Aleksander Kabziński MISTO Sp. j. 25-552 Kielce, ul. Wiśniowa 4A/1A, biuro@misto.pl Surowce Mineralne w Województwie Świętokrzyskim 1. Działalność wytwórcza Raportując w odniesieniu do branży wydobywczej, należy przypomnieć, że jest ona historycznie pierwszą i podstawową gospodarczą działalnością społeczeństwa. Patrząc lokalnie, pradawne dowody takiego działania możemy spotkać w Krzemionkach koło Ostrowca Świętokrzyskiego. Szacuje się, że około 75 % pożytecznej działalności człowieka polega na wydobywaniu i przetwarzaniu surowców mineralnych, surowców jednak nieodnawialnych, o czym powinniśmy stale pamiętać. W tej sytuacji oczywistym jest znaczenie, jakie ma poszanowanie lub nieposzanowanie bogactw naturalnych, jakimi są surowce mineralne przez narody i państwa oraz ich wpływ na każdą świadomą działalność człowieka. Człowiek w swym działaniu wobec występujących w ziemi bogactw mineralnych szedł od dawnej prostej formy wykorzystania ich naturalnych koncentratów do bardzo wyrafinowanych form przetwarzania podporządkowując to wszystko końcowej niezbędności ich posiadania dla rozwoju, jak również bieżącego życia. 2. Wydobycie surowców Rozróżniamy trzy metody wydobycia kopalin: podziemną, odkrywkową i otworową. Każda z nich charakteryzuje się innymi zagrożeniami, niebezpieczeństwami i uciążliwościami. Za najtrudniejszą z metod uznać należy eksploatację podziemną. Charakteryzuje się ona udostępnieniem złóż surowców mineralnych, pionowymi (szyby), poziomymi (sztolnie), lub nachylonymi (upadowymi) wyrobiskami górniczymi. Metodą tą wydobywa się kopaliny występujące w górotworze na głębokości kilkunastu do kilku tysięcy metrów. Najgłębsze kopalnie podziemne świata związane z wydobyciem złota i kamieni szlachetnych mają nawet ok. 4000 m. Polska jest krajem o znaczącym rozmiarze górnictwa podziemnego oraz o wiodących historycznych i aktualnych osiągnięciach naukowych i praktycznych w tym zakresie. Obecnie nasze górnictwo węgla kamiennego, rud cynku i ołowiu, a szczególnie wydobycie rud miedzi jest uznawane za najnowocześniejsze i najbezpieczniejsze na świecie. Kolejna metoda to eksploatacja odkrywkowa. Wydobycie surowców mineralnych tą metodą charakteryzuje się otwartą przestrzenią wyrobisk. Rozróżniamy wyrobiska stokowe, stokowo- wgłębne i wgłębne. Wyrobiska odkrywkowe mają powierzchnię od kilkuset metrów kwadratowych (lokalna okresowa eksploatacja np. piasków do kilkuset kilometrów kwadratowych (wydobycie węgla brunatnego). Polska jest krajem o znacznym zróżnicowaniu poziomu techniczno technologicznego górnictwa odkrywkowego. Mamy bardzo rozwinięte górnictwo odkrywkowe węgla brunatnego, a w tym największe w Europie odkrywkowe wyrobisko w KWB Bełchatów oraz lokalne, często bardzo prosto prowadzone wyrobiska piasków i żwirów. Kolejna metoda, otworowa, to wydobycie kopalin w stanie płynnym lub gazowym poprzez otwory wiertnicze łączące złoża z systemem gromadzenia lub przeładunku wydobytej kopaliny. W Polsce szczególnym przykładem 1
była eksploatacja otworowa siarki w rejonie Grzybowa i Jeziorka oraz jedyna w świecie nadal czynna kopalnia otworowa siarki w Osieku. W zakresie otworowej eksploatacji siarki byliśmy i jesteśmy krajem o znaczącym poziomie techniki i technologii produkcji, a wypracowane przez polskich naukowców i praktyków osiągnięcia byłby uznawane za wiodące w światowym górnictwie otworowym siarki. 3. Przetwarzanie i wzbogacanie surowców mineralnych. Ważne są zarówno bardzo skomplikowane jak i proste technologie przetwarzania surowców. Najprostsza z nich to klasyfikacja wydobywanego piasku w celu wyodrębnienia frakcji handlowej 0-2 mm, a skomplikowana głęboka separacja mączek wapiennych, kwarcytowych w zakresie minimalizacji Technologie są zróżnicowane pod względem kosztów zbudowania instalacji, a w niektórych przypadkach (np. głębokiej klasyfikacji), ich zastosowanie możliwe jest dopiero dzięki rozwiązaniom znanym w świecie od kilku lat. 4. Światowe wydobycie surowców mineralnych. Światowe wydobycie surowców mineralnych jest trudne w pełni do ilościowo precyzyjnego ustalenia. Na użytek raportu można określić, że średnioroczne ich wydobycie (bez ropy i gazu), wynosi już ponad 28 mld ton. Również na użytek raportu można przyjąć, że 18 mld ton stanowią kopaliny wydobywane do produkcji kruszyw naturalnych, w Polsce odpowiednio wydobywa się około 400 mln ton surowców mineralnych, co stanowi 1,43 % światowego wydobycia, a w zakresie wydobytych kopalin do produkcji kruszyw naturalnych ok. 200 mln ton, co stanowi 1,11 % światowego poziomu w tym zakresie. 5. Ocena możliwości surowcowych Polski. Polska jest krajem średnio bogatym w surowce mineralne, To ważne, szczególnie, gdy niezbędnym jest wieloletni dynamiczny rozwój gospodarczy naszego kraju. Mamy niewystarczającą ilość gazu ziemnego, symboliczne ilości ropy, a więc paliw, bez których nie wyobrażamy sobie życia gospodarczego i codziennego. Dysponujemy znaczącą ilością innych surowców energetycznych tj. węgla kamiennego i brunatnego, których posiadanie musimy uczynić atutem a nie kłopotem. Posiadamy rudę miedzi wydobywaną z coraz większych głębokości, a tym samym przy użyciu coraz większych nakładów finansowych. Zasoby rud cynku i ołowiu są na wyczerpaniu i tylko wysokie ceny czystych produktów końcowych pozwalają na ich wydobycie. Skończyła się praktycznie ruda siarki, prowadzone są w tym zakresie jedynie działania ograniczone. Naszym największym bogactwem są surowce mineralne do produkcji materiałów budowlanych. W tym zakresie Polska dysponuje wszystkimi rodzajami surowców mineralnych niezbędnych do rozwoju budownictwa, w tym tak oczekiwanego budownictwa drogowego i mieszkaniowego. Szczególnie bogatym w zasoby i mającym podstawowe znaczenie jest województwo świętokrzyskie. 6. Opis branży w województwie świętokrzyskim. W latach sześćdziesiątych wydawało się, że na wyrost zaczęto nazywać województwo świętokrzyskie Białym Zagłębiem. Ludzie z wizją wiedzieli, że tak jak Śląsk zwany Czarnym Zagłębiem miał swój szczególny udział w powojennym rozwoju Polski, tak i nasze Białe Zagłębie będzie aktywnie uczestniczyć w kolejnych okresach jej rozwoju. 2
W mojej subiektywnej ocenie branża górnictwa realizowana w Białym Zagłębiu jest i będzie dla naszego województwa długo wiodącą działalnością gospodarki. 3. Opis etapów działalności górniczej. Chcąc ocenić poziom techniczno technologiczny górnictwa województwa świętokrzyskiego należy przyjąć, że: dominuje w nim górnictwo odkrywkowe, niewielki jest udział górnictwa otworowego brak jest górnictwa podziemnego, ilościowo znacznie przeważa wydobycie skał osadowych wapieni, dolomitów, wydobywane surowce mineralne przeznaczone są do produkcji kruszyw naturalnych, cementu, wapna, nawozów mineralnych, mączek i wypełniaczy oraz wyrobów ściennych w oparciu o gips naturalny. znaczącym walorem produkowanych materiałów budowlanych jest to, że są wytwarzanie z surowców ze złóż naturalnych. wytwarzanie materiałów budowlanych następuje w wyniku wydobycia i przetworzenia surowców mineralnych, co dzieli wymagania techniczno technologiczne na związane z wydobyciem, a następnie przetworzeniem wydobytej kopaliny w różne formy wyrobów końcowych. Bardzo często kopalina z jednego złoża może służyć do wytwarzania zróżnicowanych produktów końcowych. Wydobycie kopalin poprzedzone jest całym procesem poszukiwawczo, dokumentacyjno, administracyjnym. Procesem specyficznym, bo zakończonym uzyskaniem koncesji przez przedsiębiorcę górniczego, formy umożliwiającej jego dalsze działanie, nie stosowanej w innych segmentach gospodarki. Sam proces wydobycia składa się z kilku faz: przygotowania złoża do eksploatacji na co składa się najczęściej zdjęcie nadkładu tj. tej części gleby, rumoszu, mas ziemnych i skalnych zalegających nad stropem złoża, które nie są kopaliną użyteczną w znaczeniu użycia go w wyrobie końcowym. urabiania złoża przy użyciu materiałów wybuchowych. Składa się na nie wiercenie otworów strzałowych, ich załadunek z użyciem środków strzałowych i samo urobienie metodą wybuchową. Jest to faza odspojenia części złoża i jej rozdrobnienia do rozmiarów niezbędnych w przyjętej technologii. załadunku i transportu urobionych mas między przodkiem eksploatacyjnym a początkiem: przeróbki, wzbogacania, uszlachetniania. Pomiędzy, albo w trakcie wykonywania tych faz, wykonywane są roboty dodatkowe wynikające z przyjętej technologii, lub też z konieczności usunięcia niedociągnięć powstałych podczas robót podstawowych. 9. Poziom techniki i technologii na początku lat dziewięćdziesiątych i dziś. Ocenę zmian techniczno technologicznych można przeprowadzić w różnych przestrzeniach czasowych. W odkrywkowym górnictwie surowców mineralnych istotne zmiany nastąpiły na początku lat siedemdziesiątych, a następnie w połowie lat dziewięćdziesiątych. Były one związane z dającym się zauważyć w tym czasie istotnym pobudzeniem gospodarczym. Początek lat dziewięćdziesiątych charakteryzował się znacznym ograniczeniem wykonywanych robót przygotowawczych wobec drastycznego spadku zapotrzebowania na materiały budowlane. Roboty 3
przygotowawcze były wykonywane siłami własnymi przedsiębiorstw górniczych, co wynikało z konieczności ograniczenia kosztów oraz zaangażowania pracowników własnych. Obecnie roboty przygotowawcze w większości zlecane są firmom zewnętrznym. Pozwala to na zastosowanie tego samego, lub często wysoko wydajniejszego sprzętu w postaci: spycharek, koparek, środków transportu. Są to jednak maszyny nowej generacji ze względu na warunki pracy, obsługi, wydajność, czy niezawodność. Ilość robót przygotowawczych ma ścisły związek z potrzebami rynku i prowadzona jest co najmniej w zakresie wynikającym z wymagań przepisów prawa geologiczno górniczego oraz sporządzonych na jego podstawie dokumentów, planów i harmonogramów. Należy zwrócić uwagę na szczególne obecne potraktowanie w czasie robót przygotowawczych zdejmowanej gleby, która następnie zostaje zagospodarowana w pracach rekultywacyjnych oraz dokładność zdejmowania nadkładu, co ma zasadniczy wpływ na jakość i bezpieczeństwo wykonywanych robót wiertniczych oraz brak zanieczyszczeń stropowych w urobku. Urabianie złoża Ta faza procesu wydobycia uległa największej zmianie w technice i technologii górniczej. Na początku analizowanego okresu w użyciu były wiertnice obrotowe, udarowo obrotowe z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, charakteryzujące się niską wydajnością, małą precyzyjnością oraz dużą uciążliwością pracy dla obsługi i otoczenia. W robotach strzelniczych najbardziej powszechnie stosowane były saletrole, mniej saletrowy, tam gdzie występował dostęp do wody oraz inne dostępne materiały wybuchowe. Stosowane środki inicjujące to elektryczne zapalniki momentalne, zwłoczne i milisekundowe. Poziom techniki wiertniczej, dostępne materiały wybuchowe i środki inicjujące powodowały, że urabiana kopalina była w zakresie granulacji bardzo niejednorodna, często nieodpowiadająca wymaganiom stosowanych urządzeń kruszących Największym jednak utrudnieniem było występowanie w usypach brył ponad wymiarowych, co powodowało konieczność wykonywania wtórnych robót strzałowych (najpopularniejszej metody ich rozbijania). W tym czasie stosowane w małej ilości były również młoty hydrauliczne umieszczane na koparkach. Należy stwierdzić, że wykonywane w tym czasie wtórne roboty strzałowe mające na celu rozdrobnienie brył ponadwymiarowych, zwanych często nadgabarytami, były najbardziej niebezpiecznym fragmentem robót. Wynikało to między innymi: z uciążliwości pracy w czasie wiercenia mało średnicowych otworów przy użyciu wiertarek ręcznych napędzanych sprzężonym powietrzem, niekontrolowanymi strefami rozrzutu odłamków skalnych w czasie samego strzelania oraz konieczności przerywania robót górniczych i przemieszczania urządzeń dla umożliwienia wykonania strzelań wtórnych. Konieczne jest zwrócenie uwagi na problematykę materiałów wybuchowych. Ich użycie jest często jedynym sposobem urabiania kopalin ze złóż skał zwykłych. Na początku analizowanego okresu, każdy zakład górniczy posiadał własny system określony prawem w zakresie nabywania, przechowywania, przemieszczania i używania środków strzałowych. W wielu przypadkach wymagało to posiadania licznych grup wyspecjalizowanych pracowników oraz specjalistycznych składów, których warunki budowy, użytkowania i ochrony, były szczególnie uciążliwe dla przedsiębiorcy górniczego i środowiska np. poprzez tworzenie strefy działania. 4
Uważam, że roboty wiertniczo strzałowe były wówczas najbardziej zapóźnioną wobec techniki światowej fazą procesu wydobycia, a związane z tym wypadki, co zrozumiałe najbardziej tragiczne. Minęło piętnaście lat i jeżeli specjaliści ze świata chcą poznać wytwarzanie i używanie najnowocześniejszych materiałów wybuchowych i środków inicjujących przyjeżdżają do Polski. Stało się tak, bo zmieniły się sposoby działania. Roboty wiertnicze i strzałowe są w przeważającej większości wykonywane przez wyspecjalizowane firmy dysponujące najnowszymi technikami wiercenia i środkami strzałowymi. Do Polski sprowadzono i co ważne udoskonalono najnowsze technologie robót i środków strzałowych. Województwo świętokrzyskie jest rejonem gdzie zmiany w tym zakresie są największe, a różnorodność i dostępność powszechna. Roboty wiertnicze są dziś profesjonalnie projektowane. Zniknęły magazyny materiałów wybuchowych. Pozostało ich kilka jako sklepy, które sprzedają i dostarczają upoważnionym niezbędne ilości i rodzaje materiałów wybuchowych i środków inicjujących. Znaczna jednak część robót wykonywana jest jednak przez wyspecjalizowane firmy dysponujące przyjezdnymi wytwórniami materiałów wybuchowych, które potrafią wykonać dowolnie zaprojektowane materiały wybuchowe w miejscu zużycia i rozmieszczać je w otworze strzałowym w zależności od potrzeb wynikających ze zwięzłości górotworu. Powszechnym stało się stosowanie nieelektrycznych sposobów inicjowania. Materiały wybuchowe są całkowicie bezpieczne. Stają się one groźne dopiero po pewnym czasie od umieszczenia ich w otworze, a tracą swą niebezpieczną postać po kilkudziesięciu godzinach. W tej sytuacji nawet ewentualne błędy są jedynie kosztowne, ale nie niebezpieczne. Wszystko to pozwala w większym stopniu wykorzystać energię wybuchu, a nawet nim świadomie kierować w górotworze, w pełni zmechanizować bardzo ciężką i niebezpieczną pracę przy ich używaniu oraz być, ze względu na skład, ekologicznymi dla środowiska. Możliwość lepszego wykorzystania wybuchu oraz kierowania nim w górotworze pozwala na urabianie złoża wg. potrzebnej granulacji unikając praktycznie niebezpiecznych brył ponadwymiarowych. Zawartość brył ponadwymiarowych w odstrzelonym urobku spadło ponad dziesięciokrotnie, praktycznie nie przekracza średniorocznie jednego procenta całej wydobytej kopaliny. Roboty wiertniczo strzałowe wykonywane w zakładach górniczych województwa świętokrzyskiego są wykonywane na najwyższym światowym poziomie przy użyciu najnowszych materiałów wybuchowych i środków inicjujących. Będąc wizytówką górnictwa odkrywkowego surowców mineralnych. Załadunek i transport Początek okresu to powszechne zastosowanie koparek nadsiębiernych z napędem spalinowym lub elektrycznym z objętością łyżki zależną od stosowanego środka transportu oraz wielkości komory rozdrabniającej wstępnej kruszarki zainstalowanej w ciągu technologicznym przeróbki mechanicznej kopaliny. W przeważającej części odstrzelony urobek ładowany był koparkami jednołyżkowymi, linowymi, na wozidła technologiczne, które wtedy stanowiły niemal wyłącznie produkowane na Białorusi Biełazy. Wobec mechanicznego lub hydraulicznego sterowania koparkami obsługa nimi była uciążliwa. Same w sobie były mało mobilne i wysoko awaryjne. Znacznym minusem wozideł było duże zużycie paliwa oraz niska sprawność. Jak jest stan obecny. Załadunek urobku dokonywany jest koparkami jedno naczyniowymi o znacznie większej pojemności łyżki, wyposażonych w sterowanie elektroniczne i często klimatyzowane kabiny operatora. Coraz 5
powszechniej stosowane są specjalnie przygotowane ładowarki do załadunku urobku pod ścianami eksploatacyjnymi, co czyni operacje załadunku wysokowydajną ze względu na skrócenie poszczególnych elementów cyklu załadunku. Urządzenia są wysoko mobilne i ekonomiczne w użytkowaniu. W przypadku ładowarek oznacza to również znaczną uniwersalność zastosowania, ze względu na wysoką prędkość i sprawność przemieszczania się. W zakresie transportu technologicznego pozornie nie zmieniło się wiele. Nadal dominują Biełazy, ale są to już wozidła innej generacji. Łącząc wystarczającą sprawności i warunki pracy, obsługi, z najmniejszymi kosztami eksploatacji. Bardzo duży wpływ mają na to wybudowane na wyrobiskach górniczych drogi technologicznie. Rozpoczął się również nowy rozdział. Powszechna dostępność mobilnych, przejezdnych przewoźnych i przesuwnych maszyn kruszących oraz urządzeń klasyfikacji, zarówno w zakresie zastosowania jednostkowego, jak i możliwości komponowania całych linii technologicznych. Pozwala to zrezygnować z transportu technologicznego w dotychczasowym rozmiarze i zakresie poprzez dojazd kruszarek wstępnych do przodków załadunkowych w bezpośrednim sąsiedztwie usypów urobionych kopalin. Powodowane jest to również ograniczeniem powierzchni dostępnych terenów przemysłowych oraz możliwością wykorzystania spągów wyrobisk górniczych, co było dawniej prawnie zabronione. Reasumując zmiany w tych trzech zasadniczych fazach procesów wydobycia należy stwierdzić: w zakresie zdejmowania nadkładu i robót przygotowywanych mamy obecnie średni poziom europejski, ale często stosowane maszyny nie odbiegają od urządzeń najnowszej generacji. Powszechnym jest, a stanie się wyłącznym wykonywanie wspomnianych robót przez wyspecjalizowane podmioty gospodarcze, co daje pewności pełnego wykorzystania, gwarantuje stosowanie coraz nowszych urządzeń i rozwiązań technologicznych Istotnym jest pełne wykorzystanie przemieszanej gleby oraz coraz częstszej pośrednie lub nawet bezpośrednie wykorzystanie zdejmowanych mas skalnych. Zdarza się przypadki zwiększonego zakresu wykonywania robót przygotowawczych wobec lokalnego zapotrzebowania mas ziemnych i skalnych do robót inżynieryjnych, głównie przy budowie dróg. w zakresie robót wiertniczo strzałowych oraz nabywania, przechowywania, przemieszczania i używania materiałów wybuchowych dokonała się w latach 1998 2006 rewolucja techniczno i technologiczna, dzięki której nie tylko nie musimy gonić osiągnięć światowych, ale możemy mieć satysfakcję, że inni muszą gonić nas. Cała zmiana filozofii myślenia poprzez doprowadzenie do tego, że materiały wybuchowe są bezpiecznym ekologicznym środkiem niezbędnym w urabianiu skał zwięzłych, spowodowała ogromne odciążenie załóg górniczych, ale również całego środowiska i otoczenia. Zlikwidowane zostało największe zagrożenie wewnętrzne i zewnętrzne występujące ze strony odkrywkowego wydobycia surowców mineralnych. w zakresie załadunku i transportu urobku nastąpiły również znaczące zmiany. Nastąpiło inne podejście w relacji wydobycie przeróbka kopalin. Poprzez wprowadzenie urządzeń krusząco sortujących na wyrobiskach, pod środek załadunkowy, a następuje powolne odchodzenie od dotychczasowego transportu technologicznego urobku na rzecz wywozu produktu gotowego lub wywozu wyselekcjonowanej frakcji do dalszej przeróbki. Chcąc spróbować ocenić cały proces techniczno technologiczny, jakim jest wydobycie można stwierdzić, że: - dokonane zostały zasadnicze zmiany w technice i technologii powodujące, że jest on na poziomie europejskim, a w zakresie robót strzałowych i stosowanych materiałów wybuchowych najwyższym w świecie, 6
- w zakresie wydajności i niezawodności stosowanych maszyn i urządzeń występuję znaczna rozbieżność, ale osiągany poziom jest dobry. Różnorodność wynika z możliwości finansowej poszczególnych firm. - w zakresie bezpieczeństwa pracy nastąpiło bardzo istotna jego poprawa a warunki pracy obsługi są w zakresie od zadowalających do komfortowych. Przemysł surowców mineralnych w województwie świętokrzyskim. Górnictwo w województwie świętokrzyskim jest w przeważającej większości na europejskim poziomie, a oddziaływanie jego na otoczenie coraz mniej uciążliwe. Porównując rozwój i stan obecny przemysłu materiałów budowlanych nie można robić tego tylko poprzez informacje o wspólnym dla wszystkich rodzaju działalności wydobycia kopalin. Co dzieje się z wydobytymi w województwie świętokrzyskim kopalinami? Przeznaczone są do wytwarzania wyrobów końcowych, ale też jako składowe przyszłych wyrobów. Przyjmując kryteria wyrobu końcowego są produkowane wyroby gipsowe i ceramiczne. Pozostałe: cement, wapno, kruszywa, mączki są stosowane w szeroko rozumianym budownictwie jako ważne składowe wyrobów końcowych takich jak drogi, budynki i budowle. Przemysł Ceramiczny Historycznie, pierwsza cementownia produkująca cement portlandzki w Królestwie Polskim została zbudowana w roku 1857 w miejscowości Grodziec i była piąta cementownią powstałą na świecie. To ważne, jeżeli przyjąć że w roku 1845 poprzez ustalenie prawidłowej temperatury prażenia klinkieru (Karol Izaak Johnson) stworzone zostały podstawy opracowania pełnej technologii wytwarzania tego rodzaju cementu. Produkcję cementu w Polsce poprzedziła produkcja wapna hydraulicznego. W Polsce w roku 1992 rozpoczął się proces prywatyzacji cementowni, a poziom zapotrzebowania na cement wynosił 12 mln. W województwie świętokrzyskim działają trzy cementownie. Wszystkie cementownie są zmodernizowane z zastosowaniem wielu najnowocześniejszych rozwiązań. Największa modernizacja cementowni w województwie świętokrzyskim to wybudowanie w Cementowni Ożarów największego w Europie pieca obrotowego o wydajności 8500 ton/dobę. Modernizacja cementowni w naszym rejonie spowodowała zmniejszenie emisji pyłu do atmosfery o 95 %, zmniejszenie zużycia energii o 25 %, wprowadzono paliwa alternatywne w miejsce węgla w ilości ponad 20 %. Technologia wytwarzania cementu w Polsce jest w 98 % nowoczesną technologią suchą. Przemysł cementowy w województwie świętokrzyskim, tak jak i w całej Polsce, jest jednym z najnowocześniejszych w Europie. Jest dobrze zorganizowaną gałęzią gospodarki mogącą dostarczyć do 20 mln ton cementu. Większe obecnie zapotrzebowanie może być zrealizowane, jeżeli w Polsce będą przyznane inne kwoty emisji CO2 O nowoczesności przemysłu cementowego świadczy również fakt wykorzystywania paliw z tzw. alternatywnych odpadów (obecnie ponad 20 % planowane do 40 %) Pozwala to oszczędność paliwa naturalne (węgiel) i zagospodarować szkodliwe odpady. W roku 2006 przemysł cementowy zużył ok. 440 tys ton paliw alternatywnych. O zmianie, jaka nastąpiła świadczy fakt, że w roku 1992 na każda wytworzoną tonę cementu emisja pyłów wynosiła 5 kg, a w roku 2005 0,135 kg. Przemysł wapienniczy: Przemysł wapienniczy w województwie świętokrzyskim reprezentowany jest przez dwa znaczące zakłady. Jeden z nich to krajowy potentat w ilości produkcji wapienia. Obecnie zakład podlega modernizacji, co pozwoli mu poprawić konkurencyjność na rynku producentów wapna. Zakład w Bukowej jest po modernizacji i 7
w zakresie produkcji wapna reprezentującym poziom europejski. Oba zakłady przed 15 laty dysponowały tradycyjnymi technologiami odbiegającymi od stosowanych w tamtym czasie rozwiązań europejskich. Przemysł gipsowy: Wydobycie naturalnych gipsów w województwie świętokrzyskim odbywa się w rejonie nadnidziańskim z dwóch (jedynie czynnych) złóż w Polsce. Na bazie wydobywanych gipsów zbudowane są reprezentujące europejski poziom zakłady płyt gipsowokartonowych. Należy podkreślić ważne dla wielu odbiorców naturalne pochodzenie surowca stanowiącego wkład do wyrobu końcowego dla stosowanego w tym zakresie gipsu naturalnego nie ma w Polsce alternatywy. Przemysł ceramiczny: W województwie produkowanych jest wiele wyrobów ceramicznych począwszy od cegły palonej, a kończąc na złożonych wyrobach. Wykorzystywane do tego są gliny z rejonu Końskich, Kielc, Kazimierzy Wielkiej, Staszowa. Zarówno kopalnie jak i zakłady ceramiczne reprezentują średni poziom techniczno technologiczny. Wzrost gospodarczy, dynamicznie rosnące zapotrzebowanie na wyroby budowlane, pozwoli właścicielom zakładów na inwestycje zmieniający tą sytuację. Jako ciekawostkę można podać informację o rozpoczęciu w województwie świętokrzyskim produkcji mas ceramicznych. Dzielą się one na naturalne łamane oraz żwirowe. Do tych ostatnich zaliczamy piaski i żwiry, których udział w produkcji kruszyw naturalnych województwa świętokrzyskiego nie przekracza 10 %. Produkcja kruszyw naturalnych w województwie świętokrzyskim w zakresie kruszyw naturalnych łamanych ma charakter regionalny, a żwirowych, lokalny. Kruszyw naturalnych żwirowych produkuje się tyle ile wynosi bieżące zapotrzebowanie rynku budowlanego. W okresie transformacji branża produkcji kruszyw przeszła bardzo głębokie zmiany. Produkcja tych niezbędnych materiałów budowlanych było poza zainteresowaniem władz i społeczeństwa. Branża funkcjonowała dostarczając niezbędne budownictwu kruszywa i była postrzegana jako stwarzająca problemy w zakresie ochrony środowiska przyrodniczego. Początek analizowanego okresu (rok 1992) charakteryzuje się podejmowaniem przez środowisko producentów kruszyw łamanych działań integracyjnych w celu zapobiegającym upadkowi branży. Działania te były skuteczne O stanie i rozwoju branży produkcji kruszyw naturalnych w województwie świętokrzyskim decydują: - znaczna udokumentowana baza surowcowa, - znaczna zdolność wydobywczo produkcyjna firm naszego województwa, - uwarunkowanie ekonomiczne (zapotrzebowanie, ceny wyrobów, koszty), ekologiczne i organizacyjne, - korzystne położenie w stosunku do rejonów dynamicznego rozwoju budownictwa. Branża kruszyw naturalnych bazuje w naszym województwie nieomal wyłącznie na złożach kopalin osadowych, co w wypadku małego popytu zmniejsza jej krajową atrakcyjność, ale za to pozwala się szybciej rozwijać w okresie koniunktury. Duże znaczenie ma to, że w kilku znaczących przypadkach (szczególnie ZPW Trzuskawica) produkcja kruszyw na dużą skalę stanowi uzupełnienie działalności podstawowej przez co możemy znacznie podnosić ilość kruszyw kierowanych na rynek. 8
Przed 15 laty przemysł kruszyw naturalnych województwa świętokrzyskiego był w odwrocie. O połowę spadło zapotrzebowanie na kruszywa z naszego regionu w stosunku do połowy lat osiemdziesiątych. Przy jednoczesnym zastoju w budownictwie miejscowym nie stwarzało perspektyw bieżących. Jednak specyfika branży polegająca na lokalizacji zakładów produkcyjnych poza dużymi ośrodkami miejsko przemysłowymi powodowała wielką konsolidację załóg pracowniczych zdających sobie sprawę z tego, że tylko same mogą zmienić swoją sytuację gospodarczą. Produkcja kruszyw naturalnych dzieli się na dwie podstawowe fazy. Pierwsza to wydobycie kopalin, drugą jest przeróbka mechaniczna. Poziom techniki i technologii należy omówić jako pierwszy. Jaki wiec poziom techniczno technologiczny reprezentowały zakłady przeróbcze? Przed 15 laty był on taki, jak na początku lat siedemdziesiątych, kiedy to znaczny wzrost zapotrzebowania na kruszywa skutkował budową i rozbudową ciągów technologicznych. Na przeróbkę mechaniczną składa się: kruszenie kopaliny oraz jej klasyfikacja, operacja ta łączy transport, który (poza incydentalnymi przypadkami), odbywa się przy użyciu przenośników transportowych. Pochodzące z lat siedemdziesiątych kruszarki stożkowe były produkcji czeskiej lub radzieckiej. Wobec ograniczonego dostępu w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych do zakupu urządzeń zagranicznych ze strony różnych zakładów, sporadycznie w ciągach technologicznych instalowane były kruszarki innych w tym również renomowanych producentów z zachodniej Europy. Stosowane urządzenia kruszące reprezentowały niski poziom techniki ze szczególnym zwróceniem uwagi na niską jakość materiałów, z których wykonane były elementy stykające się z kruszonym surowcem. Powodowało to dużą awaryjność i wysokie koszty produkcji. Używane w tym czasie do transportu międzyoperacyjnego przenośniki taśmowe były zbudowane w oparciu o konstrukcje kratowe, miały one napędy elektryczne z przekładniami zębatymi, były uzbrojone w krążniki i taśmy gumowe, a o ich szerokości decydowała ilość przenoszonego kruszywa, o długości umieszczenia urządzeń kruszących i sortujących. Konstrukcja przenośników była często wyrobem indywidualnym, a ich osprzęt stanowiły podzespoły produkowane w Polsce. Reasumując, można stwierdzić, że przed piętnastu laty mieliśmy do dyspozycji znajdujące się poza wyrobiskami, stacjonarne, zbudowane w latach siedemdziesiątych ciągi technologiczne, na które składały się krajowe urządzenia kruszące o poziomie technicznym urządzeń z lat pięćdziesiątych względem tych stosowanych w Europie oraz przesiewacze o poziomie technicznym Europy lat sześćdziesiątych. Przenośniki taśmowe były bardzo energochłonnym i awaryjnym ich ogniwem. Zakłady przeróbcze zajmowały znaczne powierzchnie i były źródłem zapylenia i hałasu. Sporadycznie mieliśmy do czynienia z urządzeniami mobilnymi i przestawnymi. Zakłady te rzadko były modernizowane w latach osiemdziesiątych, a całkowicie zaprzestano ich modernizacji na początku lat dziewięćdziesiątych. Powolna zmiana sytuacji gospodarczej, która dla branży zaczęła się w połowie lat dziewięćdziesiątych, rynkowa gospodarka, w której się ona znalazła, spowodowała rywalizację o klienta, głównie w zakresie wyrobu końcowego. Głównie zmiany polegały na działaniach naprawczo modernizacyjnych węzłów klasyfikacji oraz węzłów kruszenia, czyli tych, które decydowały o kształcie ziarna produkowanego kruszywa. 9
W województwie świętokrzyskim działo się to z pewnym opóźnieniem, bo ciągle na rynku występowała nadprodukcja dolnośląskich kruszyw ze skał magmowych i metamorficznych, mających większe często uznanie wśród projektantów i wykonawców. Rozpoczęły się również działania zmierzające do zastosowania mobilnych urządzeń krusząco sortujących jako tych które pozwalały zbliżyć się do złoża kopaliny oraz znacznie ograniczyć koszty transportu i negatywne oddziaływanie na otoczenie. Wzrost zapotrzebowania, jaki miał miejsce do roku 2000 spowodował liczne, ale jeszcze pojedyncze działania inwestycyjne wprowadzające w istniejące ciągi technologiczne urządzenia o poziomie europejskim. Działania te zatrzymało schłodzenie wzrostu gospodarki w latach 2000 2003. Znowu mieliśmy nadprodukcję, która nie uzasadniała inwestowania. Kolejne zmiany rozpoczęły się w połowie roku 2003. Były one spowodowane napływem środków przedakcesyjnych i bardziej przewidującym kazało ponownie szybko myśleć o rozwoju. Zapotrzebowanie na kruszywa zaczęło dynamicznie rosnąc i od połowy roku 2002 do końca 2005 był to przyrost ponad 10 % rocznie w skali Polski. Szczególnie znaczący okazał się dla województwa świętokrzyskiego, ze względu na położenie wobec dwu dynamicznie rozwijających się ośrodków warszawskiego i około łódzkiego. Roczny wzrost był prawie dwukrotnie wyższy niż w Polsce. Zapotrzebowanie na kruszywa zupełnie oszalało w roku 2006 i skończyło się niedoborem kruszyw w Polsce środkowej, przy co ciekawe, nadmiarze kruszyw w Rejonie Dolnośląskim. W województwie świętokrzyskim, w bardzo korzystnym pogodowo czwartym kwartale ubiegłego i pierwszym obecnego, mieliśmy puste place składowe i środki transportu oczekujące na ciągłą produkcję. Tak jak do roku 2003 producenci kruszyw mieli niezapłaconą należność, brak płynności i brak zdolności kredytowej, to na koniec roku 2005 wszyscy mieli płatności na bieżąco, a branża uzyskała pełną jak się okazało długotrwałą zdolność kredytową. Niezwłocznie uruchomiło to działania zarówno producentów kruszyw jak i dostawców maszyn i urządzeń. Przed laty dynamicznie rozwijające się Targi Kieleckie miały wiodącą imprezę Targi Obronności, a dzisiaj zauważamy jak rozwijają się Targi AUTOSTRADA. Mimo zarzutu że przez Kielce nie pobiegnie żadna autostrada to ponad 800 tegorocznych dostawców było innego zdania. Uznali oni, że bez materiałów województwa świętokrzyskiego nie da się autostrad w Polsce zbudować. Wobec, co przykre małego własnego zapotrzebowania (ok. 10 % obecnej produkcji) w województwie świętokrzyskim pozostaje bardzo duża nadprodukcja kruszyw, o czym świadczy ponad tysiąc wysokotonażowych samochodów ciężarowych wywożących codziennie kruszywa głównie w kierunku Warszawy i Łodzi ale również Rzeszowa i Lublina. Na targach w Kielcach są od kilku lat reprezentowane wszystkie najbardziej renomowane firmy produkujące urządzenia załadunkowe, kruszące, sortujące, transportujące oraz dostawcy usług i małej mechanizacji potrzebnej do produkcji kruszyw i budowy dróg. Nie tylko wystawiają, ale sprzedają duże ilości swoich wyrobów, które z kolei zmieniają oblicze techniczno technologiczne branży. Jest powiedzenie o tym, że ciągnie kogoś jak pszczoły do miodu. Wynika z tego, że producenci ciągną do świętokrzyskiego miodu jakim są kruszywa naturalne, niezbędne na zapowiadany największy w Europie polski plan budowy infrastruktury drogowej. 10
Obecny potencjał produkcji województwa świętokrzyskiego w zakresie kruszyw, cementu, wapna pozwala samodzielnie zrealizować krajowy program budowy autostrad, dróg ekspresowych, jeżeli przeznaczone by były wyłącznie na to zadanie. Osoby o szczególnej wiedzy zapytają, a co z warstwami ścieralnymi? Uważam, że jedyne ograniczenie zostanie wkrótce usunięte po rozpoczęciu produkcji kruszyw do mieszanek kwarcytowo dolomitowych. Jeżeli zajmują się tym otwarcie na nowości technologiczne projektanci i wykonawcy dróg sukces pewny. Jeżeli nie to i tak producenci kruszyw go osiągną, bo pozostaje duże dwukrotnie większe niż na drogi krajowe zapotrzebowanie na drogi samorządowe. Należy jednak zwrócić uwagę, że wzrost produkcji jest możliwy przez trzy najbliższe lata. Potem nastąpi znaczne ograniczenie wynikające z dostępności złóż Odpowiadając na pytanie jakim jest poziom techniczno technologiczny branży materiałów budowlanych, chce stwierdzić, że jest w większości europejska, a w części światowa, a ich przewagą jest to, że są one produkowane na bazie surowców mineralnych, które stanowią bogactwo naszego województwa. Złoża kopalin, które są jego bogactwem, są jednak nieodnawialne. Pamiętajmy więc by z nich racjonalnie korzystać i dbać o tych którzy umieją to robić. Ilekroć w czasie wędrówek po wspaniałym województwie świętokrzyskim potkniemy się o kamień, pomyślmy, że to nasz chlebodawca i okażmy mu szacunek. 11