GŁÓWNA KOMISJA BADANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU INSTYTUT PAMIĘCI NARODOWEJ. KIERUNKI I PERSPEKTYWY DZIAŁAŃ

STUDIA IURIDICA XXXV/1998 Stanisław Kaniewski GŁÓWNA KOMISJA BADANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU INSTYTUT PAMIĘCI NARODOWEJ. KIERUNKI I PERSPEKTYWY DZIAŁAŃ I Gdy po I wojnie światowej powstało odrodzone Państwo Polskie, jego droga do zajęcia godnego miejsca wśród państw europejskich nie była łatwa ani prosta. Mimo zawarcia traktatu pokojowego i nawiązania stosunków dyplomatycznych z sąsiadami, wzajemne relacje były złe. Niemcy, tak samo jak ZSRR, nie pogodziły się nigdy z postanowieniami Traktatu Wersalskiego i od początku w równym stopniu dążyły do jego obalenia i likwidacji następstw. Reminiscencje narodowych powstań w Wielkopolsce, na Pomorzu i Śląsku u jednych i przegranej wojny oraz Traktatu Ryskiego (1921 r.) u drugich doprowadziły do zmowy i zawiązania spisku przeciwko pokojowi, którego formalnym wyrazem był układ Ribbentrop-Mołotow z 20 sierpnia 1939 r. Ofiarą tej zmowy w pierwszej kolejności paść miało Państwo Polskie, zaatakowane 1 września 1939 r. przez Hitlera, a 17 września 1939 r. przez Stalina. Fakt to bez precedensu, gdy się zważy, że chodziło w tym przypadku nie o zwykły rewanż, a więc o wojnę w tradycyjnym tego słowa znaczeniu jako środek załatwiania sporów i zaspokajania swoich roszczeń przez jedno bądź drugie państwo, lecz o wojnę całkiem nowego typu. Wojnę o podłożu ideologicznym, u której podstaw leżała idea pozbawienia państwa ofiary agresji, jej niepodległego bytu, aneksja terytorium, a wszystko to w celu realizacji ideologicznych założeń o imperialnym charakterze. Los taki dotknął zresztą nie tylko Polskę, ale i inne państwa europejskie, wpierw poddane agresji hitlerowskiej, a następnie, w wyniku nieszczęśliwego zbiegu okoliczności i przebiegu wojny, podporządkowane przemożnej dominacji tak potężnego mocarstwa, jakim do niedawna był Związek Radziecki. Istotnym, pozytywnym novum II wojny światowej, znajdującym swe pełne uzasadnienie w bolesnych doświadczeniach wojny ideologicznej, było to, że państwa koalicji antyhitlerowskiej za jeden z celów zwycięskiej wojny postawiły sobie zadanie ścigania i ukarania zbrodniarzy wojennych winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością krajów podbitych. Ważnym osiągnięciem przyjęcia takiego stanowiska był też fakt, iż odtąd ściganie i karanie zbrodni przeciw pokojowi, zbrodni wojennych i przeciw ludzkości weszło na stałe do praktyki wymiaru sprawiedli-

160 STANISŁAW KANIEWSKI wości w skali poszczególnych państw oraz międzynarodowej (wyrok Międzynarodowego Trybunału Wojennego w Norymberdze). W 1968 r. przyjęto, że zbrodnie te nie ulegają przedawnieniu ścigania. W następstwie uznania tego przez Narody Zjednoczone około 50 tys. hitlerowskich zbrodniarzy wojennych pociągnięto do odpowiedzialności karnej. Komisja Narodów Zjednoczonych do Spraw Zbrodni Wojennych (UNWCC) rozpatrzyła w czasie od 1944 r. do 31 marca 1948 r. 8 178 spraw dotyczących 36 810 osób, wpisanych na listę zbrodniarzy wojennych, w tym 34 270 Niemców. W skład tej Komisji z ramienia rządu polskiego na uchodźstwie wchodzili: prof. Stefan Glaser i dr Tadeusz Cyprian, a później, od 1945 r. sędzia Mieczysław Szerer. Do 31 marca 1948 r. Polska wpisała na listę zbrodniarzy UNWCC 7 805 osób. Listy te do dzisiaj są podstawą ścigania zbrodni hitlerowskich w poszczególnych krajach. Niezależnie od tego sądy polskie rozpoznały 5 340 spraw osób, którym zarzucono popełnienie zbrodni wojennych w Polsce. Od 1991 r. w Polsce istnieją także warunki dla ścigania i karania zbrodni wojennych i zbrodni przeciw ludzkości innych niż hitlerowskie. Ścigane są zbrodnie popełnione na narodzie polskim przez Armię Czerwoną i organy represji b. Związku Radzieckiego, także zbrodnie popełnione przez kolaborujących z Niemcami Litwinów, Białorusinów i Ukraińców, a poza tym przez UPA (organizację zbrojną ukraińskich nacjonalistów), których członkowie zostali wpisani na międzynarodowe listy zbrodniarzy wojennych (UNWCC). Oddzielną sprawę stanowi ściganie zbrodni popełnionych przez przedstawicieli polskich organów represji w latach 1944-1956, winnych zbrodni wojennych i zbrodni przeciw ludzkości popełnionych na członkach antyhitlerowskiego ruchu oporu w Polsce, na powojennej opozycji, a nawet na duchowieństwie i działaczach Kościoła katolickiego w Polsce. Zbrodnie te są badane przez wyspecjalizowany, profesjonalny organ państwowy, tj. Główną Komisję, upoważnioną do zbadania zbrodni popełnionych na narodzie polskim przed, w czasie i bezpośrednio po zakończeniu II wojny światowej (do 1956 r.). II Sprawa ścigania i karania zbrodniarzy wojennych stanęła na porządku dziennym oficjalnie na początku 1942 r., kiedy to, głównie z inicjatywy Polski, przedstawiciele 9 państw okupowanych przez hitlerowców podpisali 13 stycznia 1942 r. tzw. 1 deklarację z St. James Palas. Zawarto w niej potępienie naruszenia przez Wehrmacht praw i zwyczajów wojennych oraz zapowiedziano...ukaranie w drodze 1 Ściganie i karanie sprawców zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości. (Wybór dokumentów), red.: Cz. Pilichowski, Warszawa 1978.

GŁÓWNA KOMISJA BADANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU... 161 normalnego wymiaru sprawiedliwości ludzi winnych lub odpowiedzialnych za te zbrodnie, bez względu na to, czy je nakazali, popełnili, czy brali w nich udział [a]...winni lub odpowiedzialni bez względu na ich narodowość zostali odnalezieni, wydani w ręce sprawiedliwości, osądzeni i by wyroki te zostały wykonane. 2 30 października 1943 r. w Moskwie Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i ZSRR, w imieniu 32 państw wchodzących w skład Narodów Zjednoczonych, zdefiniowały podstawowe zasady represji karnej za zbrodnie wojenne. Deklaracja moskiewska zapowiadała sporządzenie listy zbrodniarzy wojennych oraz odesłanie ich na miejsce zbrodni (ekstradycja), celem osądzenia tam przez kompetentne organy władzy. W następstwie tych postanowień jesienią 1943 r. powołano do życia Komisję Zbrodni Wojennych przy Narodach Zjednoczonych z siedzibą w Londynie, która zaczęła gromadzić dokumentację zbrodni popełnionych przez Państwa Osi. W tym samym czasie powstało przy polskim Ministerstwie Spraw Wewnętrznych w Londynie wspomniane już wcześniej Biuro do Spraw Zbrodni Wojennych gromadzące dokumenty zbrodni hitlerowskich popełnionych w Polsce. W połowie 1944 r. powołano pierwszą Polsko-Sowiecką Komisję (ad hoc) dla Zbadania Zbrodni na Majdanku, a 17 października postanowiono powołać dodatkową Tymczasową Komisję do Zbadania Zbrodni Niemieckich, której zadaniem było podjęcie systematycznych prac śledczych i dokumentacyjnych nad zbrodniami popełnionymi przez hitlerowców w Polsce. Wkrótce powstało też kilku ekspozytur terenowych, m.in. jesienią 1944 r. w Warszawie, które podjęły działania o charakterze długofalowym. 23 marca 1945 r. powołano drugą komisję (ad hoc), tym razem dla zbadania zbrodni w Oświęcimiu; jej przewodniczącym został ówczesny minister sprawiedliwości, Edmund Zalewski. Formalne powołanie Głównej Komisji na podstawie 3 dekretu KRN nastąpiło w czasie, gdy już toczył się proces przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze, rozpoznający sprawę 22 głównych zbrodniarzy hitlerowskich na podstawie Porozumienia Londyńskiego z 8 sierpnia 1945 r. Miało to miejsce 10 listopada 1945 r. Do zakresu działania Głównej Komisji, zgodnie z postanowieniami tego aktu, należało badanie i zbieranie materiałów dotyczących zbrodni niemieckich popełnionych w latach 1939-1945 w Polsce oraz poza jej granicami w stosunku do obywateli polskich lub osób narodowości polskiej lub w stosunku do cudzoziemców, którzy w tym czasie przebywali w Polsce; zebrane wyniki badań i materiały miały być ogłoszone i rozpowszechnione w kraju i za granicą oraz udostępnione pokrewnym instytucjom zagranicznym do wykorzystania w ich własnym postępowaniu ze zbrodniarzami wojennymi. Tak określone prerogatywy sprawiły, że Główna Komisja obok zasadniczych funkcji: organu ścigania i placówki naukowo- -badawczej, wydawniczej i archiwalnej, zaczęła odgrywać rolę organu państwa. Początkowo działalność ta koncentrowała się na załatwianiu ekstradycji zbrodniarzy 2 3 Tamże, s. 109. Dz.U. z 1945 r., nr 51, poz. 93.

162 STANISŁAW KANIEWSKI wojennych, sporządzaniu i wnoszeniu wniosków o ich wpis na listy UNWCC, a następnie na podejmowaniu inicjatyw o charakterze międzynarodowym. Ta dodatkowa rola Głównej Komisji przejawiała się później w nieprzejednanej i ostrej, choć nie zawsze sprawiedliwej krytyce praktyki ścigania i karania zbrodni hitlerowskich w państwach zachodniej Europy, a głównie w RFN; zarzucano im oportunistyczne, a nawet celowo negatywne podejście do represjonowania zbrodni hitlerowskich. Podejmowała też Komisja na arenie międzynarodowej nośne i głośne inicjatywy zmierzające do zintensyfikowania ścigania zbrodni hitlerowskich i przeciwdziałania próbom przedawnienia ścigania i karania zbrodni wojennych w ogóle, a zbrodni hitlerowskich w szczególności. Rezultatem tych wysiłków było uchwalenie Konwencji o nieprzedawnieniu ścigania i karania zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości. Pod tym względem Polska wyprzedziła nawet ONZ, ponieważ ustawę w sprawie wstrzymania biegu przedawnienia w stosunku do najcięższych 4 zbrodni hitlerowskich przyjęto już w 1964 r. (podczas, gdy wymieniony akt międzynarodowy przyjęto w 1968 r., na XIII sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ). Stosowny dokument został przyjęty przez Polskę jako pierwsze państwo, 16 grudnia 1968 r., i ratyfikowany 30 stycznia 1969 r. III Tę polityczną i wielokrotnie propagandową rolę Głównej Komisji z lat ubiegłych 5 zniósł Sejm III RP, przyjmując w formie noweli do ustawy z 6 kwietnia 1984 r. nowe, zmienione podstawy ustroju i organizacji Głównej Komisji. Odtąd działania jej uległy zasadniczej zmianie. Komisja z instytucji politycznej i propagandowej przekształciła się w instytucję o ściśle merytorycznej funkcji. Wydając nowelę do ustawy z 6 kwietnia 1984 r. Sejm III RP odstąpił od politycznego charakteru Głównej Komisji, ograniczając jej kompetencje do działalności ściśle śledczej, naukowo-badawczej i archiwalnej, nadał jej nowe uprawnienia, wykraczające poza badanie zbrodni hitlerowskich, i rozciągnął jej prerogatywy na zbrodnie stalinowskie i inne zbrodnie wojenne i przeciw ludzkości. Dokonując tych zmian, Sejm w 1991 r. uznał potrzebę objęcia swym zakresem zbrodni o charakterze międzynarodowym, które dotychczas z różnych powodów pozostawały poza obszarem działania Głównej Komisji (chodziło w tym przypadku głównie o zbrodnie, które dotychczas nie zostały ukarane zbrodnie stalinowskie). Uzasadnienie tych zmian podano w preambule do noweli. Podkreślono w niej, że rozszerzone kompetencje Głównej Komisji są uzasadnione względami na zachowanie pamięci o ogromie ofiar, strat i szkód wojennych poniesionych przez naród polski w latach II wojny światowej i po jej zakończeniu, a także patriotycznymi 4 5 Dz.U., z 1964 r., nr 15, poz. 86. Dz.U., z 1991 r., nr 45, poz. 195.

GŁÓWNA KOMISJA BADANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU... 163 tradycjami zmagań narodu polskiego z okupantami, faszyzmem i komunizmem oraz obowiązkiem bezterminowego ścigania zbrodni przeciw pokojowi, zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości. W ślad za tym Główna Komisja przystąpiła do realizacji swych nowych zadań w kształcie nadanym ustawą z 4 kwietnia 1991 r. W utworzonym p i o n i e ś l e d c z y m prowadzone są śledztwa o zbrodnie hitlerowskie, stalinowskie i inne zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciw ludzkości. Śledztwa prowadzą prokuratorzy i sędziowie delegowani do Głównej Komisji bądź Okręgowych Komisji jako śledztwa własne; prowadzący te postępowania nie mają uprawnień przysługujących prokuratorom z art. 264 kpk, a więc śledztwa te nie mogą być zlecone organom policji. Postępowania w Komisji prowadzone są tylko w fazie wstępnej, tzn. do momentu faktycznego ujawnienia sprawcy. Po czym prowadzący postępowanie zobowiązani są uznać swoją niewłaściwość do dalszego prowadzenia śledztw (ad. personam) i przekazać je do prokuratury celem dalszego kontynuowania. Podobnie prokurator zobowiązany jest przekazać śledztwo prokuraturze w przypadku stwierdzenia okoliczności uzasadniającej podjęcie decyzji kończącej postępowanie, np. wobec zaistnienia przesłanek do umorzenia postępowania (zawieszenia itp.). Śledztwa te de facto nie kończą się z chwilą ujawnienia sprawców zbrodni, zmierzają w kierunku ujawnienia wszystkich, nawet najbardziej detalicznych ich okoliczności i do poznania wszystkich zdarzeń związanych ze zbrodniami wojennymi i zbrodniami przeciwko ludzkości popełnionymi na Polakach i osobach obcej narodowości w Polsce oraz Polakach także poza granicami naszego państwa (art. 2 ust. 1 i 2 ustawy). W Komisji obowiązuje praktyka pełnego wyjaśniania wszystkich znanych zbrodni hitlerowskich, stalinowskich i innych zbrodni wojennych i przeciw ludzkości. Bowiem każde uchybienie mogłoby prowadzić do zatarcia dowodów i nieujawnienia całej prawdy o wymiarze historycznym. Komisja dysponuje olbrzymią dokumentacją przechowywaną w archiwum, zawierającym 13 tys. wielotomowych niejednokrotnie śledztw. Podobne postępowanie odnosi się do spraw zbrodni sowieckich w Polsce i miejscowych organów represji z lat 1944-1956. Z Komisji wyszło ponad 600 śledztw dokumentujących zbrodnie komunistyczne w Polsce. Większość z nich ujawnia sprawców zbrodni. Skierowano ponad 300 wniosków do prokuratur, wskazując na sprawców zbrodni; 214 osób nadal żyje i powinny być pociągnięte do odpowiedzialności karnej. W sprawach tych prokuratorzy będą prowadzić dalsze postępowania. Na rozprawy oczekuje w sądach 67 osób oskarżonych o zbrodnie stalinowskie. Wobec sprawców przebywających za granicą, którzy dopuścili się zbrodni w czasie wojny na Polakach bądź w Polsce, Komisja stosuje jednolitą praktykę przekazywanie materiału dowodowego ze śledztw do organów ścigania miejsca pochodzenia sprawcy. W ten sposób przekazuje się sukcesywnie materiały do Niemiec (w ubiegłym roku w 17 sprawach), na Ukrainę, do Federacji Rosyjskiej, na Białoruś i na Litwę. Czynimy tak, by spowodować wszczęcie postępowań w tych państwach, gdzie sprawcy zamieszkują lub mogą przebywać, ponieważ obowiązek

164 STANISŁAW KANIEWSKI ścigania zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości spoczywa w równym stopniu na wszystkich cywilizowanych państwach, członkach ONZ, którzy uznają obowiązywanie zasad prawa norymberskiego. Komisja prowadzi dość ożywioną pomoc prawną organom ścigania: USA, Niemiec, Kanady, Wielkiej Brytanii, a nawet Australii. Do dziś toczą się tam w różnej formie postępowania o zbrodnie z okresu II wojny światowej, w których wsparciu Polska ma swój znaczący wkład. Niestety, jak dotychczas brak takiej współpracy z Federacją Rosyjską oraz Białorusią, Ukrainą i Litwą, które nie wykazują aktywności w zakresie rozliczeń z komunistyczną, zbrodniczą przeszłością. Żywić można jednak nadzieję, że i tu nastąpi istotna zmiana. Równolegle z pracą śledczą przebiegają także prace n a u k o w o - b a - d a w c z e Głównej Komisji. Stosownie do postanowień art. 5 ustawy z 1991 r. w Głównej Komisji prowadzi się badania w aspekcie historycznym i prawnym nad problematyką zbrodni wojennych i przeciw ludzkości oraz strat i szkód wojennych Polski. Opracowano i wydano na podstawie wcześniej zgromadzonego materiału (w tym m.in. ankiety sądów grodzkich) w miarę pełny Rejestr miejsc i faktów zbrodnii... 6 Rejestr... obejmuje zbrodnie, które miały miejsce podczas okupacji hitlerowskiej w kraju, nie zawiera opisu zbrodni popełnionych na Kresach Wschodnich ani też zbrodni stalinowskich i ukraińskich nacjonalistów. Prace nad tym problemem są w fazie wstępnej i sporo czasu upłynie, zanim ukaże się pełny rejestr faktów i miejsc zbrodni. Prowadzone są od kilku zaledwie lat. Do niewątpliwych osiągnięć badawczych należy zaliczyć opracowanie Informatora encyklopedycznego obozów hitlerowskich na ziemiach polskich w latach 7 1939-1945. Do dziś stanowi on jedyne w swoim rodzaju kompendium wiedzy o obozach hitlerowskich w Polsce. W ostatnich latach opracowano też wykaz obozów sowieckich, w których przebywali Polacy. Przewiduje się ukończenie dalszych dwóch prac na ten temat. Zakład naukowy prowadzi też systematyczne badania nad wielkością szkód i strat poniesionych w czasie wojny. Główna Komisja jest jedynym autorytatywnym organem państwowym do stwierdzenia urzędowych wielkości w tym zakresie. W zakładzie Głównej Komisji sporządza się urzędowe opinie dotyczące represji. Rocznie wydaje się kilkadziesiąt tego rodzaju orzeczeń dla sądów i Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych. Pracownicy naukowi stosownie do swych specjalności w zakresie historii świadczą także pomoc na rzecz prowadzonych postępowań przygotowawczych w pionie śledczym. Dokumenty archiwalne i własne ustalenia historyków są wykorzystywane przez prokuratorów i sędziów w postępowaniach. 6 Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945, Warszawa 1981-1994. 7 Informator encyklopedyczny obozów hitlerowskich na ziemiach polskich w latach 1939-1945, Warszawa 1979.

GŁÓWNA KOMISJA BADANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU... 165 Oddzielną sprawą są własne opracowania naukowe historyków zakładu badawczego. Ich publikacje stanowią zasadniczą część dorobku edytorskiego działu wydawniczego Głównej Komisji. Opublikowano ponad 130 prac związanych z prowadzonymi badaniami Głównej Komisji. Należy to uzupełnić dorobkiem wydawniczym oddziałów terenowych. Od 1946 r. sukcesywnie ukazuje się czasopismo naukowe Biuletyn Głównej Komisji, którego tytuł od XXXVIII tomu brzmi: Pamięć i Sprawiedliwość. We współpracy z Instytutem Zachodnim opublikowano w latach ubiegłych 12 tomów 8 wydawnictwa źródłowego <Documenta Occupationis> ; można je znaleźć we wszystkich większych bibliotekach w kraju i za granicą. Pracę naukową i śledczą wspiera potężne zaplecze a r c h i w a l n e Głównej Komisji. W zakresie zbrodni hitlerowskich jest to, jak dotychczas, jedyny pełny zbiór dokumentacji z czasów II wojny światowej. Nawet RFN nie może poszczycić się tak pełnym zbiorem dokumentów znajdujących się w rękach jednej, wyspecjalizowanej w tej dziedzinie instytucji. Podczas pięćdziesięcioletniej działalności Komisji zgromadzono ogromny materiał dokumentacyjny. W archiwum znajduje się około 2 tys. metrów bieżących materiałów archiwalnych oraz tzw. środków ewidencyjno-informacyjnych. Na materiały archiwalne składają się wszelkiego rodzaju akta instytucji zajmujących się badaniem ścigania i karania zbrodniarzy hitlerowskich oraz dokumentacja dowodowa z akt spraw karnych. Do środków ewidencyjno-informacyjnych należy dokumentacja pomocnicza, taka jak: kartoteki osobowe i tematyczne, zawierające wiadomości o zawartości źródeł, przechowywanych zarówno w Komisji, jak też w innych instytucjach krajowych i zagranicznych. Przeważają co jest oczywiste materiały dotyczące zbrodni hitlerowskich. Do tej kategorii należy zaliczyć materiały wytworzone przez Biuro do Spraw Zbrodni Wojennych w Londynie, akta delegata do UNWCC, Głównej Komisji i jej ekspozytur terenowych. Znaczącą wagę wśród akt sądowych mają akta Najwyższego Trybunału Narodowego, obejmujące 7 procesów przeciwko głównym oskarżonym o zbrodnie hitlerowskie w Polsce; w tym przeciwko namiestnikowi tzw. Kraju Warty Arthurowi Greiserowi, i namiestnikowi Gdańska i Pomorza Zachodniego Alfredowi Forsterowi, sekretarzowi Generalnego Gubernatorstwa Józefowi Bühlerowi, komendantowi KL Auschwitz Rudolfowi Hoessowi i innym. Do powyższego zbioru należą zespoły dokumentów pochodzące z Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze oraz niektórych innych trybunałów i sądów zagranicznych. Wśród innych zgromadzonych dokumentów znajdują się akta tzw. Rządu GG w Krakowie (1939-1945) oraz oryginalny dziennik Hansa Franka, jak też oryginalny raport z likwidacji getta w Warszawie Jürgena Stroopa. Zbiór dokumentów uzupełnia bogata kolekcja fotografii i mikrofilmów (w tym tzw. aleksandryjskich). Kilka milionów kart liczą kartoteki osobowa i rzeczo- 8 Wydawane od 1945 r. przez Instytut Zachodni, Wojskowy Instytut Historyczny i Główną Komisję.

166 STANISŁAW KANIEWSKI wa zbrodniarzy hitlerowskich i popełnionych przez nich zbrodni na ziemiach polskich. Od 1989 r. w Archiwum Głównej Komisji składane są dokumenty odnoszące się także do zbrodniarzy stalinowskich i innych. W tym czasie Główna Komisja zgromadziła pełną liczbę akt więziennych 1944- -1956 osób skazanych przez polskie sądy powszechne i wojskowe za sprawy polityczne (przeważnie za udział w ruchu oporu przeciwko władzy państwa komunistycznego). W dyspozycji Archiwum Głównej Komisji znajduje się też dokumentacja dotycząca osób, które powróciły do Polski w 1945 i latach następnych i zgłosiły swój powrót w Polskim Urzędzie Repatriacyjnym (PUR). Dokumentacja ta daje możliwość wystawienia wielu zainteresowanym osobom zaświadczeń co do okoliczności i pobytu za granicą i powrotu do kraju, jeżeli zainteresowane są w uzyskaniu danych, które w ich sprawach mają istotne znaczenie prawne (np. przy staraniach o świadczenia emerytalne, stwierdzeniu okoliczności dotyczących represjonowania itp.). Archiwum Głównej Komisji utrzymuje bardzo ożywioną współpracę z placówkami zagranicznymi, jak np. Holocoust Museum w Waszyngtonie i Yad Vashem w Jerozolimie oraz Archiwum Federalnym w Koblencji. Współpraca dotyczy korzystania z posiadanych zasobów archiwalnych oraz wymiany istotnej dokumentacji. IV Główna Komisja działa od ponad pięćdziesięciu lat. Mimo intensywnych prac stoją przed nią nadal poważne zadania. Zajmiemy się nimi dokładniej. Rozpocząć należy od zarysowania p e r s p e k t y w d z i a ł a n i a w p r a c y ś l e d c z e j. W odniesieniu do zbrodni hitlerowskich powinny być nadal kontynuowane sprawy, które dotychczas nie były objęte postępowaniem, a wymagają bezwzględnie wyświetlenia. Tak więc należałoby wszcząć śledztwa o zbrodnie popełnione na Polakach mieszkających do 1939 r. w Rzeszy; popełniono wiele zbrodni dotychczas nie wyjaśnionych. Należy kontynuować śledztwa o zbrodnie popełnione na Polakach deportowanych na roboty przymusowe do Rzeszy w latach 1939-1945. Ubocznym tego śledztwa rezultatem powinno być zebranie pełnej dokumentacji o obozach pracy przymusowej, w których przebywali Polacy. Powinno to pozwolić na opracowanie w przyszłości wykazu obozów na wzór tego, jaki już opracowano w odniesieniu do Związku Radzieckiego. Pozostają też do wszczęcia i prowadzenia śledztwa w sprawie zbrodni popełnionych przez hitlerowców na Polakach osadzonych w obozach pracy przymusowej

GŁÓWNA KOMISJA BADANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU... 167 rozsianych na terenie naszego kraju. Zbrodnie te nie były dotychczas przedmiotem żadnego ze śledztw. Nie były przedmiotem śledztwa również zbrodnie jakich hitlerowcy dopuścili się na Polakach, robotnikach przymusowych zesłanych do robót fortyfikacyjnych (tzw. okopów) w 1944 r. Istnieje w tej sprawie wyłącznie wiedza obiegowa, brak natomiast ścisłych, dokładnych ustaleń śledczych. Są to jedynie pierwsze z brzegu, przykładowo wymienione tematy wymagające prac śledczych w najbliższym czasie, tym bardziej, iż zgromadzono ostatnio bogaty materiał informacyjny, pochodzący z relacji osób, które zostały zesłane przymusowo do tych prac na obszarze między Wisłą a Odrą w 1944 r., a występują obecnie o przyznanie im szczególnych uprawnień w związku z ustawą z 31 maja 1996 r. Poza tym będą kontynuowane śledztwa o zbrodnie stalinowskie na Kresach Wschodnich RP sprzed II wojny światowej. Śledztwa w tej materii podjęto właściwie dopiero po 1990 r. i ze względu na tak krótki czas nie mogły być one dotychczas ukończone. Na prowadzeniu śledztw na tych terenach koncentrują się okręgowe komisje w Rzeszowie, Krakowie, Lublinie, Białymstoku, Łodzi oraz Kielcach. Im też powierzono prowadzenie śledztw o zbrodnie popełnione na ludności polskiej przez nacjonalistyczne ugrupowania militarne, głównie ukraińskie i litewskie. Wstępne ustalenia śledcze w tych sprawach wskazują na ogrom zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości popełnionych w związku ze zrozumiałym skądinąd dążeniem do niepodległości. Rozmiar tych zbrodni i rozległy obszar, na którym miały one miejsce, nie znalazły dotychczas pełnego udokumentowania. Konieczne to jest m.in. dlatego, że rysuje się perspektywa pociągnięcia do odpowiedzialności karnej niektórych przynajmniej sprawców, którzy jeszcze żyją, a po wojnie znaleźli schronienie w krajach zachodnich (m.in. w Kanadzie). Warto dodać, że osoby te figurują na listach zbrodniarzy wojennych i są poszukiwane przez UNWCC. Kraje te, kierując się powszechną zasadą solidarności międzynarodowej, powinny dołożyć starań w ujawnieniu sprawców i pociągnięciu ich do odpowiedzialności, na ile jest to jeszcze możliwe; tym bardziej, że istnieją obecnie wyjątkowo sprzyjające warunki współpracy międzynarodowej w ściganiu zbrodni wojennych. Od 1990 r. w Polsce powstały przesłanki do podjęcia ścigania zbrodni stalinowskich, noszących cechy zbrodni wojennych i przeciw ludzkości, popełnionych na narodzie polskim. Należy sobie uświadomić, że historia martyrologii ludności polskiej w ZSRR sięga wielu lat przed wybuchem II wojny światowej. Poddani jej zostali Polacy zamieszkali w granicach Związku Radzieckiego na Białorusi, Ukrainie, Rosji i Zakaukaziu. Istnieją dowody zbrodni popełnionych na Polakach już w latach 1924-1929, ale szczególne ich natężenie przypada na lata trzydzieste. Wyjątkowego charakteru nabrały zbrodnie stalinowskie z chwilą wybuchu wojny, po dniu 17 września 1939 r. Przybrały wówczas postać zbrodni międzynarodowych spisku przeciwko pokojowi, podboju państwa polskiego oraz masowego terroru stosowanego wobec całego społeczeństwa polskiego na zajętych terenach.

168 STANISŁAW KANIEWSKI Od 1991 r. prowadzone są w tym zakresie śledztwa mające ustalić sprawców i okoliczności deportacji, kierowania do prac przymusowych, bezzasadnego pozbawiania wolności, egzekucji, ewakuacji więzień i innych. Stadium wstępne tych postępowań nie pozwala na wyznaczenie ich dalszej perspektywy w chwili obecnej. Zaznaczyć jednak należy, że będą one kontynuowane, tak ażeby nie zostały zatarte żadne ślady ich popełnienia. Na szczególną uwagę zasługują też zbrodnie popełnione przez NKWD w 1943 r. i latach następnych. Jak wykazują wstępne badania, były one z powodzeniem kontynuowane w kierunku podboju państwa polskiego, co znalazło wyraz w szczególnie brutalnym postępowaniu wobec ujętych członków władz Polskiego Państwa Podziemnego i członków jego sił zbrojnych oraz w masowym represjonowaniu Polaków w ogóle (wywózki, pacyfikacje, masowe aresztowania, egzekucje itp.). Zbrodnie te popełniane były permanentnie aż do 1956 r. i dlatego noszą one niewątpliwie cechy zbrodni wojennych bądź zbrodni przeciwko ludzkości. Do tego samego charakteru zbrodni zaliczyć też trzeba cały system represji w Polsce do 1956 r. Wyrażał się on bowiem w terrorze stosowanym w skali powszechnej wobec społeczeństwa, które przeciwstawiło się zniewoleniu i pozbawieniu własnej tożsamości. Do grupy tych śledztw należą znajdujące się już w fazie końcowej śledztwa o zbrodnie popełnione przez UB na członkach PSL, aktywnych działaczach innych partii (Stronnictwa Narodowego, Stronnictwa Pracy i innych), aktywnych działaczach organizacji kościelnych i duchownych, zwłaszcza Kościoła katolickiego w Polsce. Ponieważ sprawcami tych zbrodni byli Polacy, biorący udział w utrwalaniu władzy ludowej, ich zaangażowanie i aktywność zakłada możliwość pociągnięcia wielu z tych osób do odpowiedzialności karnej. Według danych statystycznych można szacować, iż 2/3 sprawców tych zbrodni jeszcze żyje i może odpowiadać za swoje czyny; istnieją więc szanse, że zostaną oni pociągnięci do odpowiedzialności karnej. Należy się spodziewać, że częściej niż dotychczas będziemy informowani przez media o toczących się sprawach o zbrodnie stalinowskie. Nasze prace śledcze znajdują się w 1/3 drogi do całkowitego zakończenia pracy rozliczeniowej o zbrodnie wojenne. Trudno jednak w tej chwili ustalić kiedy to nastąpi, ponieważ aktualny stan prawny ścigania zbrodni wojennych i zbrodni przeciw ludzkości nie sprzyja przyspieszeniu prac. Główna Komisja krytycznie ocenia dotychczasowe wyniki rozliczeń zbrodni stalinowskich. Za jedną z przyczyn tego stanu rzeczy przyjmuje wadliwe rozwiązania ustawy o Głównej Komisji z 1991 r. Dotyczy to przede wszystkim kompetencji śledczych przyznanych prokuratorom delegowanym do prowadzenia śledztw o zbrodnie należące do właściwości Głównej Komisji. Według dotychczasowych rozwiązań ustawowych prokuratorom przysługuje jedynie prawo do prowadzenia postępowań przygotowawczych (ad rem), co powoduje przewlekłość postępowania, gdy się zważy, że otrzymujący śledztwa do dalszego prowadzenia prokuratorzy prokuratury powszechnej mają na ogół trudności w opanowaniu zebranego materiału, co ma istotne znaczenie dla biegu postępowania. Zachodzi więc potrzeba poszerzenia uprawnień prokuratorów delegowanych do Głównej Komisji tak, aby mogli oni

GŁÓWNA KOMISJA BADANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU... 169 uczestniczyć w całym postępowaniu (przygotowawczym i rozprawie), co jest podyktowane oczywistymi względami ekonomiki procesowej. Będziemy zwiększać nasze wysiłki w kierunku wprowadzania pożądanych zmian ustawowych. Zasięg p r a c n a u k o w o - b a d a w c z y c h limitują ograniczone możliwości finansowe jakimi dysponuje Główna Komisja w ramach planów Komitetu Badań Naukowych (KBN). Mimo to będą one kontynuowane w takich wymiarach, jakie są możliwe. Plan tych badań od dawna jest ściśle synchronizowany z pracami śledczymi, obejmuje zbrodnie niemieckie, ukraińskie, sowieckie i stalinowskie. Badanie zbrodni hitlerowskich będzie obejmować zbrodnie popełnione na osobach skierowanych do prac przymusowych w obozach pracy (na terenie Polski i Rzeszy) oraz w obozach robót fortyfikacyjnych; zbrodnie pod okupacją niemiecką popełnione na Kresach Wschodnich; oraz prace weryfikacyjne strat Polski zadanych przez Niemców. Prowadzone będą prace mające na celu rejestrację miejsc i faktów zbrodni nacjonalistów ukraińskich popełnionych na terenie Małopolski Wschodniej, Wołynia, a także na obecnych Kresach Południowo-Wschodnich, z uwzględnieniem także konsekwencji jakie za sobą pociągnęła akcja Wisła (1947 r.). Równolegle będą podjęte badania zmierzające do ustalenia zbrodni sowieckich dokonanych na ludności polskiej w ZSRR w latach 1924-1938; egzekucje na Polakach za rzekome szpiegostwa w latach 1924-1929, represje na duchowieństwie z tych samych lat, zbrodnie na chłopach polskich popełnione w okresie kolektywizacji (1933 r.) i in. Prowadzone też będą badania nad zbrodniami sowieckimi z lat 1939-1941 popełnionymi na podstawie decyzji z 5 marca 1940 r. oraz nad deportacjami i zsyłkami do łagrów. Oddzielny kompleks badawczy obejmie zbrodnie NKWD i Smiersza przeciw Armii Krajowej i Delegaturze Rządu w latach 1944-1947, aresztowania uczestników operacji Burza, deportacje żołnierzy AK, a także deportacje do ZSRR Polaków (Ślązaków, Pomorzan). W ramach tego bloku badawczego znajdują się także obławy, akcje pacyfikacyjne i operacje NKWD skierowane na zwalczanie konspiracji niepodległościowej na terenie obecnej Polski w celu zdobycia władzy przez jednostki sowieckie podporządkowane od 1 marca 1945 r. głównemu dowódcy NKWD przy polskim ministrze Bezpieczeństwa Publicznego (obozy NKWD i grup operacyjnych Smiersza). Zadaniem tych badań, oprócz udokumentowania przebiegu zdarzeń, będzie przede wszystkim ustalenie strat ludności polskiej. Dotyczy to również akcji pacyfikacyjnych oraz podejmowanych operacji przeciwko opozycji przez UB w latach 1945-1956 (jak PSL, SP, PPS, Kościół) oraz ustaleń wielkości ilościowych zbrodni (także więzienia i obozy UB), ustaleń które powinny znaleźć poważne oparcie w materiałach archiwalnych zgromadzonych w Głównej Komisji po 1990 r. A r c h i w u m G ł ó w n e j K o m i s j i nastawia się na poszerzenie obszaru pozyskiwania materiału dokumentacyjnego z innych archiwów: z kraju i z zagranicy. Dotyczyć to powinno głównie archiwów resortów spraw wewnętrznych, policji (głównie policji politycznej bezpieczeństwa), wojskowych, a także proku-

170 STANISŁAW KANIEWSKI ratur i sądownictwa (w tym przede wszystkim wojskowego), z okresu ostatnich pięćdziesięciu lat. Wzorem do naśladowania powinny być tu doświadczenia zdobyte przy pozyskiwaniu materiałów archiwalnych dotyczących zbrodni hitlerowskich. Nawiązanie dobrych kontaktów z archiwami zagranicznymi powinno stwarzać podstawę do wymiany dokumentacji archiwalnej między poszczególnymi placówkami, co będzie sprzyjało poszerzaniu naszej własnej bazy dokumentalnej. W perspektywie należałoby także oczekiwać od Archiwum Głównej Komisji wydawania wyborów dokumentacji archiwalnej z posiadanych zbiorów o zbrodniach popełnionych na Polakach w Polsce i poza jej granicami. Istnieją w tym względzie szerokie możliwości działania, które należałoby wykorzystać. Ten niewielki szkic o pracy Głównej Komisji jest zaledwie próbą wytyczenia kierunków i perspektyw działania nakreślonych przez jednego autora dostrzegającego niektóre sprawy, a zatem jest rezultatem jego subiektywnych spostrzeżeń, osobistych ocen, wniosków i przemyśleń, a nie urzędowym podsumowaniem, autorytatywnym i obowiązującym dokumentem, przed czym pragnę przestrzec prośbą pod adresem Czytelnika o potraktowanie tego opracowania jedynie w ten sposób i tylko w ten sposób.