatnie. Rodzaj wykonywanej pracy dostosowany jest do możliwości skazanych: pracują oni przy sprzątaniu terenu Zakładu, w pralni, stolarni, introligatorni i przy produkcji kartonów. Kilkunastu skazanych zatrudnionych jest nieodpłatnie, wykonując funkcje porządkowych oddziału.

11 W ograniczonym zakresie wykorzystuje się możliwość osadzania w oddziale, ze względów wychowawczych, osób niezakwalifikowanych do odbywania kary w systemie terapeutycznym. W chwili obecnej są to dwie osoby, które wcześniej odbywały karę w systemie terapeutycznym, a obecnie zostały zweryfikowane do odbywania kary w systemie zwykłym. Ze względu na swoje umiejętności w dalszym ciągu uczestniczą one w terapii zajęciowej. Ogromnym atutem obu oddziałów jest posiadanie rozbudowanej bazy lokalowej do prowadzenia terapii zajęciowej. Duże znaczenie ma także fakt, iż nie ma problemu z pozyskaniem znacznej części potrzebnych do prowadzenia zajęć surowców materiały takie uzyskuje się bowiem z Gospodarstwa Pomocniczego. Istniejące warunki umożliwiają objęcie tą formą oddziaływań większej niż dotychczas grupy skazanych. Nie jest to wszakże możliwe przy obecnej obsadzie etatowej oddziałów - konieczne byłoby zatem zatrudnienie jeszcze jednego instruktora terapii zajęciowej. Zasadniczą formą terapii prowadzonej w oddziale dla skazanych uzależnionych od środków odurzających i psychotropowych jest terapia uzależnień. Zajęcia prowadzone przez psychologa i wychowawcę odbywają się w cyklach trzymiesięcznych, jednorazowo w takim cyklu uczestniczy 16 osób. Rocznie z tej formy terapii korzysta blisko pięćdziesięciu skazanych. Program obejmuje wykłady, zajęcia edukacyjne z elementami ćwiczeń, projekcje filmów, trening asertywności. Skazani nie uczestniczący w programie terapii uzależnień objęci są oddziaływaniami z zakresu psychoterapii indywidualnej oraz grupowymi oddziaływaniami rehabilitacyjnymi (grupy wsparcia, zajęcia komputerowe). W oddziale prowadzi ponadto działalność grupa Anonimowych Narkomanów, funkcjonuje też Więzienny Klub Europejski, ukierunkowany na problematykę integracji europejskiej. Kilku skazanych nieodpłatnie wykonuje prace porządkowe w oddziale. 9. Nauka W Zakładzie funkcjonuje dwuletnia Zasadnicza Szkoła Zawodowa na podbudowie podstawowej oraz trzyletnie Technikum Drzewne na podbudowie szkoły zasadniczej. Kadrę pedagogiczną stanowi 10 nauczycieli. Ośmiu z nich posiada

12 wyższe wykształcenie, pozostałych dwóch - średnie z przygotowaniem pedagogicznym (prowadzą praktyczną naukę zawodu). Szkoła dysponuje dwoma salami lekcyjnymi, wyposażonymi w podstawowe pomoce naukowe. W obydwu salach znajduje się również sprzęt audiowizualny. W drugim semestrze bieżącego roku szkolnego oddano do użytku salę komputerową, gdzie odbywają się zajęcia informatyczne. Z wypowiedzi dyrektora szkoły wynika, że istnieją możliwości poszerzenia bazy szkolnej poprzez zaadaptowanie dodatkowych pomieszczeń. Uczniowie otrzymują bezpłatnie podręczniki oraz przybory i artykuły piśmienne. Środki na ich zakup pochodzą z funduszu przeznaczonego na pomoc postpenitencjarną. W ZSZ uczniowie zdobywają zawód stolarza lub introligatora. Kształci się w niej obecnie 44 uczniów. Praktyczna nauka zawodu odbywa się w warsztatach szkolnych oraz w Gospodarstwie Pomocniczym Zakładu. W Technikum uczniowie zdobywają zawód technika technologii drewna. Obecnie w tym kierunku kształci się 20 osób. Również oni odbywają praktyki zawodowe w Gospodarstwie Pomocniczym, gdzie zatrudnieni są na umowę o pracę. W Zakładzie organizuje się również, aczkolwiek w ograniczonym zakresie, szkolenie kursowe. Średnio przeprowadza się jeden kurs rocznie. W roku bieżącym planuje się przeprowadzenie kursu malarskiego dla 20-30 osób. 10. Zatrudnienie Przy Zakładzie Karnym w Rawiczu funkcjonuje Gospodarstwo Pomocnicze Zakład Produkcyjny. Jest ono przede wszystkim producentem mebli szkieletowych i skrzyniowych (80% produkcji - meble biurowe, sądowe, szkolne, kościelne, kuchenne, wyposażenie cel) oraz wyrobów metalowych (szafy, stelaże, meble biurowe, szafki bhp, łóżka więzienne). Ponadto produkuje się tu opakowania kartonowe i wyroby introligatorskie (notesy, teczki, etui), świadczone są również usługi introligatorskie (oprawa książek i czasopism). Głównym obiektem Gospodarstwa Pomocniczego jest czterokondygnacyjny budynek na terenie Zakładu Karnego. Jego budowę zakończono w 1982 r. W budynku podstawowym zlokalizowana jest produkcja mebli. Na kolejnych poziomach budynku znajdują się: klejarnia oraz dział przygotowywania płyt,

13 maszynownia - gdzie następuje zasadnicza obróbka, dział montażu mebli, lakiernia i szlifiernia. Hale produkcyjne są przestronne, widne i czyste. Podłogi pokryte zostały żywicą epoksydową odporną na ścieranie bardzo praktyczne i estetyczne. Pomieszczenia ogrzewane są nawiewem ciepłego powietrza przez centralną kotłownię gazową Zakładu oraz olejową kotłownię Gospodarstwa. Ta ostatnia została zbudowana szczególnie w celu zwiększenia mocy maszyn. Wszystkie hale i stanowiska pracy są wentylowane i odpowiednio oświetlone. Badania szkodliwości czynników toksycznych zawartych w powietrzu wykonywane są systematycznie w zależności od stopnia nasilenia ich występowania w danym miejscu pracy. Najczęściej przeprowadza się je w lakierni i szlifierni. Na każdej kondygnacji budynku znajdują się pomieszczenia socjalne. Łazienki i toalety są niezwykle starannie urządzone, bardzo czyste. Stan i wygląd tych pomieszczeń jest wzorcowy. Szatnie i stołówki wyposażono w odpowiednie sprzęty. W czasie przerwy śniadaniowej skazani mają dobre warunki do spożycia posiłku i wypoczynku. Zarówno pracownicy, jak i zatrudnieni skazani otrzymują odzież ochronną i roboczą na zasadach zgodnych z opracowanymi normami zakładowymi. Nadto skazani otrzymują, w ramach posiłku regeneracyjnego, pół litra mleka dziennie. Skazani zatrudnieni są w systemie akordowym i dniówkowym. Przy wykonaniu 100% normy, bądź pracy w pełnym nominalnym czasie, skazany otrzymuje zapłatę na poziomie najniższego wynagrodzenia w gospodarce. Kilku skazanych ma stawki wyższego zaszeregowania z uwagi na ich bardzo dobre przygotowanie do wykonywania pracy. Gospodarstwo Pomocnicze posiada certyfikat przynależności do Leszczyńskiej Izby Gospodarczej. Od dnia 15 kwietnia 2002 r. posiada również certyfikat jakości Wielkopolska Jakość nadany w ramach konkursu przez Kapitułę Unii Wielkopolan. Aktualnie kierownictwo rozważa możliwość uzyskania certyfikatu międzynarodowej normy jakości ISO w dziedzinie produkcji wyrobów. Z informacji uzyskanych od dyrektora Gospodarstwa, jego zastępcy oraz głównej księgowej wynika, że przez ostatnie 10 lat ta jednostka gospodarcza utrzymuje rentowność. Kumulowanie środków finansowych i przeznaczanie ich na inwestycje oraz zapasy środków obrotowych gwarantuje bezpieczeństwo gospodarcze firmy, gotowość do realizacji zwiększonych zamówień i jej dalszy

14 rozwój. Gospodarstwo dysponuje warunkami, aby znacznie zwiększyć swoją produkcję. W tym celu konieczne jest jednak zdobycie nowych, interesujących zamówień od kontrahentów. Liczba skazanych zatrudnionych w Gospodarstwie Pomocniczym jest zmienna. W dniu wizyty pracowało ich 78. Ponadto pewna liczba osadzonych znajduje odpłatne zatrudnienie w Zakładzie przy pracach porządkowych i pomocniczych. W dniu wizytacji taką formą zatrudnienia objętych było 84 osadzonych (łącznie 68,38 etatu). Również 84 osadzonych wykonywało nieodpłatnie prace administracyjno-gospodarcze na rzecz Zakładu. Tylko 8 spośród osób, z którymi rozmawiano, było zatrudnionych odpłatnie. Dwunastu osadzonych wykonywało nieodpłatnie prace na rzecz Zakładu. Pracujący nie zgłaszali uwag w zakresie warunków zatrudnienia i wynagradzania. 11. Działalność kulturalno-oświatowa i sportowa Mimo tak dużego przeludnienia (ponad 136%) w jednostce nie zrezygnowano z funkcjonowania świetlic. Każdy oddział dysponuje własną świetlicą, korzystanie z nich odbywa się zgodnie z ustalonym grafikiem. Wyposażone są w odbiorniki tv, stoły do ping-ponga. Funkcjonują również siłownie, cieszące się dużym zainteresowaniem osadzonych: cztery w pawilonie I (po jednej w każdym oddziale), dwie w pawilonie II i jedna w pawilonie III. W okresie od wiosny do jesieni osadzeni mogą podczas spacerów grać w siatkówkę, dodatkowo organizuje się rozgrywki w piłce nożnej. W Zakładzie funkcjonuje radiowęzeł, w którym na pełnych etatach zatrudnionych jest dwóch osadzonych. Audycje własne nadawane są między godziną 18.00 i 19.00. W piątki, soboty i niedziele wyświetlane są filmy z kaset video, transmitowane do cel dzięki wewnętrznej telewizji kablowej. W Zakładzie funkcjonuje biblioteka, licząca blisko 33 tys. książek. Systematycznie z księgozbioru korzysta około 100 osadzonych. W bieżącym roku nie dokonywano zakupów książek do biblioteki z uwagi na brak środków finansowych. Udało się natomiast pozyskać nieodpłatnie pewną liczbę tomów z wydawnictwa Rebis. Z Kodeksów i innych aktów prawnych osadzeni mogą korzystać na miejscu.

15 Osadzeni nie otrzymują do cel codziennej prasy, ponieważ nie ma środków na jej zakup. Okresowo Zakład pozyskuje prasę kolorową ze zwrotów magazyny, krzyżówki którą wychowawcy wydają zainteresowanym do cel. W Zakładzie funkcjonują koła zainteresowań, prowadzone przez wychowawcę ds. kulturalno-oświatowych: modelarskie, komputerowe, plastyczne, muzyczne. Koła takie działają również w poszczególnych oddziałach. W ocenie 56 osadzonych (50,9%) możliwości korzystania z zajęć kulturalnooświatowych i sportowych są dobre lub dość dobre, 10 osób (9,1%) oceniło sytuację w tym zakresie jako znośną, 13 (11,8%) uznało ją za raczej złą lub złą, 31 osób (28,2%) nie miało zdania na ten temat. Wśród uwag ankietowani licznie podnosili fakt braku prasy codziennej (24), wskazywano także na brak interesujących pozycji książkowych w bibliotece. Narzekano również na brak zagospodarowania czasu wolnego (5), w tym nikłe możliwości uczestnictwa w zajęciach sportowych (3). 12. Korespondencja i widzenia Na 110 rozmówców, 11 (10%) miało uwagi co do prowadzenia korespondencji. Sześć osób skarżyło się, że listy docierają z opóźnieniem, przy czym pięć sądziło, że sytuacja taka ma miejsce z winy Służby Więziennej, jedna natomiast winą za taki stan obarczała organ dysponujący. Dwie osoby stwierdziły, że ich listy zaginęły, cztery natomiast zgłosiły zaginięcie kart telefonicznych, przekazywanych osadzonym w zwykłych przesyłkach listowych. Jedna osoba twierdziła, że korespondencja jest z opóźnieniem przekazywana do wysłania. Nie stwierdzono natomiast problemów z zaopatrzeniem osadzonych w papier, koperty i znaczki na listy. Widzenia w jednostce realizowane są we wszystkie dni tygodnia, w godzinach od 8.00 do 15.00. Tymczasowo aresztowanym udziela się widzeń w dni powszednie, skazanym natomiast w soboty i niedziele. W Zakładzie funkcjonuje pięć sal widzeń. Z czterech sal przeznaczonych do realizacji widzeń dozorowanych, trzy wykorzystywane są przez skazanych, jedna przez tymczasowo aresztowanych. W tej ostatniej znajduje się wydzielone miejsce do odbywania widzeń w sposób uniemożliwiający bezpośredni kontakt z osobą odwiedzającą. W piątej sali odbywają widzenia skazani, bez nadzoru funkcjonariusza.

16 Osadzeni korzystający z widzeń w sposób umożliwiający bezpośredni kontakt z odwiedzającym mogą zabrać do celi artykuły zakupione przez rodzinę w kantynie zakładowej (także wyroby tytoniowe, artykuły piśmienne i higieniczne). Nie stawia się ograniczeń co do ilości zabieranych artykułów. Znaczna część osadzonych (35 osób 31,8%), z którymi rozmawiano, nie utrzymuje kontaktów z rodziną poprzez widzenia. Jest to spowodowane najczęściej dużą odległością jednostki od miejsca zamieszkania ich rodzin. Osoby korzystające z widzeń w większości oceniły organizację i sposób przeprowadzania widzeń jako dobre lub dość dobre takiego zdania było 59 osób (78,7%), za znośne uznało je 8 osób (10,7%), za raczej złe lub złe 6 osób (8%). Dwie osoby nie zajęły konkretnego stanowiska w tej sprawie (2,6%). Wśród uwag zgłoszono, iż zdarza się, że rodziny muszą długo oczekiwać na udzielenie widzenia (6), szczególnie w dni przedświąteczne, cztery osoby uskarżały się na ciasnotę w sali widzeń. Osadzeni podnieśli także problem braku możliwości skonsultowania z odwiedzającymi rodzaju zakupów, jakich dokonują oni w kantynie. Rodziny robią bowiem zakupy przed wejściem na salę widzeń, potem zaś nie mają możliwości ewentualnego ich uzupełnienia. Zgodnie z zasadami określonymi w Porządku wewnętrznym skazani mogą korzystać z samoinkasujących aparatów telefonicznych znajdujących się w oddziałach. Skazany może telefonować dwukrotnie w ciągu tygodnia, a czas trwania rozmowy ograniczony jest do pięciu minut. Tylko jedna osoba żaliła się na wprowadzone od dnia 1 marca br. ograniczenie liczby rozmów telefonicznych. 13. Posługi religijne Na terenie jednostki znajduje się niewielka kaplica rzymskokatolicka. Msze Św. odprawiane są w każdą niedzielę i święta, o godz. 9.00 i 14.00. Uczestniczy w niej średnio 15-20 osób. W Zakładzie zatrudniony jest ksiądz kapelan. Działalność wyznaniową prowadzą ponadto przedstawiciele kościoła Zielonoświątkowego i zboru Świadków Jehowy. Spośród 110 osadzonych objętych rozmowami 2 (1,8%) miało uwagi do korzystania z posług religijnych. Podali oni, że nie wiedzieli o możliwości uczestniczenia we Mszy Św. i skorzystania z innych posług.

17 14. Uwagi końcowe i wnioski Ustalenia poczynione przez pracowników Biura Rzecznika w Zakładzie Karnym w Rawiczu wskazują, że generalnie rzecz biorąc prawa przebywających w nim osób pozbawionych wolności są respektowane. Słowa uznania należą się kadrze penitencjarnej oraz pracownikom działu ochrony. W pracy z trudną populacją osadzonych (wysoki odsetek młodocianych, duża liczba skazanych zakwalifikowanych do odbywania kary w systemie terapeutycznym), prowadzonej w warunkach znacznego przeludnienia uzyskują oni pozytywne efekty w postaci utrzymania właściwej atmosfery wśród osadzonych. Istotnym elementem funkcjonowania Zakładu jest działalność Gospodarstwa Pomocniczego. Prowadzone w sposób wzorowy, przynosi znaczne dochody. Godne uznania są inicjatywy kierownictwa zmierzające do podniesienia atrakcyjności przedsiębiorstwa i zdobycia nowych kontrahentów. Zakład od dłuższego czasu funkcjonuje w warunkach przeludnienia. Osadzeni w znacznej liczbie przebywają w warunkach nie zapewniających zachowania normy 3 m 2 powierzchni celi na osobę. Poczynione ustalenia wskazują, że w zakresie zapewnienia osadzonym właściwych warunków bytowych w celi należy: - systematycznie przeprowadzać bieżące remonty cel, - zapewnić osadzonym środki czystości w ilości potrzebnej do utrzymania porządku i higieny w celach, - uzupełnić wyposażenie cel o brakujący sprzęt kwaterunkowy, - podjąć działania zmierzające do systematycznej wymiany wyposażenia kącików sanitarnych, - podjąć działania w celu wykonania zabudowy kącików sanitarnych, - wyeliminować przypadki wspólnego osadzania w celi osób palących i niepalących. W zakresie prowadzonych oddziaływań resocjalizacyjnych wskazane byłoby szersze włączenie skazanych do współpracy przy tworzeniu indywidualnych programów oddziaływań, częstsze przypominanie im o przyjętych do wypełnienia zadaniach, a także uświadamianie potrzeby aktywnego uczestnictwa w ich realizacji.

18 Dla pełnego wykorzystania istniejących możliwości prowadzenia oddziaływań terapeutycznych wskazane byłoby zatrudnienie jeszcze jednego instruktora terapii zajęciowej. Potrzebnym wydaje się również rozważenie przez kierownictwo jednostki możliwości wydłużenia czasu przeprowadzanych widzeń. Dyrektor Zakładu Karnego w Rawiczu ustosunkowując się do powyższych uwag poinformował, iż systematyczne przeprowadzanie remontów cel oraz zwiększenie zaopatrzenia osadzonych w środki czystości jest ograniczone ze względu na znaczne przeludnienie w zakładzie oraz szczupłość środków finansowych. Jednak mimo powyższego w czerwcu 2002 r. rozpoczęto remont dużych cel mieszkalnych w pawilonie I oddział IV oraz czyni się wszelkie starania, aby zaspokoić potrzeby osadzonych w zakresie wspomnianego zaopatrzenia w środki czystości. Ograniczona ilość środków finansowych nie pozwala również na podjęcie w roku 2002 działań mających na celu zabudowę kącików sanitarnych. Systematycznie natomiast uzupełniany jest sprzęt kwaterunkowy w celach, a zużyty wymieniany na nowy. Z pisma Dyrektora wynika ponadto, że w Zakładzie Karnym w Rawiczu przestrzegane są zasady oddzielnego osadzania w celi osób palących i niepalących. Zdarzają się jednak przypadki, że skazany deklarujący się jako niepalący nie jest zainteresowany osadzeniem z niepalącymi, gdyż chce przebywać w jednej celi z palącymi kolegami. W kwestii opracowywania indywidualnych programów oddziaływań Dyrektor jednostki wyjaśnił, że ww. programy opracowywane są przy współudziale skazanego, który podpisem potwierdza znajomość przyjętych obowiązków i uprawnień. Jednakże część osadzonych młodocianych, którzy obligatoryjnie odbywają karę w systemie programowego oddziaływania, nie akceptują tego faktu i często w rozmowach podają, że nie znają programu i nie są nim zainteresowani. Ponadto, wychowawcy w rozmowach indywidualnych przypominają skazanym o przyjętych do wypełnienia zadaniach oraz uświadamiają ich o potrzebie aktywnego uczestnictwa w ich realizacji. W odpowiedzi Dyrektor poinformował także, iż dokonano analizy czasu udzielania widzeń skazanym i stwierdzono, że najwięcej odwiedzających przyjeżdża w godzinach 9.00-12.00 i wówczas zdarzają się przypadki oczekiwania na udzielenie

19 widzenia, jednakże czas oczekiwania nie jest długi. Natomiast osoby odwiedzające, przyjeżdżające w godzinach rannych lub popołudniowych korzystają z widzeń bez oczekiwania. W związku z powyższym Dyrektor nie widzi potrzeby wydłużania czasu przeprowadzanych widzeń. Zadeklarował natomiast rozważenie możliwości zatrudnienia jeszcze jednego instruktora terapii zajęciowej.