WIELKOŚĆ EROZJI WODNEJ OBLICZONA METODĄ USLE

WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE 2012 (I III): t. 12 z. 1 (37) WATER-ENVIRONMENT-RURAL AREAS ISSN 1642-8145 s. 83 92 pdf: www.itep.edu.pl/wydawnictwo Instytut Technologiczno-Przyrodniczy w Falentach, 2012 Wpłynęło 16.11.2011 r. Zrecenzowano 17.01.2012 r. Zaakceptowano 20.02.2012 r. A koncepcja B zestawienie danych C analizy statystyczne D interpretacja wyników E przygotowanie maszynopisu F przegląd literatury WIELKOŚĆ EROZJI WODNEJ OBLICZONA METODĄ USLE Agnieszka KOWALCZYK ABDEF, Stanisław TWARDY ABDEF Instytut Technologiczno-Przyrodniczy, Małopolski Ośrodek Badawczy w Krakowie S t r e s z c z e n i e W pracy określono ilość erodowanej gleby metodą standardową, opracowaną przez Wischmeiera i Smitha, zmodyfikowaną przez Barriosa i zmodyfikowaną przez Jianguo Ma, na długości cieku głównego. Na podstawie wyników ze zlewni Bystrzycy Dusznickiej stwierdzono, że maksymalne natężenie erozji wodnej gleb występuje na terenach użytkowanych rolniczo. Wyniki uzyskane za pomocą omawianego modelu USLE (ang. Universal soil loss equation ) wg Barriosa różnią się o ok. 17% od uzyskanych z zastosowaniem pozostałych metod, co wynika ze sposobu obliczania współczynników L i S. Przeprowadzono również obliczenia, dotyczące wpływu zmian sposobu uprawy, z których wynika, że korzystniejsze jest wykonywanie zabiegów uprawnych (orki i innych) wzdłuż warstwic. Zmniejszyło to masę erodowanej gleby o 33% dla standardowej wersji modelu, a dla pozostałych metod o ok. 71%. Słowa kluczowe: erozja gleb, metody ograniczania erozji WSTĘP Gleby górskie, ze względu na warunki występowania, są narażone na degradacyjny wpływ różnych czynników środowiskowych i antropogenicznych. Wśród nich istotne znaczenie ma destrukcyjne działanie wód opadowych. Skutki erozji wodnej gleb są znaczne, choć zazwyczaj zróżnicowane sposobem użytkowania. Przekształca się na przykład profil glebowy, zwłaszcza w odniesieniu do podstawowych właściwości warstwy ornej. Dotyczy to zmian składu granulometrycznego, ilości i jakości związków próchnicznych, a w następstwie obniżenia produktywności gleby [ARRIAGA, LOWERY 2003; KOWALCZYK, TWARDY Adres do korespondencji: dr inż. A. Kowalczyk, Małopolski Ośrodek Badawczy ITP w Krakowie, ul. Ułanów 21B, 31-450 Kraków; tel.: +48 (12) 411-81-46, e-mail: a.kowalczyk@itep.edu.pl

84 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 12 z. 1 (37) 2007]. Najszybciej procesowi degradacji podlegają gleby płytkie, takie jak rędziny lub inicjalne gleby górskie [REJMAN 2006]. Celem prezentowanej pracy było określenie ilości erodowanej gleby w zlewni Bystrzycy Dusznickiej o znanej strukturze użytkowania ziemi. Wykorzystano trzy modele: standardową wersję, opracowaną przez WISCHMEIERA i SMITHA [1978], modyfikację wg Barriosa oraz modyfikację Jianguo Ma [BANASIK, GÓRSKI 1992; BANASIK i in. 1995; LIU i in. 2001]. Do analizy erozji glebowej w zlewni wykorzystano System Informacji Geograficznej. CHARAKTERYSTYKA OBIEKTU BADAŃ Analizowana zlewnia Bystrzycy Dusznickiej leży w południowo-zachodniej części naszego kraju, w dorzeczu górnej Odry. Jej powierzchnia wynosi 197,7 km 2, a odcinek rzeki od źródeł do profilu pomiarowego ma długość 31,5 km. Znajduje się on w zasięgu dwóch prowincji morfostrukturalnych w części zachodniej w Sudetach Środkowych, a w części wschodniej w Masywie Czeskim Sudetów Wschodnich. Obszar ten cechuje bogata hydrografia. Dopływami Bystrzycy Dusznickiej są następujące rzeki o charakterze górskim: Toczek, Cicha, Wielisławka, Czerwona Woda, Jastrzębnik, Kamienny Potok i Rogoziniec. W dorzeczu górnej Odry sumy rocznych opadów atmosferycznych cechuje duża zmienność. Wynoszą one najczęściej od 600 mm (Kotlina Kłodzka) do 1200 mm na Śnieżniku. Niekiedy jednak wartości rocznych opadów wykraczały poza te granice. Znajomość sum opadów atmosferycznych jest istotna do oceny zagrożenia powodziowego oraz właściwej gospodarki wodnej w zbiornikach retencyjnych. Obserwowana ich powtarzalność wskazuje na konieczność realizacji przedsięwzięć, służących ochronie przeciwpowodziowej w tym regionie. Obszary eksperymentalne i zlewnie, które zostaną szczegółowiej omówione, zaznaczono na rysunku 1. Podziału na zlewnie i obszary eksperymentalne dokonano na podstawie map topograficznych zlewni Bystrzycy Dusznickiej. Powierzchnie wydzielonych zlewni cząstkowych oraz obszarów eksperymentalnych nie przekraczają 10 km 2 ze względu na lepsze dostosowanie do wykorzystania modelu USLE (ang. Universal soil loss equation ). Zlewnie o numerach 43 i 45 mają podobną powierzchnię i niewiele różniącą się między sobą gęstość sieci hydrograficznej. Elementami odmiennymi są natomiast średnie spadki terenu, które dla zlewni nr 43 wynoszą 9%, a dla zlewni nr 45 14%, oraz wartość współczynnika C, charakteryzującego rodzaj upraw i sposób użytkowania terenu. W zlewni nr 43 pola uprawne zajmują 43%, a w zlewni nr 45 ok. 30% powierzchni. Resztę pokrywają lasy, które np. w zlewni nr 43 zajmują 39% powierzchni. Obszar eksperymentalny nr 84 znajduje się w północno-zachodniej części rozpatrywanej zlewni, na terenach górzystych. Jego powierzchnia w 90% jest pokryta lasem szpilkowym. Obszar nr 69 jest położony we wschodniej części zlewni i największą jego część zajmują pola uprawne ok. 87% (tab. 1).

A. Kowalczyk, S. Twardy: Wielkość erozji wodnej obliczona metodą USLE 85 Rys. 1. Lokalizacja zlewni 43, 45 badane zlewnie, 69, 84 obszary eksperymentalne; źródło: wyniki własne Fig. 1. Location of catchments 43, 45 investigated catchments, 69, 84 experimental areas; source: own studies Tabela 1. Wybrane parametry charakteryzujące wybrane zlewnie i obszary eksperymentalne Table 1. Selected parameters characterizing selected catchments and experimental areas Parametr Parameter Jednostka Unit Numer zlewnie Number of catchment areas Numer obszaru eksperymentalnego Number of experimental area 43 45 69 84 Powierzchnia Surface area km 2 8,80 9,03 2,46 2,03 Średni spadek Average slope 0,09 0,14 0,04 0,04 Długość cieku Length of river course km 13,58 13,19 3,74 4,62 Współczynnik C C coefficient 0,18 0,13 0,37 0,01 Pola uprawne Crop fields % 42,86 29,16 87,13 0,99 Łąki Meadows % 7,53 0,00 0,00 0,00 Lasy Forests % 38,20 58,53 0,00 90,93 Źródło: wyniki własne. Source: own studies.

86 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 12 z. 1 (37) METODY BADAŃ Masa erodowanej gleby, określona metodą standardową, jest miarą średnich strat glebowych. Wartości parametrów, stosowanych w uniwersalnym równaniu strat glebowych (USLE), są wartościami średnimi dla wydzielonych zlewni i obszarów eksperymentalnych. Za pomocą pozostałych metod, przedstawionych w niniejszej pracy, określa się masę erodowanej gleby na podstawie wartości parametrów, wyznaczonych w każdym z rastrów. Model USLE wersja standardowa. Równanie strat glebowych USLE, opracowane przez WISCHMEIERA i SMITHA [1978] [STONE, HILBORN 2000] w USA, zostało wyprowadzone na podstawie wieloletnich badań eksperymentalnych w warunkach naturalnych, a także z zastosowaniem symulatora deszczu w terenie i w laboratoriach. Uniwersalne równanie strat glebowych ma postać: E = R K L S C P (1) gdzie: E średnia z wielolecia roczna masa erodowanej gleby z jednostki powierzchni, Mg km 2 rok 1 ; R średnia roczna erozyjność deszczy i spływów, Je* rok 1 ; (Je* jednostka erodowanej gleby, MJ ha 1 cm h 1 ); K podatność gleb na erozję, Mg km 2 Je 1 ; L bezwymiarowy współczynnik długości zbocza; S bezwymiarowy współczynnik spadku zbocza; C bezwymiarowy współczynnik rodzaju upraw i sposobu użytkowania terenu; P bezwymiarowy współczynnik zabiegów przeciwdziałających erozji. Modyfikacja modelu USLE wg Barriosa [LIU i in. 2001] dotyczy sposobu obliczania parametrów L i S wg poniższych wzorów: L 22,13 m (2) gdzie: 0, 5 PZ λ długość zbocza (w m), ; 31416, PZ powierzchnia zasilająca, m 2 ; m wykładnik potęgowy, zależny od β:

A. Kowalczyk, S. Twardy: Wielkość erozji wodnej obliczona metodą USLE 87 m (3) 1 sin / 0, 0896 / 3, 0sin 0, 8 0, 56 r (4) gdzie: kąt nachylenia terenu, o, r współczynnik użytkowania terenu równy dla: lasów 0,5, terenów rolnych 1,0, terenów zabudowanych 2,0. S 10, 8 sin 0, 03, S 16, 8 sin 0, 5, dla dla p 9 p 9 0 0 0 0 (5) gdzie p kąt nachylenia terenu, %. Modyfikacja modelu USLE wg Jianguo Ma [2001] również polega na zmianie sposobu obliczania L S, ale wg formuły: 0, 4 I PZ sin 0, 0896 22, 13 L S (6) PR gdzie: PZ powierzchnia zasilająca, m 2 ; PR wymiar boku rastra, m; I spadek terenu ( ) (wygenerowany na podstawie wysokościowego modelu terenu, za pomocą programu Idrisi). Opracowano następujące cyfrowe warstwy tematyczne: wysokościowy model terenu, spadki terenu, układ sieci rzecznej, rozmieszczenie poszczególnych rodzajów gleb, pokrycie i zagospodarowanie powierzchni zlewni, zlewnie i obszary eksperymentalne. Stanowią one dane wejściowe do modelu [KOWALCZYK, TWARDY 2007]. Uzyskane wyniki oceniano wg 6-stopniowej skali zagrożeń erozyjnych (tab. 2), opracowanej przez FATYGĘ [1978]. 1, 3

88 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 12 z. 1 (37) Tabela 2. Klasyfikacja erozji wodnej Table 2. Classification of water erosion Stopień erozji Degree of erosion I Określenie erozji Erosion description nie występuje lub jest nieznaczna negligible 1 Ilość zmytej gleby, Mg km 2 rok 1 Amount of lost soil, Mg km 2 year II słaba weak 25 250 III umiarkowana moderate 250 700 IV średnia average 700 2500 V silna intense 2500 10000 VI katastrofalna catastrophic >10000 Źródło: FATYGA [1978]. Source: FATYGA [1978]. <25 WYNIKI Obliczono masę erodowanej gleby dla zlewni Bystrzycy Dusznickiej, stosując standardową wersję modelu USLE i jego modyfikacje wg Barriosa i Jianguo Ma (tab. 3). Tabela 3. Masa erodowanej gleby obliczona dla zlewni Bystrzycy Dusznickiej Table 3. Mass of eroded soil calculated for the Bystrzyca Dusznicka catchment Model Model Masa E, Mg rok 1 Mass E, Mg yr 1 Standardowa wersja modelu USLE Standard version of the USLE model 178 000 Modyfikacja wg Barriosa Barrios s modification 107 000 Modyfikacja wg Jianguo Ma Jianguo Ma s modification 217 000 Źródło: wyniki własne. Source: own studies. Przyrosty erodowanej masy glebowej na długości cieku głównego, obliczone różnymi metodami, przedstawiono na rysunku 2. Całkowita masa erodowanej gleby, obliczona z zastosowaniem zmodyfikowanego modelu wg Barriosa, jest wyraźnie odmienna od wartości uzyskanych za pomocą dwóch pozostałych metod, co wynika ze sposobu określania iloczynu L S dla tej metody [DACYL, PAWSKA 2003]. Największą wartość masy erodowanej gleby uzyskano, stosując metodę obliczeń wg Jianguo Ma, dla zlewni nr 43 (tab. 4). Wynik ten zdecydowanie różni się od pozostałych z tej zlewni. Największa różnica występuje między wartością obliczoną za pomocą zmodyfikowanego modelu wg Jianguo Ma a wartością wg modyfikacji Barriosa, sięga ona prawie 17 000 Mg rok 1. Zgodnie z klasyfikacją erozji wodnej na podstawie ilości zmytej gleby (tab. 2) [FATYGA 1978], natężenie erozji

A. Kowalczyk, S. Twardy: Wielkość erozji wodnej obliczona metodą USLE 89 Rys. 2. Przyrost masy erodowanej gleby na długości cieku głównego Bystrzycy Dusznickiej; E masa erodowanej gleby, L długość cieku; źródło; wyniki własne Fig. 2. Mass increment of eroded soil along the main Bystrzyca Dusznicka River course; E the mass of lost soil, L the length of river course; source: own studies Tabela 4. Masa erodowanej gleby w wybranych zlewniach i obszarach eksperymentalnych Table 4. Mass of the eroded soil in selected catchments and experimental areas Model Model Standardowa wersja modelu USLE Standard version of the USLE model Modyfikacja wg Barriosa Barrios s modification Modyfikacja wg Jianguo Ma Jianguo Ma s modification zlewnia catchment area Objaśnienia: zlewnie i obszary eksperymentalne, jak na rys. 1. Explanations: catchments and experimental areas as in Fig. 1. Źródło: wyniki własne. Source: own studies. E, Mg rok 1 obszar eksperymentalny experimental area 43 45 69 84 16 800 22 500 1 260 21 14 500 11 800 1 240 53 31 500 25 000 2 480 116 glebowej, obliczone metodą Jianguo Ma, wskazuje, że w zlewni nr 43 został osiągnięty V stopień erozji, natomiast natężenia, obliczone pozostałymi metodami, wskazują na erozję średnią, tj. stopień IV. Masa erodowanej gleby obliczona dla zlewni 43. i 45. częściowo wynika ze zbliżonej powierzchni obydwu omawianych zlewni (ok. 9 km 2 ), jednak w zlewni nr 44, zlokalizowanej w tym samym rejonie,

90 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 12 z. 1 (37) mającej podobne pole powierzchni (8,8 km 2 ), masa erodowanej gleby (a zatem i natężenie) jest średnio 14 razy mniejsza, co jest równoważne z II stopniem erozji (tab. 2). W zlewni nr 44 również wartość współczynnika rodzaju upraw i sposobu użytkowania terenu C jest nieporównywalnie mniejsze i wynosi jedynie 0,01, co z kolei jest spowodowane dużym udziałem lasów szpilkowych w ogólnej powierzchni tej zlewni 81% [LIU i in. 2001]. Dużą masą erodowanej gleby wyróżnia się także obszar oznaczony numerem 69. Obszar ten znajduje się we wschodniej części rozpatrywanej zlewni i stanowi prawie płaski teren. Masa erodowanej gleby jest tu zdecydowanie mniejsza od wyżej omówionych przypadków, ale znacznie mniejsze jest też pole powierzchni tego obszaru (ok. 2,4 km 2 ). Ilość zmytej gleby z powierzchni tej zlewni, obliczonej za pomocą zmodyfikowanego modelu wg Jianguo Ma, klasyfikuje ją do IV stopnia erozji, a wyniki uzyskane pozostałymi metodami obliczeń do III stopnia (tab. 2). Na tym obszarze największą powierzchnię zajmują pola uprawne (87%). Porównując ten obszar z innym, oznaczonym nr 84, o trochę mniejszym polu powierzchni (ok. 2 km 2 ), można zaobserwować wpływ sposobu zagospodarowania terenu na masę erodowanej gleby. Wyniki obliczeń dla obszaru 84., uzyskane za pomocą standardowej wersji modelu USLE, wskazują na niewystępowanie lub nieznaczną erozję, natomiast uzyskane za pomocą zmodyfikowanych wersji wg Barriosa i Jianguo Ma wskazują na erozję słabą II stopnia (tab. 2). Na podstawie przeprowadzonych obliczeń można wysunąć stwierdzenie, że im mniej pól uprawnych, budynków i dróg szutrowych, tym masa erodowanej gleby jest mniejsza. Powyżej przedstawione wyniki masy erodowanej gleby były obliczane dla współczynnika P = 1 (bez zabiegów przeciw erozyjnych). W przypadku uprawy w poprzek stoku wartość współczynnika zabiegów przeciwdziałających erozji P wynosi 0,75. Po dokonaniu obliczeń z tą wartością parametru P stwierdzono, że ilość masy erodowanej gleby zmniejszyła się o: 11,1% standardowa wersja, 23,9% modyfikacja wg Barriosa, 23,9% modyfikacja wg Jianguo Ma. Wartość P wynosi 0,25, gdy uprawy wykonuje się wzdłuż warstwic. Po dokonaniu obliczeń z tą wartością P stwierdzono, że masa erodowanej gleby zmniejszyła się w stosunku do wyników obliczeń dla P = 1,0 o: 33,0% wg standardowej wersji modelu USLE, 71,5% wg modyfikacji Barriosa, 71,5% wg modyfikacji Jianguo Ma.

A. Kowalczyk, S. Twardy: Wielkość erozji wodnej obliczona metodą USLE 91 PODSUMOWANIE I WNIOSKI Erozja wodna zależy między innymi od nachylenia zboczy. Im większe nachylenie zbocza, tym większe niebezpieczeństwo erozji (erozja potencjalna). Wraz ze zwiększeniem spadku zbocza zwiększa się szybkość i wielkość spływu powierzchniowego oraz kinetyczna energia spływającej wody, a tym samym zwiększają się szkody erozyjne. Im bardziej spoista jest gleba, tym większy jest spływ powierzchniowy, a zatem większe zagrożenie erozją i mniejsze krytyczne nachylenie zbocza. Konieczność ochronnego zalesiania zbocza zwiększa się wraz ze stopniem degradacji gleby przez erozję i zmniejszaniem miąższości gleby. Na podstawie przeprowadzonych obliczeń można sformułować niżej podane wnioski. 1. Erozja wodna w zlewni Bystrzycy Dusznickiej jest duża wg przyjętej klasyfikacji i mieści się w IV stopniu klasyfikacji. 2. Najbardziej odpowiednim sposobem ograniczania erozji wodnej jest wykorzystanie zabiegów agrotechnicznych wzdłuż warstwic. 3. Obliczanie masy erodowanej gleby metodą standardową zmodyfikowaną przez Jianguo Ma daje zbliżone wyniki. LITERATURA ARRIAGA F.J., LOWERY B. 2003. Corn production on an eroded soil: effects of total rainfall and soil water storage. Soil and Tillage Research. Vol. 71. No 1 s. 87 93. BANASIK K., GÓRSKI D. 1992. Wykorzystanie uniwersalnego równania strat glebowych USLE do oceny ilości rumowiska unoszonego odpływającego z małych zlewni. Gospodarka Wodna. Nr 3 s. 62 65. BANASIK K., GÓRSKI D., SKIBIŃSKI J. 1995. Metodyka oceny intensywności erozji powierzchniowej i akumulacji rumowiska w zbiornikach wodnych. W: Metodyka zagospodarowania zasobów wodnych w małych zlewniach rzecznych. Pr. zbior. Red. A. Ciepielowski. Warszawa. Wydaw. SGGW rozdz. II.10, s. 63 76 i rozdz. III.10, s. 136 143. DACYL A., PAWSKA A. 2003. Ocena erozji glebowej w zlewni rzeki Bystrzycy Dusznickiej do przekroju projektowanego zbiornika retencyjnego. Kraków. PK ss. 141. FATYGA J. 1978. Procesy erozyjne na górskich użytkach zielonych. Wiadomości IMUZ. T. 12. Z. 4 s. 253 270. JIANGUO M. 2001. Combining the USLE and GISArcView for soil erosion estimation in fall creek watershed in Ithaca New York [online]. CSS 620-Spatial Modeling and Analysis. April 17, 2001. [Dostęp 20.03.2012]. Dostępny w Internecie: http://www.docstoc.com/docs/52400644/ Combining-the-USLE-and-GISArcView-for-Soil-Erosion-Estimation KOWALCZYK A., TWARDY S. 2007. Metody określania procesów erozyjnych w warunkach obszarów karpackich. W: Wpływ użytkowania małych zlewni górskich na występowanie i natężenie erozji wodnej. Opracowanie monograficzne. Pr. zbior. Red. Cz. Lipski. Kraków. Wydaw. AR s. 165 174. LIU Y., NEARING M.A., SHI P.J., JIA Z.W. 2001. Slope length effects on soil loss for steep slopes. The 10 th International Soil Conservation Organization Meeting held May 24-29, 1990 at Purdue University and the USDA-ARS National Soil Erosion Research Laboratory s. 784 788.

92 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 12 z. 1 (37) REJMAN J. 2006. Wpływ erozji wodnej i uprawowej na przekształcenie gleb i stoków lessowych. Acta Agrophysica. Nr 136 ss. 91. STONE R.P., HILBORN D. 2000. Universal soil loss equation (USLE) [online]. Ontario. Min. Agricult., Food Rural Affairs. [Dostęp 30.03.2012]. Dostępny w Internecie: http://www.omafra.gov.ca/ english/engineer/facts/00-01.htm. [online]. Factsheet.Order.1 WISCHMEIER W.H., SMITH D.D. 1978. Predicting fall erosion losses a guide to conservation planning. USDA. Washington, D.C. Agricullture. Handbook. No 537 ss. 58. Agnieszka KOWALCZYK, Stanisław TWARDY COMPARISON OF THE WATER EROSION MAGNITUDE ESTIMATED BY THE MODIFIED USLE METHODS Key words: methods for reducing erosion, soil erosion S u m m a r y In this work the water erosion magnitude was estimated by the standard method developed by Wischmeier and Smith, modified by Barrios and Jianguo Ma on the length of the main watercourse. On the basis on the results for the Bystrzyca Dusznicka catchment it was found that the maximal intensity of the soil water erosion occurs in the agriculturally utilised land. The results obtained using the discussed USLE model (Universal soil loss equation) by Barrios differs from the values obtained using the other methods of about 17%. This is the result of the differences in methods for calculating the L and S coefficients. A simulation of changes of different kinds of land use has also been made. It was concluded that the most favourable is contour cultivation.