Urszula Banaszczak-Soroka Katedra Zarządzania Finansami Uniwersytet Wrocławski ADEKWATNOŚĆ KAPITAŁOWA JAKO PARAMETR OCENY BEZPIECZEŃSTWA EKONOMICZNEGO DOMÓW MAKLERSKICH CZŁONKÓW GIEŁDY 1. Wprowadzenie Wśród wielu instytucji finansowych charakterystycznych dla poszczególnych rynków warto zwrócić uwagę na domy maklerskie (DM) 1, które świadczą dla klientów usługi z kategorii maklerskich. Udział aktywów domów maklerskich w aktywach instytucji finansowych w 2012 r. wynosił ok. 10% (226 mln zł). To niby niewiele, ale zachowanie bezpieczeństwa tych podmiotów, szczególnie członków Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie (GPW), ma istotne znaczenie nie tylko dla klientów czy samej instytucji, ale także dla grupy kapitałowej, w konsekwencji bezpieczny dom maklerski ma także wpływ na efektywność całego rynku. Za takim stwierdzeniem przemawia dodatkowo inny fakt. Otóż w domach i biurach maklerskich przechowywane instrumenty finansowe w badanym roku, bez uwzględnienia środków finansowych, przedstawiały wartość 165 mld zł, tj. 22,6% oszczędności sektora niefinansowego zdeponowanych w bankach. Immanentną cechą każdej działalności jest ryzyko. Determinuje ono efektywność działania. Nie można go pominąć przy podejmowaniu decyzji czy angażowaniu kapitału, chociaż z reguły jest ono parametrem trudnym do oszacowania i wyceny. Istotą działania także domu maklerskiego jest ważenie ryzyka, które z jednej strony zapewni bezpieczeństwo inwestorów, a z drugiej spełni oczekiwania akcjonariuszy co do przyszłego zysku. Biorąc pod uwagę bezpieczeństwo ekonomiczne domu maklerskiego, tak istotne dla poczucia bezpieczeństwa klienta, na podmioty świadczące usługi 1 Biura maklerskie będące częścią banku nie publikują sprawozdań finansowych.
16 Urszula Banaszczak-Soroka maklerskie nałożono obowiązek przedstawiania ich sytuacji za pomocą parametru, jakim jest adekwatność kapitałowa. Dodatkowo zobligowano domy maklerskie do upublicznienia informacji o wysokości tej wartości. Celem pracy jest ustalenie, czy normy prawne nakładające obowiązek wyliczania adekwatności kapitałowej są przez domy maklerskie respektowane, jako wyraz dbałości o bezpieczeństwo. Analizując tak postawiony problem badawczy, autorka przyjęła następującą hipotezę badawczą weryfikowaną w niniejszym opracowaniu: domy maklerskie szacują ryzyko oraz zachowują odpowiedni poziom bezpieczeństwa ekonomicznego wyrażony za pomocą adekwatności kapitałowej. W pracy wykorzystano następujące metody badawcze: analizę literatury i aktów prawnych, metodę opisową oraz metody statystyczne. 2. Charakterystyka badanej grupy domów maklerskich Domy maklerskie będące członkami giełdy są podmiotami bardzo zróżnicowanymi pod wieloma względami: struktury właścicielskiej, wielkości kapitału podstawowego, formy organizacyjno-prawnej, usytuowania w grupie kapitałowej, zakresu wykonywanych czynności, wypracowanego zysku / straty netto, udziału w obrotach giełdowych itd. 2 Struktura własności domu maklerskiego ma istotne znaczenie dla bezpieczeństwa nie tylko podmiotu świadczącego usługi maklerskie, ale przede wszystkim dla jego klientów i szerzej rynku. Stąd KNF zwraca szczególną uwagę na wiarygodność i rzetelność właścicieli nie tylko w procesie autoryzowania 3 domu maklerskiego, ale także w trakcie jego funkcjonowania, analizując każdy istotny ruch właścicielski 4 (kupno / sprzedaż akcji lub udziałów). Akceptowalni są tacy właściciele, którzy gwarantują ostrożne i odpowiedzialne administrowanie domem maklerskim [Prawo rynku 2012, s. 1146]. Na koniec 2012 r. w strukturze akcjonariatu domów maklerskich członków giełdy: CDM Pekao SA, DM Banku Handlowego (BH), DM BOŚ, DM BZWBK, DI BRE, DM Millennium, DM Noble Securities, DB Securities, DM Unicredit, ING Securities, Xelion, Erste Securities 2 Ze względu na objętość pracy omówienie szczegółowo wszystkich kryteriów charakteryzujących tę grupę domów maklerskich jest niemożliwe, tym niemniej intencją autora jest przynajmniej zwrócenie uwagi na pewne aspekty charakterystyczne dla wybranych podmiotów świadczących usługi maklerskie. 3 Art. 82 Ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi, Dz.U. 2005, nr 183, poz. 1538 z późn. zm. (dalej ustawa o obrocie). 4 Art. 107 ustawy o obrocie.
Adekwatność kapitałowa jako parametr oceny 17 Polska oraz DM BPS SA 5 dominowały banki. W pięciu domach maklerskich dominujący udział w strukturze akcjonariatu spoczywa w rękach osób fizycznych: Copernicus Securities SA 62%, DM BDM SA 52%, IPOPEMA Securities SA 46%, Trigon DM 67%, X-Trade Brockers SA czy Opera DM 6. W czterech domach maklerskich, które są spółkami publicznymi, występuje akcjonariat rozproszony: Copernicus Securites SA (notowany od lipca 2010 r. na rynku alternatywnym NewConnect ok. 28%), DM IDM SA (notowany na rynku regulowanym GPW od lipca 2005 r. ponad 85%), IPOPEMA Securities SA (notowany od maja 2009 r. na rynku regulowanym GPW 33%), NWAI Dom Maklerski (notowany od marca 2011 r. na rynku alternatywnym NewConnect 27%). W dwóch domach maklerskich (DI Investors SA czy NWAI DM SA) akcjonariuszem, którego udział przekracza 50%, są podmioty niefinansowe 7. Działania prewencyjne KNF koncentrują się na właścicielach, ale także na wnoszonych, udokumentowanych kapitałach, z położeniem nacisku na źródła ich pochodzenia. Wykluczone są takie źródła, jak: kredyt, pożyczka, emisja papierów dłużnych, a akceptowane są jedynie środki własne [Prawo o publicznym 1999, s. 476; Prawo rynku, s. 1181 1184] 8. Najwyższym kapitałem akcyjnym dysponował DM UniCredit SA ponad 225 mln zł, drugie miejsce zajmował DM BH (70,9 mln zł), a trzecie Xelion (60 mln zł), a najniższym wśród bankowych domów maklerskich DM BPS (6,7 mln zł). Kapitały akcyjne innych bankowych domów maklerskich wynoszą od 15 mln zł (DB Securities) do 56 mln (CDM Pekao SA). W grupie niebankowych domów maklerskich najniższy kapitał akcyjny wnieśli akcjonariusze Copernicus Securities SA (1,1 mln zł), a najwyższy IPOPEMY Securities SA (59 mln zł) (tabela 1) Także zakres wykonywanych czynności maklerskich jest zróżnicowany (tabela 2). Dwa domy maklerskie DI Inwestors oraz NWAI, pomimo że są członkami GPW, nie koncentrują swojej działalności na usłudze określanej jako brokerka, a raczej ich działalność skierowana jest na wszelkie czynności związane z doradztwem dla spółek w zakresie strategii rynkowej i restrukturyzacyjnej. Szczególnym domem maklerskim jest X-Trade Brockers specjalizujący się 5 Dominującym akcjonariuszem są banki spółdzielcze z udziałem w kapitale i w głosach na poziomie ponad 80%, ok. 7% akcji należy do osoby fizycznej, a pozostałe do instytucji niefinansowej. 6 W przypadku X-Trade Brockers czy Opera DM brak udokumentowanych danych dotyczących struktury akcjonariatu oficjalnie publikowanych. Na podstawie rozmowy telefonicznej potwierdzono jedynie, że są to osoby fizyczne. 7 Autorka wykorzystała w całej pracy informacje pochodzące ze sprawozdań finansowych domów maklerskich, przeprowadzonych rozmów telefonicznych, otrzymanych maili oraz oficjalnie publikowanych sprawozdań dotyczących adekwatności kapitałowej. 8 Zob. Art. 98 ustawy o obrocie.
18 Urszula Banaszczak-Soroka Kapitał akcyjny, zysk i udział w obrotach giełdowych domów maklerskich członków GPW Wyszczególnienie Udział w obrotach giełdowych (w %) akcjami kontraktami Zysk (strata) netto w mln zł 2011 2012 Tabela 1 Wysokość kapitału akcyjnego na koniec 2012 r. w zł CDM Pekao SA 2,72 4,24 46,0 56 331 896 Copernicus Securities SA 0,13 0,00 6,2 5,3 1 155 056 DB Securities SA 3,46 1,56 7,9 15 000 000 DI Investors SA 0,00 0,00 3,0 4,6 1 666 460 DI Xelion sp. z o.o. 0,01 0,09 1,4 1,4 60 000 000 DM BPS SA 0,83 0,97 7,3 4,0 6 669 000 DM Banku Handlowego SA 12,22 1,54 4,6 70 950 000 DM BDM SA 0,71 2,2 5,2 (15,0) 19 796 924 DM BOŚ SA 2,06 14,74 18,0 23 640 000 DM BZWBK SA 7,34 11,87 49,5 28,6 44 973 500 DM IDM SA 0,69 1,20 (180,0) (385,0) 66 482 685 DI BRE SA 5,13 15,65 26,7 16,4 26 719 000 Erste Securities SA 1,84 6,96 0,04 (3,5) 15 000 000 ING Securities SA 5,78 3,40 21,7 10,7 30 228 640 IPOPEMA Securities SA 8,33 0,91 15,6 0,8 59 342 000 Millennium Dom Maklerski SA 1,10 0,82 13,5 16 500 000 Noble Securities SA 0,53 7,81 22,5 19,9 3 494 747 NWAI Dom Maklerski SA 0,00 0,00 1,2 0,5 1 851 500 Opera Dom Maklerski sp. z o.o. 0,24 0,38 1,7 2,5 7 696 800 Trigon Dom Maklerski SA 0,77 0,79 8,2 1,8 13 500 000 X-Trade Brockers 0,43 0,60 107,0 40,5 5 867 181 UniCredit Dom Maklerski SA 2,93 0,56 18,2 15,9 225 000 000 Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdań finansowych członków giełdy oraz [Udział 2014]. w handlu walutami. Inne domy maklerskie z badanej grupy, szczególnie bankowe, mają bardzo rozbudowany zakres czynności maklerskich, zarówno tych z grupy zastrzeżonych, jak i dozwolonych. O randze domu maklerskiego jako członka giełdy świadczy jego udział w obrotach giełdowych instrumentami notowanymi na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. Liderem w obrotach akcjami był w 2012 r. DM BH (12,22%), a w dalszej kolejności: IPOPEMA (8,33%),
Adekwatność kapitałowa jako parametr oceny 19 DM BZWBK (7,34%), ING Securities i DI BRE (ponad 5%), a obok domy maklerskie o udziale poniżej 1%, np. Noble Securities, DM BPS i DM BDM (tabela 1). W badanej grupie trzy domy maklerskie w 2012 r. poniosły stratę finansową, w jednym przypadku bardzo głęboką 385 mln zł (DM IDM) pozostałe wypracowały zysk, chociaż trzeba zauważyć, że w każdym przypadku zysk w 2012 r. był niższy od osiągniętego w 2011 r. Najwyższy zysk, podobnie jak w 2011 r. osiągnął X-Trade Brokes 40 mln zł wobec 107 mln zł w 2011 r., dom maklerski, którego udział w obrotach giełdowych był na poziomie poniżej 1%. Natomiast typowe brokerskie domy maklerskie, pomimo znaczącego udziału, wygenerowały zysk znacznie niższy od lidera (tabela 1). Pięć domów maklerskich niebankowych jest podmiotami dominującymi wobec spółek zależnych wchodzących w skład grupy kapitałowej. Sprawozdania skonsolidowane są zobligowane sporządzać: IPOPEMA, NWAI, Trigon, X-Trade Brokers, Copernicus Securities czy IDM. Skład grup kapitałowych jest bardzo zróżnicowany, od podmiotów zależnych ściśle powiązanych z rynkiem finansowym, np. w skład Grupy IPOPEMA wchodzą: IPOPEMA Securities, IPOPEMA Towarzystwo Funduszy Inwestycyjnych, IPOPEMA Asset Management oraz IPOPEMA Business Consulting, do grup o luźnych związkach z rynkiem finansowym, np. w skład grupy NWAI SA wchodzą New World Real Estate sp. z o.o. (usługi doradztwa inwestycyjnego na rynku nieruchomości), New World Art Collectors sp. z o.o. (usługi doradztwa inwestycyjnego na rynku dzieł sztuki), Inwestycje Alternatywne sp. z o.o. (usługi doradztwa inwestycyjnego w innych obszarach biznesowych). 3. Ocena adekwatności kapitałowej domów maklerskich członków giełdy W 2006 r. została przyjęta na poziomie Unii Europejskiej Dyrektywa 2006/49/ WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 czerwca 2006 r. w sprawie adekwatności kapitałowej firm inwestycyjnych i instytucji kredytowych [Dyrektywa 2006]. Do przepisów polskiego prawa została ona zaimplementowana w 2009 r. przede wszystkim w Rozporządzeniu Ministra Finansów z dnia 18 listopada 2009 r. w sprawie zakresu i szczegółowych zasad wyznaczania całkowitego wymogu kapitałowego, w tym wymogów kapitałowych dla domów maklerskich oraz określenia maksymalnej wysokości kredytów, pożyczek i wyemitowanych dłużnych papierów wartościowych w stosunku do kapitałów [Rozporządzenie 2009c]. W par. 1 tegoż rozporządzenia określono zakres podmiotowy wyliczania adekwatności kapitałowej. Wskazano w nim, że obowiązek ten spoczywa na
20 Urszula Banaszczak-Soroka domach maklerskich, tj. podmiotach licencjonowanych w Polsce i działających w formie organizacyjno-prawnej spółki prawa handlowego 9. Nie wszystkie domy maklerskie wyliczają adekwatność kapitałową. Zobowiązane są do tego te podmioty, które wykonują przynajmniej jedną z czynności zastrzeżonych lub dozwolonych wskazanych w par. 1 cytowanego rozporządzenia. Adekwatność kapitałową obliczają te domy maklerskie, które wykonują przynajmniej jedną: z czynności zastrzeżonych: wykonywanie zleceń, zarządzanie portfelem, oferowanie instrumentów finansowych, organizowanie alternatywnego systemu obrotu, subemisje usługowe i inwestycyjne, nabywanie i zbywanie instrumentów finansowych na własny rachunek 10, z czynności dozwolonych: przechowywanie i rejestrowanie instrumentów finansowych 11. W badanej grupie domów maklerskich członków giełdy wszystkie podmioty są zobowiązane do wyliczania adekwatności kapitałowej. Zakres przedmiotowy szacowania adekwatności kapitałowej wyznacza pięć zasadniczych kroków: utrzymywanie kapitałów nadzorowanych na odpowiednim poziomie, wyznaczanie całkowitego wymogu kapitałowego, zarządzanie ryzykiem oraz szacowanie kapitału wewnętrznego i dokonywanie przeglądów procesu szacowania i utrzymywania tego kapitału, odpowiednie ustalanie składników wynagrodzeń kadry zarządzającej, upowszechnianie informacji dotyczących spełniania powyższych wymogów 12. Jedną z funkcji kapitału jest zapewnienie bezpieczeństwa ekonomicznego domu maklerskiego adekwatnie do skali prowadzonej działalności. Zdecydowano, że dom maklerski będzie zobowiązany do weryfikowania swoich kapitałów w celu ustalenia poziomu tzw. kapitału nadzorowanego (regulowanego) 13. Kapitał ten ma pokryć potencjalne straty domu maklerskiego, w pewnym horyzoncie czasowym, 9 Adekwatność kapitałowa biur maklerskich (działalność wydzielona w strukturze banku) jest wyliczana, z uwzględnieniem prawa bankowego, na poziomie banku, a zagranicznych firm inwestycyjnych na poziomie zagranicznej firmy inwestycyjnej w miejscu lokalizacji jej centrali. 10 Domy maklerskie są zwolnione z obowiązku wyliczania adekwatności kapitałowej, gdy wykonują jedynie przyjmowanie i przekazywanie zleceń lub tylko doradztwo inwestycyjne. 11 Gdy wykonują inne czynności z tej grupy, tj. udzielanie pożyczek, doradztwo w zakresie struktury kapitałowej lub strategii, doradztwo w zakresie łączenia, podziału, przejmowania przedsiębiorstw, wymianę walutową, sporządzanie analiz inwestycyjnych, usługi związane z subemisją są zwolnione z wyliczania tego parametru. 12 Art. 98a ust. 1 ustawy o obrocie. 13 Szczegółowy sposób obliczania kapitałów nadzorowanych, składniki uwzględniane przy ich wyliczeniu oraz pozycje pomniejszające zamieszczono w rozdz. 2, załącznik 12 omawianego rozporządzenia [Rozporządzenie 2009c].
Adekwatność kapitałowa jako parametr oceny 21 zakładając, że nie wszystkie rodzaje ryzyka występujące w działalności maklerskiej zostaną skwantyfikowane. Ma on zatem stanowić bufor zapewniający bezpieczeństwo samego domu maklerskiego, a dalej jego klientów (emitentów i inwestorów) i otoczenia. Wyliczając wartość kapitału nadzorowanego, wyodrębniono trzy jego poziomy: kapitał podstawowy (m.in. kapitał akcyjny, zapasowy, zysk bieżący) oraz kapitały uzupełniające II kategorii (m.in. kapitał z aktualizacji wyceny instrumentów finansowych dostępnych do sprzedaży) i III kategorii, wskazując na pozycje powiększające i pomniejszające jego wartość. To, które kategorie są zobowiązane uwzględniać domy maklerskie, zależy od skali prowadzonej przez nie działalności. W celu ustalenia skali działalności dom maklerski w pierwszej kolejności jest zobowiązany do podziału przeprowadzanych operacji na portfel handlowy i niehandlowy 14. Drugi krok to ustalenie skali działalności, to jest kwot operacji zaliczanych do portfela handlowego w relacji do sumy bilansowej 15. Te domy maklerskie, których skala prowadzonej działalności jest nieznacząca, wyliczają poziom kapitałów nadzorowanych jako sumę kapitałów podstawowych oraz kapitałów uzupełniających II kategorii; te, w których jest znacząca, dodają jeszcze kapitały uzupełniające III kategorii. W przypadku badanej grupy 1/3 domów maklerskich w każdym roku uwzględnia kapitały III kategorii. Przyjęto, że domy maklerskie obowiązane są utrzymywać kapitały określane jako nadzorowane na poziomie nie niższym niż wyższa z następujących wartości: całkowity wymóg kapitałowy (wymogi regulacyjne, tzw. filar I) oraz kapitał wewnętrzny (zrządzanie ryzykiem, tzw. filar II). 14 Portfel handlowy obejmuje: operacje dokonywane w celach handlowych, z zamiarem uzyskania korzyści finansowych w krótkich okresach z rzeczywistych lub oczekiwanych różnic pomiędzy rynkowymi cenami zakupu i sprzedaży lub też z innych odchyleń cen lub parametrów cenowych, a w szczególności stóp procentowych, kursów walutowych, indeksów giełdowych lub z zamiarem krótkoterminowej odsprzedaży, obejmujące pozycje otwierane na własny rachunek i pozycje związane z obsługą klienta oraz związane z organizowaniem obrotu; operacje dokonywane w celu zabezpieczenia ryzyka wynikającego z operacji zaliczonych do portfela handlowego, których zbywalność albo nie podlega żadnym ograniczeniom umownym, albo które można zabezpieczyć; operacje bezpośrednio związane z operacjami zaliczonymi do portfela handlowego, polegające na naliczaniu i rozliczaniu opłat, prowizji, odsetek, dywidend i depozytów zabezpieczających transakcje terminowe zawarte na rynku regulowanym. Natomiast portfel niehandlowy obejmuje pozostałe operacje niezaliczane do portfela handlowego domu maklerskiego, a w szczególności udzielanie pożyczek, zakładanie lokat i depozytów bankowych oraz operacje służące zabezpieczeniu domu maklerskiego przed ryzykiem związanym z tymi operacjami (zob. [Rozporządzenie 2009c, załącznik 1]). 15 O znacznej skali działalności świadczy spełnienie w ostatnich 250 dniach co najmniej jednego z warunków: średnia arytmetyczna dziennych sum kwot operacji zaliczanych do portfela handlowego przekracza 15 mln euro; występują cztery dni, w których dzienna suma kwot operacji zliczanych do portfela handlowego przekroczyła 20 mln euro; średnia skali prowadzonej działalności przekroczyła 0,05; występują cztery dni, w których skala prowadzonej działalności przekroczyła 0,06 [Rozporządzenie 2009c, par. 7].
22 Urszula Banaszczak-Soroka Podstawowe parametry oceny skali bezpieczeństwa działania domów maklerskich członków giełdy w latach 2010 2012 Tabela 2 Wyszczególnienie Wykonywane czynności zastrzeżone a Kapitały nadzorowane (w mln zł) Całkowity wymóg kapitałowy (w mln zł) Adekwatność kapitałowa (wskaźnik nadzorczy) w % 1 2 3 4 5 6 7 2010 2011 2012 2010 2011 2012 2010 2011 2012 CDM Pekao SA 118 116 117 67 49 47 176 236 249 Copernicus Securities SA 18,7 18,3 19,5 3,0 4,7 6,2 623 389 341 DB Securities SA 36,6 34,9 36,6 9,0 9,0 10,0 407 388 366 DI Investors SA 3,6 4,1 6,9 2,8 4,0 3,0 129 102 230 DI Xelion sp. z o.o. 7,6 3,2 327 DM BPS SA 11,4 15,4 19,5 2,3 3,0 4,2 496 513 464 DM Banku Handlowego SA 83,6 84,9 7,5 8,5 1114 999 DM BDM SA 84,8 79,3 56,2 15,9 14,8 19,5 533 536 288 DM BOŚ SA 51,2 49,0 60,8 17,6 29,5 21,6 290 166 281 DM BZWBK SA 104,2 101,6 150,8 46,1 72,3 48,7 226 140 310 DM IDM SA 170,6 96,3 117,1 52,9 145 182 DI BRE SA 46,1 55,4 70,2 22,2 21,2 27 208 261 260 Erste Securities SA 32,8 33,1 29,9 10,9 9,5 11,7 300 348 256 ING Securities SA 51,7 68,5 7,1 23,4 54,7 19,1 221 125 404 IPOPEMA Securities SA 59,2 66,2 67,5 21,6 28,2 27,8 274 234 242 Millennium Dom Maklerski SA 24,5 25,8 19,0 12,4 129 208
Adekwatność kapitałowa jako parametr oceny 23 Noble Securities SA 11,4 37,8 47,8 7,6 13,1 33,4 150 288 143 NWAI Dom Maklerski SA 2,8 5,2 6,5 0,4 0,8 1,2 700 650 541 Opera Dom Maklerski sp. z o.o. 19,6 26,8 28,2 12,3 9,8 6,0 159 275 470 Trigon Dom Maklerski SA 11,9 21,4 6 6,3 626 10,8 189 ujemny X-Trade Brockers 126,3 211,4 271,2 53,2 75,4 96,2 237 280 281 UniCredit Dom Maklerski SA 363,9 416,7 434,4 47,1 268,9 37,2 772 145 1167 a wypełnienie oznacza wykonywane czynności: 1 przyjmowanie i przekazywanie zleceń, 2 wykonywanie zleceń, 3 oferowanie, 4 zarządzanie, 5 doradztwo inwestycyjne, 6 usługi subemisyjne, 7 inwestowanie na własny rachunek. Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji z zakresu adekwatności kapitałowej domów maklerskich zamieszczonych na stronach internetowych tych instytucji według stanu na koniec lat 2010, 2011 i 2012.
24 Urszula Banaszczak-Soroka Dom maklerski wylicza całkowity wymóg kapitałowy na koniec każdego dnia roboczego, według stanu na koniec dnia poprzedniego [Rozporządzenie 2009c, par. 4, pkt 1]. Kapitał regulacyjny (całkowity wymóg kapitałowy) jest sumą wymogów kapitałowych obliczonych z tytułu poszczególnych rodzajów ryzyka. W ramach filaru I dom maklerski uwzględnia pięć rodzajów ryzyka (lista zamknięta zdefiniowana przez regulatora), stosując do jego szacowania wskazane przez ustawodawcę metody 16 : ryzyko rynkowe związane jest ze spadkiem wartości instrumentów finansowych wchodzących w skład portfela niehandlowego 17 domu maklerskiego, zmian stóp procentowych czy zmiany kursów walut; ryzyko operacyjne oznacza możliwość powstania strat na skutek niedostosowania lub zawodności procesów wewnętrznych, błędów ludzkich lub systemów bądź zdarzeń zewnętrznych (np. oszustw wewnętrznych lub zewnętrznych, awarii systemów, nieprawidłowych rozliczeń transakcji, defraudacji, zniszczenia środków trwałych; ryzyko kredytowe występuje w sytuacji, gdy dłużnik nie zwraca w ustalonym terminie swoich zobowiązań (może nim być inwestor, ale także Skarb Państwa czy Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych); ryzyko rozliczenia, dostawy oraz kredytowego kontrahenta (utrata przychodów z tytułu faktur wystawionych przez dom maklerski, braku uzupełnienia płatności z tytułu depozytów zabezpieczających transakcje terminowe, upadłości banku przechowującego aktywa własne domu maklerskiego itd.); ryzyko przekroczenia limitu koncentracji zaangażowania i limitu dużych zaangażowań. Ustalone w powyższy sposób dwie wielkości: kapitał nadzorowany i całkowity wymóg kapitałowy stanowią bazę do wyliczenia adekwatności kapitałowej jako ilorazu kapitałów nadzorowanych i całkowitego wymogu kapitałowego. Adekwatność kapitałową można zdefiniować jako stopień, w jakim ryzyko podejmowane przez dom maklerski (mierzone za pomocą całkowitego wymogu kapitałowego) może zostać pokryte kapitałem (mierzonym poprzez kapitały nadzorowane). Im wyższa wartość wskaźnika, tym wyższe bezpieczeństwo ekonomiczne domu maklerskiego (tabela 2). 16 Stosowanie niektórych metod wymaga zgody KNF (zob. [Rozporządzenie 2009a, 2009b]). Za stosowanie innej metody obliczania ryzyka kredytowego czy operacyjnego bez zgody KNF nakłada ona kary finansowe, np. na dom maklerski X-Trade Brockers za stosowanie w okresie od grudnia 2009 r. do czerwca 2011 r. współczynników delta obliczonych za pomocą własnych modeli wyceny opcji bez uzyskania zgody KNF 300 tys. zł [Wykaz 2014]. 17 Portfel niehandlowy obejmuje takie operacje, jak: udzielanie pożyczek, zakładanie lokat i depozytów bankowych oraz operacje służące zabezpieczeniu domu maklerskiego przed ryzykiem związanym z tymi operacjami.
Adekwatność kapitałowa jako parametr oceny 25 Na 22 badane podmioty 21, niezależnie od tego, czy akcjonariuszami są banki, czy podmioty prywatne, czy działają samodzielnie lub tworzą grupy kapitałowe, czy w ostatnich latach wypracowały zysk lub wygenerowały stratę, czy mają znaczący albo minimalny udział w obrotach giełdowych stanowią podmioty bezpieczne ekonomicznie, gdy weźmie się pod uwagę ocenę ich sytuacji za pomocą wskaźnika adekwatności kapitałowej (filaru I). Jeden dom maklerski DM Trigon, nie spełnia wymogu adekwatności kapitałowej, pomimo że ma wysoki kapitał akcyjny oraz wypracowuje zysk netto (tabela 1). Kapitały nadzorowane tego członka giełdy są znacznie poniżej całkowitego wymogu kapitałowego, co oznacza, że dom maklerski podejmuje działania narażające go na znaczne ryzyko. Takie postępowanie jest negatywnie oceniane przez KNF. W marcu 2014 r. organ nadzoru ukarał ten dom maklerski karą pieniężną w wysokości 500 tys. zł, podkreślając w uzasadnieniu, że przestrzeganie regulacji w zakresie utrzymywania kapitałów nadzorowanych na poziomie określonym przez wskaźniki adekwatności kapitałowej jest bezwzględnym obowiązkiem domu maklerskiego, od którego ustawodawca nie przewidział żadnych wyjątków [Wykaz 2014] (tabela 2). 4. Zakończenie Podstawą spełniania przez rynki finansowe ważnej funkcji w gospodarce jest zaufanie, którym klienci obdarzają instytucje finansowe. Skutki utraty zaufania są kosztowne nie tylko dla poszczególnych instytucji czy klientów, ale szerzej dla gospodarki, czego dowodem są doświadczenia ostatnich lat. Oczywisty jest fakt, że żaden podmiot finansowy nie może wyeliminować ryzyka w swojej działalności, chodzi raczej o to, by ważyć proporcje pomiędzy bezpieczeństwem ekonomicznym a zyskiem, jakiego oczekują akcjonariusze. Aby nakłonić domy maklerskie do szczególnej uwagi przy podejmowaniu działalności, a także zmobilizować je do ciągłej analizy czynników mogących mieć negatywny wpływ na bezpieczeństwo domu maklerskiego, wprowadzono przepisy obligujące je do wyliczania adekwatności kapitałowej. Głównym celem filaru I jest dostarczenie informacji Komisji Nadzoru Finansowego, a także otoczeniu (obowiązek publikacji tych danych w odstępach periodycznych) o tym, że baza kapitałowa domu maklerskiego jest wystarczająca do zapewnienia stabilności w sektorze domów maklerskich członków giełdy. Postawiona we wstępie opracowania hipoteza została zweryfikowana pozytywnie. Domy maklerskie będące członkami giełdy szacują ryzyko oraz zachowują odpowiedni poziom bezpieczeństwa ekonomicznego (z jednym wyjątkiem domu maklerskiego Trigon) wyrażony za pomocą adekwatności kapitałowej.
26 Urszula Banaszczak-Soroka Bufor kapitałowy sektora domów maklerskich jest na zadowalającym poziomie, dającym gwarancję pokrycia wszelkich potencjalnych strat. Literatura Dyrektywa 2006/49/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 czerwca 2006 r. w sprawie adekwatności kapitałowej firm inwestycyjnych i instytucji kredytowych [2006], Dz.Urz. UE z 30.06.2006 L 177/201. Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi. Komentarz [1999], red. A. Chłopecki, G. Domański, R. Jurga, L. Sobolewski, C.H. Beck, Warszawa. Prawo rynku kapitałowego. Komentarz [2012], M. Wierzbowski, L. Sobolewski, P. Wajda, C.H. Beck, Warszawa. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 18 listopada 2009 r. w sprawie warunków, jakim powinny odpowiadać wnioski o udzielenie zgody na stosowanie przez dom maklerski wybranych metod pomiaru ryzyka operacyjnego [2009a], Dz.U. 2009, nr 204, poz. 1574. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 18 listopada 2009 r. w sprawie warunków, jakim powinien odpowiadać wniosek o udzielenie zgody na zastosowanie przez dom maklerski metod wykorzystywanych do obliczania wysokości wymogów kapitałowych z tytułu ryzyka kredytowego [2009b], Dz.U. 2009, nr 204, poz. 1573. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 18 listopada 2009 r. w sprawie zakresu i szczegółowych zasad wyznaczania całkowitego wymogu kapitałowego, w tym wymogów kapitałowych dla domów maklerskich oraz określenia maksymalnej wysokości kredytów, pożyczek i wyemitowanych dłużnych papierów wartościowych w stosunku do kapitałów [2009c], Dz.U. nr 204, poz. 1571. Udział członków giełdy w obrotach giełdowych statystyka GPW, http://www.gpw.pl/ udzial_czlonkow_gieldy_w_obrotach (dostęp: 15.03.2014). Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi, Dz.U. z 2005 r., nr 183, poz. 1538 z późn. zm. Wykaz kar nałożonych przez Komisję Nadzoru Finansowego, http://bip.knf.gov.pl/pliki/ kary_knf_18_03_14_tcm6-36392.pdf (dostęp: 28.03.2014).