Piotr Gołasa Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Efektywność energetyczna w gospodarstwach rolnych w Polsce w zależności od typu rolniczego 1 Wstęp Ostanie lata to okres wzrostu znaczenia kwestii energetycznych zarówno na gruncie polityki państwa jak i ekonomii. Jest wiele powodów tego procesu. Na pierwszy plan wysuwają się powody środowiskowe, próby zmniejszania emisji gazów cieplarnianych mające na celu ochronę klimatu. Dużą aktywność na tym polu wykazuje Unia Europejska, która wprowadziła w tym celu system handlu emisjami [3]. Jednakże te działania nie pozostają bez wpływu na ceny nośników energii. Drugim problemem jest możliwość zmniejszenia dostaw nośników energii, w związku z wydarzeniami politycznych lub też z powodu wyczerpywania się ich nieodnawialnych źródeł. Jest to szczególnie widoczne dla paliw pędnych, co opisuje koncepcja OilPeak. Według niej niedługo zostanie osiągnięty szczyt wydobycia ropy naftowej metodami konwencjonalnymi i w kolejnych latach będzie ono już tylko spadać. W przypadku USA przewidywania te potwierdziły się [2]. Biorąc pod uwagę strategiczne znaczenia sektora rolnospożywczego niezwykle ważne jest określenie w jaki sposób te zmiany mogą wpłynąć na pierwsze sektora ogniwo, jakim są gospodarstwa rolne. Materiały i metody Celem badawczym artykułu jest określenie efektywności energetycznej gospodarstw rolnych w Polsce w zależności od typu rolniczego oraz struktury kosztów ponoszonych na poszczególne kategorie nośników energii. Kwestią problematyczną jest znaczenie pojęcia efektywność i produktywność. Jest wiele definicji efektywności w różnych ujęciach. Możemy wskazywać na efektywność techniczną przy wyrażeniu nakładu i efektu w jednostkach naturalnych [7], techniczno-ekonomiczną gdy nakład lub efekt zostanie ujęty w formie pieniężnej a drugi w formie rzeczowej [1]. Dokonując przeglądu różnych definicji efektywności występujących u przedstawicieli ekonomii S. Jarzębowski [6] proponuje zastąpić podane powyżej ujęcia efektywności na jedno produktywność. Idąc w tym samym kierunku [9] podają wskaźnik logistycznej produktywność energii jako iloraz wartości produkcji przez koszt energii zużytej w przedsiębiorstwie, przeznaczony do wyznaczaniaproduktywności energetycznej całego przedsiębiorstwa. 1 1) Praca naukowa finansowana przez Narodowe Centrum Nauki ze środków na naukę w latach 2011-2014 jako projekt badawczy nr 2011/01/B/HS4/02612 Stopień integracji w łańcuchu dostaw a efektywność przedsiębiorstw przetwórstwa rolnospożywczego 3517
Natomiast w pracach poświęconych efektywności wykorzystania energii można również zetknąć się z ujęciem, iż efekt uzyskanej rolniczej produkcji do nakładów poniesionych na produkcje w jednostkach pieniężnych to efektywność ekonomiczna działalności gospodarstwa [8]. Autor przyjął w pracy to ostanie podejście. Do obliczeń wykorzystano dane dotyczące indywidualnych gospodarstw rolnych pozyskiwanych przez Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej Państwowy Instytut Badawczy w ramach systemu FADN (Farm Accountancy Data Network) za lata 2007-2012. W polu obserwacji FADN znajdują się gospodarstwa towarowe. Minimalna wielkość ekonomiczna, po przekroczeniu której włącza się gospodarstwo rolne do pola obserwacji FADN, ustalana jest od 2010 roku obrachunkowego na podstawie analizy sum Standardowej Produkcji (SO). Jest to uśredniona z pięciu lat wartość produkcji z określonej działalności rolniczej uzyskanej z 1 ha lub od 1 zwierzęcia. W praktyce prowadzony jest rachunek polegający na obliczeniu skumulowanej sumy SO z poszczególnych klas, zaczynając od największej, aż do osiągnięcia ok. 90% SO z populacji badawczej. Dolna granica przedziału, w którym to nastąpi jest minimalnym progiem wielkości ekonomicznej. W 2012 roku wyniki obliczono dla 10909 gospodarstw o wielkości ekonomicznej większej lub równej 4000 euro. Typ rolniczy gospodarstwa rolnego określany jest na podstawie udziału poszczególnych działalności rolniczych w tworzeniu całej Produkcji Standardowej gospodarstwa. W zależności od pożądanego stopnia szczegółowości badań typy rolnicze można przedstawić na trzech płaszczyznach: 8 typów ogólnych 21 typów podstawowych 61 typów szczegółowych Na potrzeby pracy przyjęto pierwszy z podziałów. Obliczenia dokonano według rachunku wyników obowiązujących w systemie FADN. Do kosztów energii zaliczono następujące kategorie kosztów: materiały opałowe (węgiel, miał, brykiet, drewno, koks, gaza opałowy, olej opałowy), materiały pędne kupowane do baków zbiorników (benzyna, olej, gaz napędowy, inne materiały pędne), materiały pędne kupowane do dużych zbiorników (benzyna, olej napędowy, inne materiały pędne, drewno opałowe, opłaty (energia elektryczna, podgrzanie wody, centralne ogrzewanie). 3518
Tabela 1: Grupowanie gospodarstw rolnych według typów rolniczych Typy rolnicze Typy rolnicze podstawowe Symbol Nazwa Symbol Nazwa 1 Specjalizujące się w uprawie zbóż (łącznie z ryżem), roślin oleistych 15 i wysokobiałkowych na nasiona polowe 16 Specjalizujące się w uprawie polowej różnych gatunków roślin 21 Specjalizujące się w uprawach ogrodniczych (warzyw, truskawek, kwiatów i roślin ozdobnych) pod wysokimi osłonami 2 Specjalizujące się w gruntowych uprawach ogrodniczych (warzyw, 22 ogrodnicze truskawek, kwiatów i roślin ozdobnych) 23 Specjalizujące się w uprawie grzybów i w szkółkarstwie oraz uprawach ogrodniczych (warzyw, truskawek, kwiatów i roślin ozdobnych) 3 Winnice 35 Specjalizujące się w uprawie winorośli 4 Specjalizujące się w uprawie drzew i krzewów owocowych (bez 36 winorośli i oliwek) 37 Specjalizujące się w uprawie oliwek trwałe Specjalizujące się w uprawie drzew i krzewów owocowych (uprawy 38 trwałe) 5 Krowy mleczne 45 Specjalizujące się w chowie bydła mlecznego 46 Specjalizujące się w chowie bydła rzeźnego (w tym hodowla) Specjalizujące się w chowie bydła mlecznego i rzeźnego (w tym Zwierzęta 47 6 hodowla) trawożerne Specjalizujące się w chowie owiec, kóz i innych zwierząt żywionych 48 paszami objętościowymi 7 51 Specjalizujące się w chowie trzody chlewnej Zwierzęta 52 Specjalizujące się w chowie drobiu ziarnożerne 53 Specjalizujące się w chowie zwierząt żywionych paszami treściwymi 61 Mieszane - różne uprawy 73 Mieszane - różne zwierzęta, z przewagą zwierząt żywionych paszami objętościowymi 8 Mieszane Mieszane - różne zwierzęta, z przewagą zwierząt żywionych paszami 74 treściwymi 83 Mieszane - uprawy polowe i zwierzęta żywione paszami objętościowymi 84 Mieszane - różne uprawy i zwierzęta Źródło: Wyniki Standardowe 2012 uzyskane przez gospodarstwa Logistyka rolne uczestniczące 1/2012 w Polskim FADN 8 3519
Wyniki badań Na rys. 1 zaprezentowano koszty poszczególnych grup nośników energii w ponoszone w gospodarstwach rolnych z pominięciem typu ogrodnicze. Dane dla tego typu zostały zaprezentowane oddzielnie, gdyż wysokość ponoszonych przez nie kosztów zmniejsza czytelność wykresu. W 2012 roku najpoważniejszą kategorią kosztów nośników energii we wszystkich typach gospodarstwach rolnych z wyjątkiem Upraw ogrodniczych były koszty materiałów pędnych. Kształtowały się one na poziomie od 10263,66 zł dla Upraw trwałych do 27646,21 zł dla typu polowe. 30000 25000 20000 15000 10000 5000 Materiały opałowe Materiały pędne Energia elektryczna 0 Rys. 1: Koszty nośników energii w badanych gospodarstwach w 2012 roku Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych FADN Koszty ponoszone na kolejnee grupy nośników energii są na znacznie niższym poziomie, gdyż w przypadku typu polowe jest to odpowiednio 4969,14 zł dla materiałów opałowych i 1995,68 zł dla energii elektrycznej (co jest wartością najniższą dla wszystkich typów gospodarstw). Śladowe wielkości występują również w przypadku materiałów opałowych dla Upraw trwałych, Krów mlecznych, Zwierząt ziarnożernych (poniżej 300 zł rocznie na gospodarstwo). Niezwykle wysokie koszty nośników energii ponoszą pominięte na wykresie gospodarstwa typu ogrodnicze: materiały opałowe 53540,84 zł (ponad 10 krotnie więcej niż drugi w kolejności typ polowe), materiały pędne 10217,03 zł, energia elektryczna 9861,43 zł. Wielkościi te przekładają się na przedstawioną na rys. 2 strukturę kosztów nośników energii. 3520 Logistyka 4/2014
90,00% 80,00% 70,00% 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% Materiały opałowe Materiały pędne Energia elektryczna Rys. 2: Udział grup poszczególnych nośników energii w 2012 roku Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych FADN W zależności od typu rolniczego gospodarstwa można zaobserwować znaczące różnice w strukturze kosztów nośników energii. Zdecydowanie wyróżnia się tutaj ponownie typ ogrodnicze, gdzie materiały opałowe stanowiły aż 73% kosztów energii, co jest spowodowane specyfiką technologii produkcji w szczególności dla upraw w szklarniach. Podobną chociaż nie tak silną zależność można zaobserwować dla typu trwałe, gdzie występuje najwyższy wśród wszystkich gospodarstw udział kosztów energii elektrycznej. Związane jest to z skomplikowanym procesem magazynowania gotowych produktów (w szczególności jabłek) wymagających dużych nakładów energetycznych [5]. Pozostałe typy gospodarstw mają zbliżoną strukturę kosztów energii. Zdecydowanie dominują materiały pędne stanowiąc od 62% dla Zwierząt ziarnożernych do 84% kosztów energii dla typu Zwierzęta trawożerne. Biorąc pod uwagę poniesione koszty nośników energii oraz wartość osiągniętej w 2012 roku produkcji określono efektywność energetyczną gospodarstw rolnych w zależności od typu. 20,00 18,00 16,00 14,00 12,00 10,00 8,00 6,00 4,00 2,00 0,00 polowe ogrodnicze trwałe Krowy mleczne Zwierzęta trawożerne Zwierzęta ziarnożerne Mieszane Rys 3: Efektywność energetyczna poszczególnych typów Źródło: opracowanie własne 3521
Jak można dostrzec typ gospodarstwa niezwykle mocno warunkuje jego efektywność energetyczną. W przypadku typu ogrodnicze wskaźnik efektywności wyniósł jedynie 4,77, co oznacza, że 1 zł poniesionych kosztów na nośniki energii przyniósł 4,22 zł wartości produkcji. Nieco korzystniejsza sytuacja występuje dla Upraw polowych i Zwierząt trawożernych, odpowiednio 9,3 i 9,68. trwałe, Krowy mleczne i typ Mieszany był na podobnym poziomie efektywności. W zestawieniu tym najkorzystniejszy stosunku kosztów energii i wartości produkcji odnotowano dla Zwierząt ziarnożernych - 18,67. Podsumowanie Biorąc pod uwagę przedstawione informacje można wyciągnąć następujące wnioski 1. Efektywność energetyczna polskich gospodarstw jest silnie uzależniona od ich typu. 2. Zachodzące w otoczeniu makroekonomicznym zmiany będą wymuszały coraz to bardziej efektywne wykorzystanie energii w gospodarstwach rolnych. Będzie szczególnie to ważne dla gospodarstw ogrodnicze, polowe, gdzie efektywność energetyczna jest na najniższym poziomie i jednocześnie wysokie są ponoszone na nośniki energii. 3. Największe znacznie dla polskich gospodarstw rolnych, mają koszty materiałów pędnych stanowiące w 2012 roku 70% kosztów nośników energii. Państwo dostrzega wagę tego zagadnienia chociażby poprzez program dopłat do paliwa rolniczego, jednakże powstaje pytanie czy te działania są wystarczające? 4. Z wyjątkiem Upraw ogrodniczych materiały opałowe nie stanowią tu istotnej kategorii kosztów dla gospodarstw. 5. Również energia elektryczna z wyjątkiem typu trwałe nie odgrywa większej roli w kosztach gospodarstw rolnych Streszczenie Celem artykułu jest określenie produktywności energetycznej gospodarstw rolnych w Polsce w zależności od typu rolniczego oraz struktury kosztów ponoszonych na poszczególne kategorie nośników energii. Stwierdzono, że największy udział kosztach energii mają materiały pędne 70%. Natomiast produktywność energetyczna gospodarstw rolnych jest silnie uzależniona od ich typu i wahała się w 2012 roku od 4,22 dla typu ogrodnicze do 18,67 dla Zwierząt ziarnożernych. Energy efficiency of farms in Poland, depending on the type of farms Abstrakt The aim of this article is to determine the energy productivity of farms in Poland, depending on the type of farm. It was found that the largest share of energy costs are propellants - 70%. Energy productivity of farms is highly dependent on the type and ranged farming and the cost structure for different categories of energy carriers, from 4.22 for the type of Horticultural to 18.67 for Granivores. 3522
Literatura [1] Adamowski Z.: Podstawy ekonomiki i organizacji przedsiębiorstw rolnych, PWRiL, Warszawa 1983. [2] Bowden G: The social construction of validity in estimates of US crude oil reserves Social Studies of Science, 15 (1985). [3] Chappin E.J.L., Dijkema G.P.J.: On the impact of CO2 emission-trading on power generation emissions, Technological Forecasting & Social Change 76 (2009). [4] FADN: Wyniki Standardowe 2012 uzyskane przez gospodarstwa rolne uczestniczące w Polskim FADN. Część I. Wyniki Standardowe, Warszawa 2013. [5] Gołasa P., Wysokiński M., Bieńkowska W. Magazynowanie jabłek jako proces logistyczny w rolnictwie, Logistyka nr 6/2012. [6] Jarzębowski S.: Integracja łańcucha dostaw jako element kształtowania efektywności sektora przetwórstwa rolno-spożywczego, Warszawa 2013. [7] Manteuffel R.: Ekonomika i organizacja gospodarstwa rolniczego, PWRiL Warszawa, 1979. [8] Wójcicki Z.: Efektywność energetyczna produkcji rolniczej w Polsce, Problemy Inżynierii Rolniczej, Nr 4/2005. [9] Rostek M., Knosala R., Wskaźniki produktywności energii z wykorzystaniem podziału fazowego logistyki [w:] Innowacje w zarządzaniu i inżynierii produkcji. Tom I, Knosala R. (red.), Wydawnictwo PTZP, Opole 2014. 3523