RAPORT. o innowacyjności gospodarki Polski w 2011roku. redakcja naukowa Tadeusz Baczko

RAPORT o innowacyjności gospodarki Polski w 2011roku redakcja naukowa Tadeusz Baczko Warszawa 2012

RAPORT o innowacyjności gospodarki Polski w 2011roku redakcja naukowa Tadeusz Baczko Warszawa 2012

Przygotowano w ramach Sieci Naukowej Ocena wpływu działalności badawczo-rozwojowej (B+R) i innowacji na rozwój społeczno- -gospodarczy koordynowanej przez Przygotowano w ramach Instytut Sieci Naukowej Ekonomicznych Polskiej Ocena wpływu Akademii działalności Nauk badawczo-rozwojowej (B+R) i innowacji na rozwój społeczno- -gospodarczy pod patronatem honorowym koordynowanej przez Prof. dr hab. inż. Michała Kleibera Prezesa Polskiej Akademii Nauk Waldemara Instytut Nauk Pawlaka Ekonomicznych Wiceprezesa Polskiej Akademii Rady Nauk Ministrów Ministra Gospodarki pod patronatem honorowym Prof. dr hab. inż. Michała Kleibera Partner Prezesa Raportu Polskiej Akademii Nauk Partner medialny Raportu Partner wspierający Partner medialny

RAPORT o innowacyjności gospodarki Polski w 2011roku redakcja naukowa Tadeusz Baczko Warszawa 2012

Redakcja naukowa Tadeusz Baczko Redakcja naukowa części makroekonomicznej Małgorzata Pieńkowska Redakcja naukowa części mikroekonomicznej Ewa Puchała-Krzywina Redakcja Władysława Czech-Matuszewska Opracowanie graficzne tekstów Joanna Pęczkowska Redakcja wydawnictwa elektronicznego Michał Baranowski Opracowanie graficzne okładki: Jacek Tarasiewicz Opracowanie typograficzne: Anna Wojda Raport będzie dostępny także w internecie pod adresem: www.inepan.waw.pl Copyright by Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk Ul. Nowy Świat 72 00 330 Warszawa www.inepan.waw.pl ISBN: 978 83 61597 27 8 Tabela rankingu 500 najbardziej innowacyjnych firm jest zastrzeżona jako wzór wspólnotowy w Urzędzie Harmonizacji Rynku Wewnętrznego OHIM w Alicante (Hiszpania) na 27 krajów Unii Europejskiej. Realizacja wydawnicza: Wydawnictwo Key Text sp. z o.o. ul. Wolska 64a, 01 134 Warszawa tel. 022 632 11 39, 022 632 11 36, fax wew. 212 www.keytext.com.pl wydawnictwo@keytext.com.pl

Spis treści 5 Spis treści Wprowadzenie.... 7 Główne wnioski.... 11 Tadeusz Baczko, Fundamenty innowacji... 13 CZĘŚĆ MaKROEKONOMICZNA... 27 Leszek Jerzy Jasiński, Potencjał rozwoju w długim okresie... 29 Elżbieta Soszyńska, Proces budowy gospodarki wiedzy, gospodarki stymulowanej innowacjami fakty i mity.... 32 Iwona Świeczewska, Innowacyjność polskiej gospodarki na tle krajów Unii Europejskiej analiza wybranych wskaźników innowacyjności... 37 Krzysztof Piech, Oceny innowacyjności gospodarki Polski na tle krajów regionu... 42 Iwona Nowicka, Narodowy program Foresight cele i założenia projektu wdrożeniowego.... 46 Marcin Kardas, Inteligentna specjalizacja w dokumentach strategicznych UE. 50 Iwona Palczewska, Znaczenie wzornictwa usług we wzroście innowacyjności i efektywności gospodarki... 54 Mariusz Maciejczak, Innowacyjność sektora agrobiznesu. Uwarunkowania i perspektywy rozwoju... 58 Wojciech Pander, Efekty wsparcia działalności B+R przez fundusze strukturalne w Polsce... 63 Ewa Piotrowska, Ewa Roszkowska, Zróżnicowanie województw Polski pod względem poziomu gospodarki opartej na wiedzy... 67 Krzysztof Klincewicz, Bożena Kaczmarska, Wacław Gierulski, Międzynarodowa współpraca badawcza polskich uczelni publicznych wyniki analiz bibliometrycznych... 73 Marta Rószkiewicz, Udział polskich przedsiębiorstw w Programach Ramowych Unii Europejskiej.... 79 Paweł Krzywina, Kolejne zmiany przepisów ustawy o wspieraniu działalności innowacyjnej w 2011 r.... 84 Michał Baranowski, Dyplomacja innowacji wizja czy rzeczywistość?.... 88 Jerzy W. Ryll, Sprostać globalizacji rozwijając kapitał społeczny.... 93 Marek Szyl, Eugeniusz Lisowski, Tomasz Paczkowski, Przedsiębiorstwa patentujące w 2010 roku... 96 Zestawienie patentów udzielonych przez Urząd Patentowy RP polskim podmiotom gospodarczym w 2010 roku... 99 CZĘŚĆ MIKROEKONOMICZNA... 123 Procesy innowacyjne... 125 Anna Wziątek-Kubiak, W sprawie metodologii badania barier innowacji... 127 Ewa Puchała-Krzywina, Bariery innowacyjności przedsiębiorstw w latach 2007 2010... 130 Marek Szyl, Przedsiębiorstwa giełdowe ponoszące nakłady na badania i rozwój w 2010 roku... 136 Kamil Kasner, Wpływ luki kapitałowej na innowacyjność przedsiębiorstw... 143

6 Spis treści Nela Grądzka, Wpływ User Driven Innovation na przedsiębiorstwa prowadzące działalność innowacyjną w Polsce w latach 2008 2010... 147 Aleksander Żołnierski, Kapitał społeczny w procesie innowacyjnym.... 152 Monika Cox (Dębowska), Innowacje w społecznie odpowiedzialnych firmach w latach 2008 2010... 157 Monika Hornung-Haładaj, Ochrona środowiska firm innowacyjnych w 2010 roku... 160 Monika Mizielińska-Chmielewska, Innowacyjność i interaktywność społeczeństwa sieci.... 163 PERSPEKTYWY EKSPANSJI... 167 Tadeusz Baczko, Znaczenie innowacji produktowych.... 169 Tadeusz Baczko, Ewa Puchała-Krzywina, Najbardziej innowacyjne produkty w 2011 roku... 171 Tadeusz Baczko, Ewa Puchała-Krzywina, Marek Szyl, Metodologia wyboru innowacyjnych produktów w 2011 roku... 173 Lista innowacyjnych produktów na podstawie ankiet przedsiębiorstw przysłanych w 2011 roku... 175 Marek Niechciał, Udział największych przedsiębiorstw w wydatkach badawczo-rozwojowych... 204 Małgorzata Pawłowska, Rola kredytu kupieckiego w finansowaniu innowacyjnych przedsiębiorstw z sektora MŚP... 210 Magdalena K. Wyrwicka, Koncepcja kierowania innowacyjnością regionu na przykładzie Wielkopolski... 214 Elżbieta Szymańska, Determinanty innowacyjności przedsiębiorstw turystycznych w Polsce.... 219 Justyna Janik, Innowacyjność i umiędzynarodowienie polskiego przemysłu lotniczego... 224 Artur Chaberski, Analiza innowacyjności oraz koncentracji własności innowacyjnych firm rodzinnych... 229 Lista 500 najbardziej innowacyjnych przedsiębiorstw w polsce W 2010 roku.... 235 LISTA NAJBARDZIEJ INNOWACYJNYCH MIKROPRZEDSIĘBIORSTW W POLSCE W 2010 ROKU.... 264 LISTA NAJBARDZIEJ INNOWACYJNYCH Małych i średnich przedsiębiorstw W POLSCE W 2010 ROKU... 266 LISTA NAJBARDZIEJ INNOWACYJNYCH Dużych przedsiębiorstw W POLSCE W 2010 ROKU.... 282 DEFINICJE... 293 SŁOWNIK DO LISTY 500 NAJBARDZIEJ INNOWACYJNYCH PRZEDSIĘBIORSTW W POLSCE W 2010 R.... 297 LISTA ALFABETYCZNA PRZEDSIĘBIORSTW... 305 Spis tabel... 317 Spis rysunków... 319 Informacja o instytucie nauk ekonomicznych PAN.... 321

Wprowadzenie 7 Wprowadzenie Polska Prezydencja w Radzie Unii Europejskiej w drugiej połowie 2011 r. obfitowała w liczne wydarzenia. Wiele instytucji publicznych i prywatnych zaangażowało się w przedstawianie Polski światu jako kraju nowoczesnego, pełnego inicjatyw, gdzie dokonuje się wielkiej przebudowy infrastruktury i instytucji. Jednocześnie coraz częściej pojawiały się kontrowersje wokół dotychczasowych rozwiązań w sferze polityki społeczno-gospodarczej. Sieć Naukowa MSN przeprowadziła sześć konferencji i seminariów (w tym dwie pod honorowym patronatem Polskiej Prezydencji), opublikowała pięć raportów 1, zorganizowała pierwszą wystawę Innowacyjność w lotnictwie, stworzyła portal internetowy 2 oraz systemy certyfikacji firm, produktów innowacyjnych, dokonując kolejnych ważnych kroków w realizacji Strategii Innowacji dla Polski. Dzięki postępowi technologii pojawiły się także możliwości korzystania z dostępnych w Internecie zasobów Sieci Naukowej MSN za pomocą telefonów komórkowych. Działania te były wspierane przez wybitnych ekspertów krajowych i zagranicznych oraz przedstawicieli administracji państwowej. Nastąpiło także dalsze umiędzynarodowienie działań Sieci Naukowej MSN, czego wyrazem było zorganizowanie Seminarium V4, czyli przedstawicieli krajów Grupy Wyszehradzkiej, współpraca z renomowanymi organizacjami: Knowledge4Innovation, Europe Unlimited i OECD NESTI oraz tłumaczenie książek i najważniejszych treści na język angielski. Strategia Innowacji dla Polski jest programem, którego ambicją jest prowadzenie konkretnych wspólnych działań wszystkich zaangażowanych stron w celu zmniejszenia dystansu innowacyjnego Polski. Jest to wielkie wyzwanie kulturowe, społeczne, polityczne i gospodarcze. Świadomość skali tego dystansu nie jest powszechna. Blisko dziesięcioletni okres, jaki mija od uruchomienia naszej Sieci Naukowej, wskazuje, że sam optymizm i podejmowane aktywne działania nie wystarczą. Przeprowadzone dotychczasowe badania wskazują, że dystans innowacyjny Polski się nie zmniejsza. Uruchomiono wprawdzie wiele działań cząstkowych na różnych poziomach, ale nie dały one ciągle synergicznego efektu, który pozwoliłby, aby Polska do 2020 r. znalazła się wśród najbardziej innowacyjnych krajów świata. Skala nieodkrytych potencjałów oraz możliwość skorzystania z najlepszych światowych doświadczeń to źródła nadziei. Konieczna jest zatem nie tylko zmiana celu, ale dokładniejsze zdiagnozowanie posiadanych zasobów w sferze biznesu i publicznej, realizowanych procesów, istniejących powiązań, zgłoszonych i uruchomionych projektów, posiadanych zasobów: ludzkich, instytucjonalnych i kapitałowych oraz 1 Na temat Raportów opracowanych w 2011 r. przez Sieć Naukową MSN zob. tekst M. Baranowskiego na końcu książki; zob. też www.inepan.waw.pl/badania/siec_naukowa/ 2 www.innovation-in-aviation.pl

8 Tadeusz Baczko zaproponowanie formuły organizacyjnej aktywizacji tych potencjałów, aby zrealizować założone cele. Pozostaje kwestia struktur odpowiedzialnych za realizację oraz wyznaczenia im zadań w czasie. Struktury te powinny wykorzystywać istniejące instrumenty polityki fiskalnej na poziomie Europy, kraju i regionu. Nie jest to proste na poziomie kraju. Wymaga bowiem takich zmian instytucjonalnych, które pozwoliłyby zapewnić powiązania horyzontalne między poszczególnymi aktorami administracji państwowej i samorządowej, aktorami biznesowymi i niezorientowanymi na zysk. Należałoby przy tym w jak najwyższym stopniu posługiwać się aktywnymi formami komunikacji społecznej. Bardzo ważną rolę w tym procesie powinny pełnić istniejące instrumenty alokacji funduszy strukturalnych. Politykę alokacji należy zmienić. Proces ten powinien być realizowany przez koncesjonowane podmioty, wyspecjalizowane w prowadzeniu usług dla sektora innowacyjnego. Wymaga to rozwoju usług zapewniających pośrednictwo między różnymi aktorami procesów innowacyjnych, upowszechniania wzorcowych rozwiązań, tworzenia i utrzymywania rejestrów, dostarczania baz danych i wiedzy, produktów informacyjnych, informatycznych czy platform mobilnych oraz tworzenia struktur opartych na wiedzy. Centralną rolę w procesie alokacji powinny odgrywać instytucje bankowe, fundusze pożyczkowe oraz fundusze wysokiego ryzyka wsparte gwarancjami Skarbu Państwa w celu zmniejszenia ryzyka kadry i instytucji odpowiedzialnych za decyzje finansowe. Wszystkie alokacje powinny być wsparte przez uruchomienie certyfikacji kadr, produktów, firm i instytucji badawczych. Decyzjom alokacji środków publicznych powinny towarzyszyć decyzje dotyczące aktywizacji partnerstwa publiczno-prywatnego. Niezbędne jest rozwinięcie takich rozwiązań, które pozwalałyby, aby fundusze publiczne powodowały efekty mnożnikowe oraz były otwarte na niestandardowe projekty i formy współpracy. Podstawą wszelkich decyzji finansowych powinien być system rejestrów podmiotów, produktów oraz projektów sektora innowacyjnego. W tym celu możliwe jest upowszechnienie opracowanych przez Sieć Naukową MSN wskaźników typu 4I (indywidualne, integrowane indykatory innowacyjności), ocen innowacyjności 5A, rankingów innowacyjności przedsiębiorstw. W celu ograniczenia negatywnych skutków ryzyka projektów innowacyjnych należy zapewnić ubezpieczenie kadry podejmującej decyzje finansowe na poziomie administracji publicznej oraz zapewnić im możliwość uzyskania statusu doradcy, eksperta czy audytora innowacyjności. Jednocześnie konieczne są: stworzenie platform transferu technologii dostępnych na zasadzie konkurencji oraz diagnoza, koordynacja i planowanie projektów innowacyjnych. Byłoby celowe uruchomienie synergii realizowanych projektów infrastrukturalnych z osiąganiem efektów w sferze innowacji oraz platform wspomagających transfer i absorpcję wiedzy i technologii. Przygotowane w ten sposób systemy informatyczne powinny być dostępne na urządze-

Wprowadzenie 9 niach mobilnych oraz zapewniać uczestnictwo w projektach osób różnej narodowości. Jednym z największych wyzwań, jakie stoją przed środowiskami zainteresowanymi przełomową zmianą w obszarze innowacyjności w Polsce, jest poziom świadomości wynikający z niedostosowania wszystkich poziomów systemu edukacji od przedszkola do uczelni wyższych. Wymaga to otwarcia, umiędzynarodowienia i oparcia jego zasad funkcjonowania na zasadach partnerstwa publiczno-prywatnego oraz przekazania im na własność odpowiednich aktywów. Znaczna część proponowanych rozwiązań jest już stosowana w skali europejskiej czy w najbardziej rozwiniętych krajach świata. Jednak nie wszystkie. Często jest tak, że te same instrumenty bez braku odpowiedniego sektora usług o wysokiej intensywności wiedzy (Knowledge Intensive Services KIS) i adekwatnie do ponoszonego ryzyka wynagradzanej kadry instytucji publicznych nie działają poprawnie. Wymagałoby to dostosowań do potrzeb regionów o największym dystansie innowacyjnym. W tym miejscu pojawia się postulat, aby rozpocząć aktywną politykę, wspartą dyplomacją innowacyjną na poziomie instytucji UE, ale także w innych organizacjach międzynarodowych. Wymaga to zmiany paradygmatu w polityce gospodarczej i społecznej oraz nastawienia do firm innowacyjnych, podmiotów gospodarczych niezależnie od wielkości oraz formy organizacyjno-prawnej czy fazy rozwoju biznesu oraz całej klasy kreatywnej. Punktem wyjścia powinna być diagnoza istniejącego w Polsce szybko rozwijającego się sektora innowacyjnego oraz instrumentów alokacji funduszy Unii Europejskiej i obszarów ich niedostosowania do istniejących potrzeb. Korzystając z silnej pozycji Polski na arenie europejskiej, należałoby aktywnie przystąpić do realizacji partycypacyjnej Strategii Innowacji dla Europy. Upowszechnienie tej strategii, uruchomienie odpowiednich międzynarodowych programów foresightowych i ekspertyz wspartych projektami badawczymi o ciągłym charakterze oraz powiązanych z nią innowacji w sektorze publicznym powinno się przyczynić do promocji europejskiej innowacyjności, wzrostu poziomu jej upowszechnienia oraz umiędzynarodowienia. Tadeusz Baczko

GŁÓWNE WNIOSKI 11 GŁÓWNE WNIOSKI Cel strategiczny i taktyczny Utrzymywanie się dystansu innowacyjnego Polski mimo bezprecedensowego napływu funduszy europejskich powoduje zagrożenie dla realizacji celu strategicznego, jakim jest znalezienie się do 2020 roku wśród najbardziej innowacyjnych krajów świata. Postęp w zakresie finansowania badań i rozwoju przez przedsiębiorstwa jest niewystarczający, co uniemożliwia powodzenie realizacji celów taktycznych w zamierzonym okresie. Dystans innowacyjny Występuje bardzo duże zróżnicowanie dystansu innowacyjnego w stosunku do średniego poziomu w Unii Europejskiej przy niewystarczającej dynamizacji czynników determinujących poziom innowacyjności. Nie został uruchomiony odpowiednio wysoki potencjał na rzecz absorpcji wiedzy technologicznej i jej tworzenia oraz większego udziału dyfuzji wiedzy we wzroście gospodarczym. Niska efektywność pracy instytucji Unii Europejskich, rządów i innych instytucji publicznych, a także niska jakość systemu stanowienia i wdrażania prawa oraz ochrony praw własności w stymulacji wzrostu gospodarczego. Brak jest spójnego systemu rozwiązań fiskalnych, monetarnych i instytucjonalnych, które sprzyjałyby wzrostowi innowacyjności na poziomie krajów Unii Europejskiej. Zmniejszenie udziału finansowania działalności B+R ze strony przedsiębiorstw w czasie ostatniego kryzysu gospodarczego. Aktywność innowacyjna przedsiębiorstw w niewystarczającym stopniu jest zorientowana na tworzenie nowych produktów i procesów technologicznych w skali globalnej. Brakuje wystarczających podstaw informacyjnych dla aktywizacji polityki Unii Europejskiej w sferze innowacji. Brak jest synergii między polityką społeczną, gospodarczą i regionalną krajów Unii Europejskiej a działaniami na rzecz zwiększenia innowacyjności. Kierunki działań Zwiększenie efektywności polityki innowacyjnej, czego wyrazem byłaby innowacyjność produktowa w skali międzynarodowej oraz udział w światowych łańcuchach wartości.

12 GŁÓWNE WNIOSKI Poprawa infrastruktury (transportowej, telekomunikacyjnej i informacyjnej), usprawnienie sfery instytucjonalnej oraz rozwój edukacji w kierunku zwiększania zasobów kapitału ludzkiego dla postępu w sferze nauki i techniki. Współpraca międzynarodowa mająca na celu wspólne pokonywanie wyzwań innowacyjnych w Europie z uwzględnieniem międzynarodowych struktur wewnątrzeuropejskich, takich jak tzw. Grupa Wyszehradzka (V4), ale i w skali światowej. Inteligentna specjalizacja obejmująca: 1) zacieśnienie współpracy między uczelniami, społecznością badawczą i biznesem, 2) wspólne planowanie, 3) poprawienie współpracy w obszarach, gdzie UE może zaoferować wartość dodaną, 4) dostosowanie krajowych procedur do rozprzestrzeniania się innowacji w skali UE. Współpraca z przedstawicielami europejskiego sektora innowacyjnego przy udziale administracji państwowych i samorządowych w celu zapewnienia wdrażania opracowywanych projektów typu foresight, programów strategicznych oraz wzmocnienia ich poziomych powiązań, spójności i ciągłości. Aktywizacja działań na rzecz stworzenia lepszych warunków dla lokowania w Polsce centrów badawczych o silnych powiązaniach krajowych europejskich i światowych, ukierunkowanych na poszukiwanie przełomowych technologii oraz wzrost ich wartości. Zapewnienie sprzężeń zwrotnych i drożności przepływu danych, informacji, wiedzy i wzorców pomiędzy przedsiębiorstwami a nauką oraz uruchomienie ssania innowacji przez przedsiębiorstwa oraz szerokie grono odbiorców. Stworzenie spójnego sektora edukacyjnego jako podstawy rozwoju kapitału ludzkiego dostosowanego do potrzeb wyzwań innowacyjnej gospodarki. Zmniejszanie ryzyka uczestników partycypacyjnej Strategii Innowacji dla Polski oraz upowszechnienie ich doświadczeń i dorobku w skali krajowej, europejskiej i światowej. Opracowali: Tadeusz Baczko, Małgorzata Pieńkowska, Ewa Puchała-Krzywina

Fundamenty innowacji 13 Tadeusz Baczko Instytut Nauk Ekonomicznych PAN Fundamenty innowacji Innowacje, innowacyjność, kreatywność, transfer technologii są dziś odmieniane przez wszystkie przypadki. Szokuje mnogość projektów z funduszy strukturalnych podpisanych w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. Jednak pozycja Polski w świetle międzynarodowych statystyk innowacyjności nie ulega poprawie. Strukturalne opóźnienie w obszarze innowacyjności się nie zmniejsza. Względnie wysoka skala nakładów publicznych na innowacje nie spowodowała zauważalnej zmiany w pozycji Polski. Większość zaobserwowanych przez analityków negatywnych zjawisk, takich jak niski udział nakładów przedsiębiorstw na badania i rozwój w stosunku do produktu krajowego brutto i w stosunku do wydatków publicznych na ten cel, przewaga wydatków inwestycyjnych nad nakładami na wiedzę, niski poziom sprzedaży innowacyjnych produktów czy niski udział przychodów z innowacyjnych dóbr wysoko przetworzonych na eksport oraz powolny postęp w komercjalizacji własności intelektualnej nadal się utrzymuje. Tendencje te dotyczą już stosunkowo długiego okresu. Rachunek ekonomiczny zmusza do refleksji nad efektywnością poniesionych nakładów i ich alokacji. Podejmowane próby przesunięcia funduszy między instytucjami publicznymi nie dają także gwarancji sukcesu. Najczęściej główne słabości systemu alokacji pozostają bowiem bez zmian. Dezinformacja, demotywacja, dysalokacja, degradacja to negatywne mechanizmy, które nie tylko blokują efekty nowych projektów, ale przyczyniają się do zmniejszenia skali działań innowacyjnych podejmowanych spontanicznie bez udziału funduszy publicznych. Światowe koncerny i duże firmy wymagają indywidualizacji podejścia, rozszerzenia skali partnerstwa publiczno-prywatnego oraz świadomości dokonujących się w skali globalnej przemian. Polskie firmy sukcesu, które stworzyły filary wzrostu gospodarczego w ciągu ostatniego dwudziestolecia, szybko natrafiają na liczne bariery, których pokonanie wymaga aktywnego zaangażowania się instytucji publicznych. Nie jest to proste ze względu na obowiązujące zasady pomocy publicznej, ale jest możliwe, jak wskazują przykłady innych krajów. Małe i średnie firmy napotykają liczne bariery wzrostu i innowacyjności, które w znacznym stopniu spowodowane są brakiem dostosowania instytucji publicznych do ich potrzeb. Wynika to w znacznej ilości przypadków z tego, że przedmiotem działań wspomaganych publicznie są projekty o niższym poziomie ryzyka, a więc najczęściej mniej innowacyjne. System

14 Tadeusz Baczko motywacji osób i instytucji odpowiedzialnych za alokację nie sprzyja aktywizacji najbardziej ryzykownych projektów. Prowadzi to do zjawiska, które można określić jako paradoks alokacyjny. Wiele projektów i to tych najbardziej innowacyjnych nie ma szansy na pozyskanie funduszy publicznych. Chodzi o podmioty, które nie mają funduszy na uruchomienie działalności gospodarczej, firmy studenckie czy przedsiębiorstwa rodzinne, które wprawdzie nie zarejestrowały działalności gospodarczej, ale w świetle tendencji demokratyzacji innowacji posiadają bardzo duży potencjał. Znane te prawidłowości, które zostały opisane m.in. przez noblistę z ekonomii Kennetha J. Arrowa już w latach 60. ubiegłego wieku, nadal nie spowodowały ukształtowania się rozwiązań instytucjonalnych adekwatnych do istniejących wyzwań w tym obszarze. Wyzwania te są obecne wszędzie tam, gdzie sięgają wpływy sektora publicznego. Warunków do uruchomiania innowacyjnych firm nie tworzą też uczelnie i instytuty badawcze. Instytuty badawcze, gdzie mogłoby się dokonywać tworzenie wiedzy oraz jej upowszechnianie na największą skalę, dalekie są od standardów, jakie są wyznaczane przez najlepsze międzynarodowe praktyki. Kierunki przemian instytucjonalnych nie dają w tym obszarze optymistycznych sygnałów. Najbardziej niepokojący jest brak działań na rzecz zwiększania związków między edukacją i badaniami, co stanowi utrudnienie dla napływu nowej wiedzy do programów edukacyjnych, a także młodych ludzi do projektów badawczych. Przeszkodą dla komercjalizacji badań są istniejące i planowane systemy oceny instytutów badawczych niezorientowane na interdyscyplinarność. Biurokracja zamiast funduszy i instrumentów dostosowanych do potrzeb innowatorów tak najkrócej można określić zagrożenie rozwoju nauki i szkolnictwa wyższego. Byłoby to może bez znaczenia, gdyby nie fakt, że to właśnie tu kształtowany jest kapitał ludzki, postawy innowacyjne i tworzona wiedza podstawowa, która w znacznym stopniu powinna mieć wpływ na aplikacje praktyczne. Mógłby ktoś odpowiedzieć, że to niewielka strata, bo poziom komercjalizacji wiedzy wytwarzanej przez naukę w Polsce jest niski, a poziom innowacyjności firm jest zdecydowanie poniżej średniej europejskiej. Miałby też zapewne dużo racji, przywołując niskie wskaźniki zarówno komercjalizacji wiedzy i innowacyjności, jednak nie w obecnych warunkach globalnych przemian. Innowacyjność jest bowiem postrzegana dziś powszechnie jako najważniejsze źródło wzrostu, rozwoju i dobrobytu. Współcześnie, gdy obserwujemy coraz liczniejsze przykłady sukcesów polityki proinnowacyjnej na świecie, skutkiem niepowodzeń w obszarze innowacyjności może być tylko utrzymanie negatywnych tendencji i dalszy exodus najzdolniejszych przedstawicieli młodego pokolenia. Długotrwała zapaść w tym obszarze zmusza do poważnych zmian w polityce przemysłowej i kierunkach alokacji. Inwestowanie w mniej lub bardziej ulotne projekty nie może zastąpić budowy tak solidnych fundamentów, jak: równy dostęp do wiedzy, dobra edukacja na wszystkich poziomach, spójność dzia-

Fundamenty innowacji 15 łań instytucjonalnych, rozwój norm i certyfikacji. Dotychczasowe działania w sferze rozwoju infrastruktury powinny zostać ukierunkowane na działania synergiczne, aby każde z nich wnosiło swój wkład w rozwój współpracy, umiędzynarodowienie, wspieranie ludzkiej kreatywności i innowacyjności czy budowę gospodarki wiedzy. Jak jednak to osiągnąć, aby znowu nie powtórzyć błędu otwierania dawno otwartych drzwi. Kolejny okres finansowania sięgający w Unii Europejskiej roku 2020 powinien być podstawą zmian w dotychczasowych praktykach. Jak dotąd nic na to nie wskazuje. Zamiast korzystać ze sprawdzonych najlepszych praktyk europejskich, tworzy się rozwiązania, które pozostają w tyle za liderami innowacyjności w Europie i na świecie. Brak jest inwestycji w struktury wiedzy, kooperacyjne projekty, a także inicjatyw tworzenia struktur niematerialnych dla projektów innowacyjnych. W celu pokonania tych wyzwań realizowany jest przez Sieć Naukową MSN, koordynowaną przez Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, program Strategia Innowacji dla Polski, który jest odpowiedzią na powiększający się dystans innowacyjny. Zgodnie z tym projektem, trzeba działać, nie można czekać. W centrum jego zainteresowania są innowatorzy, konkretni ludzie i ich zespoły. Są oni bardzo często każdy na swoim polu samotni. Innowacje zawsze są związane z bardzo dużym ryzykiem. Istotne jest więc, żeby proinnowacyjne środowiska zaczęły się ze sobą łączyć. Proponujemy rozwijać partycypacyjną Strategię Innowacji dla Polski z zestawem instrumentów, które w ciągu ośmiu lat zostały opracowane w ramach projektu realizowanego przez Sieć Naukową MSN. Są to m.in. oceny innowacyjności przedsiębiorstw, rankingi firm innowacyjnych, raporty o przedsiębiorstwach patentujących, raporty o firmach inwestujących w badania i rozwój. Jest to odpowiedź na niedostrzeganie sektora innowacyjnego w Polsce. Zamiast postawy pasywnej, proponujemy inny paradygmat. Opiera się on na wynikach badań, które wskazują, że firmy innowacyjne w Polsce istnieją, ale mają wiele problemów i trzeba włożyć bardzo dużo pracy, aby ich efektem były wyroby i usługi atrakcyjne dla lokalnych i światowych odbiorców. Pojawiają się liczne opracowania strategiczne, jednak warstwa diagnostyczna w sferze procesów lokalnych i problemów oraz barier, na jakie natrafiają przedsiębiorstwa sektora innowacyjnego, jest niewystarczająca. Dotychczasowe doświadczenia pokazują, że nie zawsze wystarczą działania na poziomie krajowym. Jest potrzeba większej aktywizacji Polski na arenie europejskiej. Proponujemy, co zostało po raz pierwszy sformułowane w książce Europejskie innowacje. Teoria i praktyka 3, która ukazała się w połowie 2011 r. 3 T. Baczko, E. Puchała-Krzywina, Możliwości wykorzystania wiedzy do zmniejszenia dystansu innowacyjnego. Od wdrożenia indywidualnych ocen innowacyjności do akredytacji konsultantów, ekspertów i audytorów innowacyjności, w: Europejskie innowacje. Teoria i praktyka, J. Babiak, T. Baczko (red.), Instytut Konsultantów Europejskich, realizacja wydawnicza Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa Bruksela 2011, s. 321 324.

16 Tadeusz Baczko ze wstępem prof. Jerzego Buzka, ówczesnego Przewodniczącego Parlamentu Europejskiego, i jest dostępna w Internecie 4, strategię partycypacyjną innowacji, Strategię Innowacji dla Europy. Chodzi o to, aby przejść z pozycji pasywnych na pozycje aktywne i to jest szansa, której nie można zaprzepaścić. W celu lepszego zobrazowania powiązań elementów odgrywających kluczową rolę w powodzeniu proponowanego podejścia strategicznego dobrze jest skorzystać z modelu zaprezentowanego na rysunku 1, co powinno ułatwić podjęcie szerszej dyskusji 5. Kluczową rolę pełnią fundamenty Strategii Innowacji dla Europy. Tę część koncepcji zawdzięczamy inspiracji prof. Tadeusza Kowalika z Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN, który powiedział, że ciągle dużo mówi się o innowacjach, wydaje na ten cel ogromne kwoty pieniędzy, a różne ważne dla ludzi kwestie są niezałatwione. Nie może być tak, aby działania na rzecz innowacji były realizowane bez porządnych fundamentów, których podstawy tworzą: uwzględnianie potrzeb odbiorców oraz zapewnienie dóbr publicznych, takich jak: dobra edukacja, bezpieczeństwo, środowisko naturalne czy dostosowana do potrzeb odbiorców i zmniejszająca wykluczenie społeczne infrastruktura. Każde z tych działań może być tak realizowane, żeby dawało swoje efekty synergiczne w postaci innowacji. Podstawą Strategii Innowacji dla Europy są instytucje zainteresowane postępem w sferze innowacji. Są to dotychczasowe i przyszłe instytucje europejskie oraz krajowe. Ich podstawą powinno być uwzględnianie szerokiej perspektywy i prowadzenie badań przyszłości typu foresight. Wyniki tych badań, w których uczestniczą zaangażowani interesariusze, powinny być publicznie dostępne, a ich realizacja doprowadzić do powstania struktur eksperckich zainteresowanych ich realizacją. Koordynacji pracy tych struktur powinny służyć wyspecjalizowane platformy informacyjne, sprzyjające aktywności tych struktur oraz ich współpracy wewnętrznej i z innymi tego typu strukturami. Funkcjonowanie współczesnej gospodarki jest niemożliwe bez aktywnej polityki na poziomie krajów i regionów. W poszczególnych krajach istnieją zróżnicowane systemy fiskalne na poziomie kraju. W ich ramach działają często odmienne instrumenty stymulacji innowacji. Konieczne jest dopracowanie takich instrumentów, które sprzyjać będą innowacyjności w skali Europy, i ich monitoring. Rozwiązania powinny być stabilne co do zasady, wykorzystywać najlepsze praktyki krajowe i międzynarodowe oraz być przedmiotem ocen interesariuszy. Najlepiej byłoby, aby ich konstrukcja 4 http://www.eurofundsnews.eu/publikacje/ebook.html 5 Schemat został po raz pierwszy zaprezentowany w ramach tzw. spotkań czwartkowych PTE w dniu 10 maja 2012 roku; poświęconemu dyskusji nad raportem Kurs na innowacje. Jak wyprowadzić Polskę z innowacyjengo dryfu? opracowanym przez zespół pod kier. Jerzego Hausnera. Dyskusję prowadziła Prezes PTE Elżbieta Mączyńska. Uczestnikami byli Jerzy Hausner z RPP, Tadeusz Baczko i Joanna Kotowicz-Jawor z INE PAN. W przygotowaniu jego obecnej wersji użyteczne okazały się dyskusje w ramach konferencji zorganizowanej przez Knowledge4Innovation Forum w Parlamencie Europejskim w Brukseli 16 maja 2012 roku.

Fundamenty innowacji 17 pozwalała na wybór takich form, które najlepiej odpowiadałyby potrzebom innowacyjnych podmiotów oraz instytucji zainteresowanych poprawą rozwiązań w całej Unii Europejskiej. Rysunek 1 Strategia Innowacji dla Europy Instytucje. Badania przyszłości Instrumenty na poziomie kraju, Europy i ich monitoring Normy Licencje Innowacje w sektorze publicznym Patenty Wzory Powiązania horyzontalne Standardy Firmy Patentujące Sektory Instytuty badawcze Instrumenty Uczelnie Produkujące KIS innowacyjne wyroby Inwestorzy B+R Mikrofirmy MŚP, Duże Pracownicy Podmioty nierejestrowane Społeczności Bez wykluczenia Umiędzynarodowienie Organizacje światowe Łańcuchy wartości Korporacje międzynarodowe Mobilni Europejczycy i ich firmy Struktury wiedzy Sieci Problemy, bariery, strategie Fundamenty Potrzeby Odbiorców Bezpieczeństwo, Edukacja, Środowisko, Infrastruktura Synergiczne Lokalne Efekty Innowacyjne Jednym z dominujących trendów przemian w Europie jest proces rozszerzania się zakresu innowacji w sektorze publicznym. Dotyczy to takich obszarów, jak: administracja, zdrowie, bezpieczeństwo, gdzie następuje upowszechnienie nowych rozwiązań technologicznych i organizacyjnych w obszarach: e-administracja, e-zdrowie, e-sąd i wiele innych, gdzie obywatel, firma czy inny podmiot jest w centrum uwagi pod względem oferty,

18 Tadeusz Baczko czasu i dopasowania do potrzeb. Dotyczy to urzędów, ale również bardziej rozbudowanych struktur. Jako innowacje w sektorze publicznym powinny być traktowane także działania sprzyjające innowacyjnym podmiotom oraz wspierających ich instytucji publicznych i prywatnych. Dotyczy to też instytucji publicznych o złożonych strukturach regionalnych. Bardzo ważną rolę powinny pełnić powiązania horyzontalne łączące ze sobą różne sfery funkcjonowania, takie jak: gospodarka, zdrowie, infrastruktura, kultura czy edukacja. Jednym z wymagań Strategii Innowacji OECD jest, aby koncentrować się na działaniach horyzontalnych. Daje to szanse na powiązanie ze sobą czasami oderwanych od siebie dziedzin. Na poziomie instytucji europejskich takich mechanizmów dopracowano się przez lata. Chodzi więc o ich przeniesienie na poziom krajowy w celu przyspieszenia procesów innowacyjnych. Podejście to powinno zmniejszyć negatywne skutki myślenia silosowego, ale także pomóc w uzupełnieniu luk na poziomie instytucji i rozwiązań konstytucyjnych, prawnych i parlamentarnych. Należy rozwijać dorobek międzynarodowy, który obejmuje normy, licencje, wzory, patenty czy wypracowane standardy. Bardzo dużą rolę w rozwoju innowacyjności powinny odgrywać społeczności zainteresowane wzrostem kreatywności oraz upowszechnieniem się wzorców zachowań. Taką rolę niewątpliwie mogą pełnić procesy społeczne upowszechniania norm, licencji, wzorów przemysłowych, patentów i standardów, takich jak Camberra Manual, Frascati Manual, Oslo Manual czy Patent Manual. W centrum zainteresowania Strategii Innowacji dla Europy jest rozwój firm i instytucji, które będą dostarczać usług na rzecz sektora innowacyjnego, czyli tak zwane Knowledge Intensive Services (KIS), oraz instrumenty, które pozwoliłyby doskonalić działanie sektora innowacyjnego, eliminować bariery jego funkcjonowania oraz wzmacniać jego potencjał. Usługi te powinny zapewnić zmniejszenie asymetrii informacyjnej przy procesach alokacji oraz ułatwić wszystkim typom podmiotów gospodarczych i społecznych realizację ich strategii innowacyjnych, a także pomagać w przepływie wiedzy. Raport, tak jak w latach ubiegłych, jest podzielony na część makroekonomiczną i mikroekonomiczną. Otwiera go tekst Leszka Jasińskiego, Dyrektora Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN, wskazujący na znaczenie uwzględniania potencjałów rozwoju w długim okresie. Kolejne teksty pozycjonują innowacyjność gospodarki Polski w ocenach i badaniach. Elżbieta Soszyńska z Uniwersytetu Warszawskiego wskazuje opierając się na międzynarodowych ekonometrycznych badaniach porównawczych na podstawy budowy gospodarki wiedzy stymulowanej innowacjami. Iwona Świeczewska z Uniwersytetu Łódzkiego przedstawia ocenę polskiej gospodarki na tle krajów Unii Europejskiej na podstawie analizy wybranych wskaźników innowacyjności. Krzysztof Piech ze Szkoły Głównej Handlowej podejmuje natomiast ważne wyzwanie oceny innowacyjności gospodarki Polski na tle krajów regionu.

Fundamenty innowacji 19 Dwa kolejne artykuły wskazują na działania strategiczne podejmowane na szczeblu centralnym, które mogą mieć wpływ na perspektywy rozwojowe innowacyjności. Są to teksty ekspertów z Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Pierwszy z nich, autorstwa Iwony Nowickiej, jest na temat celów i założeń projektu wdrożeniowego Narodowy Program Foresight, a drugi, przygotowany przez Marcina Kardasa, dotyczy tzw. inteligentnej specjalizacji w dokumentach strategicznych Unii Europejskiej. Kolejne dwa teksty wskazują na obszary, w których tkwią duże potencjały rozwoju innowacji w gospodarce Polski pierwszy autorstwa Iwony Palczewskiej z Instytutu Wzornictwa Przemysłowego na temat znaczenia wzornictwa usług we wzroście innowacyjności i efektywności gospodarki, drugi zaś Mariusza Maciejczaka ze Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego na temat uwarunkowań i perspektyw rozwoju innowacyjności sektora agrobiznesu. W czterech kolejnych artykułach podjęto zagadnienia związane z oceną przemian w okresie intensywnego napływu funduszy europejskich. Wojciech Pander (ECLEO) porusza kwestię efektów wsparcia działalności B+R przez fundusze strukturalne w Polsce. Ewa Piotrowska z Politechniki Białostockiej i Ewa Roszkowska z Uniwersytetu w Białymstoku przedstawiły analizę zróżnicowania województw Polski pod względem poziomu gospodarki opartej na wiedzy. Zespół w składzie: Krzysztof Klincewicz (Uniwersytet Warszawski) oraz Bożena Kaczmarska i Wacław Gierulski (Politechnika Świętokrzyska) przedstawia wyniki badań bibliometrycznych dotyczących międzynarodowej współpracy badawczej polskich uczelni publicznych. Wskazuje na skalę zróżnicowania i istniejące wyzwania w tym obszarze. Bardzo ważną rolę w umiędzynarodowieniu polskich ośrodków akademickich i badawczych ma udział polskich przedsiębiorstw w Programach Ramowych Unii Europejskiej. Ilustruje to analiza polskich osiągnięć w 7. Programie Ramowym autorstwa Marty Rószkiewicz z Krajowego Punktu Kontaktowego Unii Europejskiej. Część makroekonomiczną zamykają analizy z obszaru rozwiązań instytucjonalnych. Rozpoczyna tę część tekst Pawła Krzywiny z Kancelarii Prawnej POLFINANS Joanna Tarkowska Sp. k. na temat kolejnych zmian przepisów ustawy o wspieraniu działalności innowacyjnej w 2011 roku. Następnie Michał Baranowski z Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN podejmuje ważny dla budowy nowoczesnych struktur powiązań międzynarodowych temat dyplomacji innowacji. Podejście to nabiera znaczenia w warunkach globalizacji gospodarki oraz dokonujących się przemian. Znaczenie wyzwań globalizacyjnych, rozwoju współpracy oraz rolę uwarunkowań lokalnych przedstawia studium przygotowane przez Jerzego W. Rylla z Naczelnej Organizacji Technicznej (NOT). Ważnym obszarem instytucjonalnym związanym z sektorem innowacyjnym jest system ochrony własności intelektualnej o kluczowym znaczeniu dla transferu technologii. Wynikiem analiz jest tekst Marka Szyla, Eugeniusza Lisowskiego, Tomasza Paczkowskiego z Sieci Naukowej MSN, dotyczący

20 Tadeusz Baczko przedsiębiorstw patentujących w 2010 r. oraz ranking 20 firm o największej liczbie zatwierdzonych patentów przez UP RP. Przedstawiamy też zestawienie patentów udzielonych przez Urząd Patentowy RP polskim podmiotom gospodarczym w 2010 roku. Stanowi ono wypadkową starań firm, ale jednocześnie wynik istniejących rozwiązań instytucjonalnych. Część mikroekonomiczna podobnie jak w roku ubiegłym podzielona jest na dwa bloki tematyczne. Pierwszy dotyczy przebiegu procesów innowacyjnych. Rozpoczyna go tekst Anny Wziątek-Kubiak z Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN, będący refleksją na temat metodologii badania barier innowacji. Autorka wskazuje na komplementarność barier i potrzebę wiązania ich dotkliwości ze specyfiką firm i uwarunkowań procesów innowacyjnych. Tekst ten stanowi ważny komentarz do prowadzonych od 2005 r. w ramach Sieci Naukowej MSN badań nad barierami innowacji. W tegorocznym Raporcie jest kolejny tekst Ewy Puchały-Krzywiny z Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN przedstawiający bariery innowacyjności przedsiębiorstw w latach 2007 2010 wraz z ich interpretacją. Zawiera on postulaty przedsiębiorstw, co do pożądanych rozwiązań sprzyjających innowacjom. Mogą one, jak wskazuje autorka, być przydatne przy identyfikacji barier instytucjonalnych dla przedsiębiorstw innowacyjnych. Jedną z najważniejszych barier procesów innowacyjnych w Polsce jest dostępność funduszy i właśnie tej problematyce poświęcone są dwa kolejne badania. Pierwsze, autorstwa Marka Szyla z Sieci Naukowej MSN, dotyczy przedsiębiorstw giełdowych ponoszących nakłady na badania i rozwój w 2010 roku. Badania te prowadzone już siódmy raz wskazują na rosnącą grupę inwestorów w B+R na GPW. Drugi tekst, autorstwa Kamila Kasnera z Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN, kontynuuje badania dotyczące luki kapitałowej przedsiębiorstw innowacyjnych. Zwraca uwagę na zachowania przedsiębiorstw dotkniętych brakiem funduszy i tych, którym udało się ten problem pokonać. Kolejnym wyzwaniem, jakie wiąże się z procesami innowacyjnymi i stanowi w świetle badań międzynarodowych dużą ich słabość w Polsce, jest niewystarczający poziom współpracy. Problematyka ta jest przedmiotem pięciu kolejnych badań prezentowanych w tej części Raportu. Podejmowana jest przez Nelę Grądzką z Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN w artykule dotyczącym wpływu innowacji inspirowanych przez odbiorców na przedsiębiorstwa prowadzące działalność innowacyjną w Polsce w latach 2008 2010. Drugi tekst jest autorstwa Aleksandra Żołnierskiego z Instytutu Badań Edukacyjnych i przedstawia wyniki pionierskich badań przedsiębiorstw na temat kapitału społecznego w procesie innowacyjnym. Zaprezentowane wyniki wskazują na wyższy poziom kapitału społecznego w firmach innowacyjnych oraz liczne przejawy jego występowania. Monika Cox (Dębowska) INE PAN, przedstawiając badania na temat związków między innowacyjnością a społeczną odpowiedzialnością biznesu w latach 2008 2010, wskazuje m.in. na zainteresowanie ochroną środowiska. Szczegółowe wyniki badań na temat zachowań proekologicznych w firmach innowacyjnych za 2010 r. przedstawia

Fundamenty innowacji 21 opracowanie Moniki Hornung-Haładaj z Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN. Teksty związane ze znaczeniem współpracy w procesach innowacyjnych zamyka omówienie ogólnopolskich badań na temat interaktywności społeczeństwa sieci autorstwa Moniki Mizielińskiej -Chmielewskiej z Media Trend Centrum Komunikacji Medialnej. Drugi blok tematyczny w części mikroekonomicznej dotyczy perspektyw ekspansji sektora innowacyjnego. Rozpoczynają go teksty dotyczące wyników badań przeprowadzonych w 2011 r. na temat innowacyjności produktowej. Badania dużej grupy ekspertów zaangażowanych w ten projekt wskazały na niezwykłe możliwości wzrostu na poziomie przedsiębiorstw dzięki innowacjom produktowym. Trudno też przecenić rolę polityki innowacyjnej oraz nowych modeli biznesowych w ich rozwoju. W Raporcie prezentujemy pierwszy raz listę 20 najbardziej innowacyjnych produktów w Polsce w 2011 roku wraz z opisem genezy badań, metodologią wyboru i prezentowanych w ramach Raportów o innowacyjności gospodarki Polski od 2006 r. zestawień opisów innowacyjnych produktów zgłoszonych przez firmy. Jest to kolejny ważny krok w tworzeniu podstaw informacyjnych i instrumentów dla rozwoju sektora innowacyjnego w Polsce. Pozwala na stworzenie licznych instrumentów i usług sprzyjających wzrostowi przez innowacyjność produktową obejmującą szerokie spektrum wyrobów i usług. Kolejne trzy artykuły przedstawiają kierunki rozwoju finansowania procesów innowacyjnych. Stanowią kontynuację badań, zaprezentowanych w Raporcie o innowacyjności gospodarki Polski w 2010 roku, które wskazywały na wyzwania związane m.in. z możliwością wykorzystania rynku Venture Capital/Private Equity i rynku kapitałowego. W tym roku zwracamy uwagę na znaczenie udziału największych przedsiębiorstw w wydatkach badawczo-rozwojowych w układzie międzynarodowym w tekście przygotowanym przez Marka Niechciała z Narodowego Banku Polskiego. Kwestia finansowania innowacji jest ciągle bardzo dużym wyzwaniem. Jednym z rozwiązań jest wykorzystanie kredytu kupieckiego w finansowaniu innowacyjnych małych i średnich przedsiębiorstw. Na możliwości w tym zakresie zwraca uwagę Małgorzata Pawłowska z Instytutu Ekonomicznego NBP. Ogromną rolę w rozwoju ekspansji sektora innowacyjnego mają działania na poziomie mezoekonomicznym. W związku z tym sięgamy tu do wzorcowych rozwiązań regionalnych i sektorów o dużym potencjale innowacyjnym. Zaczynamy od prezentacji powstałej w ramach projektu typu foresight koncepcji kierowania innowacyjnością regionu na przykładzie Wielkopolski, przedstawionej przez Magdalenę Wyrwicką z Politechniki Poznańskiej. Bardzo duże możliwości ekspansji tkwią zarówno w sektorach usługowych, przemysłowych, jak i w ich powiązaniach. Dobrym przykładem jest rozwój podstaw innowacyjności przedsiębiorstw turystycznych w Polsce, co wymaga wielostronnych starań ze strony biznesu, władz centralnych i lokalnych. Badania w tym obszarze prezentowane są przez Elżbietę Szymańską z Politechniki Białostockiej. Trudno sobie wyobrazić rozwój tego obszaru bez nowoczesnego transportu i odpowiedniego sprzętu. Warunkuje to m.in.

22 Tadeusz Baczko rozwój innowacyjności i umiędzynarodowienia polskiego przemysłu lotniczego. Dynamika, jaka charakteryzuje ten sektor, stanowi wyzwanie i wzorzec dla innych przemysłów. Zaprezentowana przez Justynę Janik z Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN dynamika procesów innowacyjnych realizowanych w tym sektorze może stanowić inspirację dla innych i duże wyzwanie dla polityki gospodarczej. Szczególną rolę w rozwoju innowacyjności przemysłu lotniczego w Polsce odgrywają firmy rodzinne. One to mają do spełnienia niezwykłą misję, aby wykorzystać globalne łańcuchy wartości stworzone przez światowe koncerny dla eksportu i umiędzynarodowienia swojej oferty produkcyjnej oraz do stymulacji rozwoju struktur wiedzy między biznesem i ośrodkami badawczymi lokalnymi i międzynarodowymi. Wzorce tych innowacyjnych firm mogą być cenną inspiracją do rozwoju takich struktur korporacyjnych, które najlepiej będą budować nowoczesne miejsca pracy i sieci współpracy, przenosić zasoby i strumienie wiedzy. Wydobycie potencjału innowacyjnego ukrytego na poziomie miejsc pracy, powiązań z dostawcami i odbiorcami jest niemożliwe bez stworzenia adekwatnych struktur własności i zarządzania. Przeprowadzone pierwsze badania innowacyjnych firm rodzinnych i koncentracji ich własności stanowią podstawę tekstu przygotowanego przez Artura Chaberskiego z INE PAN. Raport tradycyjnie kończą listy rankingowe najbardziej innowacyjnych przedsiębiorstw w Polsce zawierające także jednostkowe oceny poziomu innowacyjności w systemie 5A w sferze innowacyjności rynkowej, procesowej, nakładów na innowacyjność, uzyskanych patentów w USA, Europie i z Urzędu Patentowego RP (UP RP) oraz kontraktów europejskich w ramach 7. Programu Ramowego i Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka przy wykorzystaniu mikroindykatorów typu 4i (indywidualnych integrowanych indykatorów innowacyjności). Zawierają one dane o przychodach ze sprzedaży i jej dynamice, nakładach na B+R i ich udziale w przychodach ze sprzedaży. Podstawą ocen są ankiety przesyłane do Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN oraz dane dostępne publicznie, a w szczególności z UP RP, bilanse i rachunki wyników firm objętych Rejestrem Sądowym, raporty spółek giełdowych, zestawienia projektów z funduszy strukturalnych oraz informacje z Krajowego Punktu Kontaktowego UE na temat firm, które uczestniczyły w projektach 7. Programu Ramowego UE. Przeprowadzone badania pozwoliły na budowę siódmej edycji Listy 500 najbardziej innowacyjnych przedsiębiorstw w Polsce. Jej opracowanie było możliwe dzięki przeprowadzeniu badań firm patentujących, inwestorów w B+R i najbardziej innowacyjnych produktów w Polsce w 2011 roku. Ponadto już tradycyjnie Raport zawiera rankingi najbardziej innowacyjnych firm w układzie według wielkości zatrudnienia: od mikro, poprzez małe i średnie aż do dużych. Towarzyszą im opracowania, takie jak wybór definicji podstawowych pojęć związanych z innowacjami oraz słownik do Listy 500 najbardziej innowacyjnych przedsiębiorstw w Polsce w 2010 r. stanowiący syntetyczny opis rozwiązań metodologicznych zastosowanych przy

Fundamenty innowacji 23 tworzeniu rankingu i indywidualnych ocen innowacyjności przedsiębiorstw. W celu ułatwienia korzystania z Listy 500 najbardziej innowacyjnych przedsiębiorstw w Polsce w 2010 r. umieszczona została lista alfabetyczna przedsiębiorstw, które uzyskały najwyższe oceny indywidualne w Polsce i którym przysługuje prawo uzyskania certyfikatu. Raport kończą wykazy tabel i rysunków, które pozwalają łatwiej dotrzeć do treści i wyników badań, które w nim się znajdują. Zachęcamy też do zapoznania się z opracowaniami przygotowanymi przez Michała Baranowskiego z Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN prezentującego dorobek programu badań nad innowacyjnością realizowany przez Sieć Naukową MSN Ocena wpływu działalności badawczo-rozwojowej i innowacji na rozwój społeczno-gospodarczy. Sieć ta utworzona w 2003 r. w Zakładzie Badań Statystyczno-Ekonomicznych GUS i PAN dzięki wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego jest od 2004 r. koordynowana przez Instytut Nauk Ekonomicznych PAN. *** Mija kolejna edycja badań nad najbardziej innowacyjnymi przedsiębiorstwami. Kolejne edycje pozwoliły nam ocenić tysiące przedsiębiorstw. Okazało się, że system 5A oparty na zintegrowanych wskaźnikach 4i (indywidualne, integrowane indykatory innowacyjności) działa. Możliwe jest nie tylko ocenianie firm innowacyjnych, ale docelowo także poprawa alokacji funduszy europejskich. Banki będą mogły lepiej powiązać alokację funduszy ze znajomością swoich klientów, ich potencjałów i zagrożeń. Pojawiła się niezwykła szansa dla instytucji publicznych, które zmagają się z różnymi dawno już wykrytymi paradoksami asymetrii informacyjnych, żeby tak lokować fundusze publiczne, aby mogły procentować rozwojem, wzrostem, nowymi miejscami pracy i to w obszarach, gdzie wydawało się to niemożliwe. Niemożliwe okazało się możliwe. Powstały rankingi ogólnopolskie i dla poszczególnych województw. Okazało się to, co przeczuwaliśmy, że wbrew pesymistom firmy innowacyjne mogą zaistnieć zarówno w regionach bardzo rozwiniętych, jak i w takich, które nie wykazywały przejawów innowacyjności. Otwiera to niezwykłe możliwości. Dotyczy to szczególnie firm małych czy wręcz mikro do 10 zatrudnionych, których europejskie statystyki odnotowują najwięcej w Polsce. Jak jednak dotrzeć do tych firm? Jak im pomóc? Jak zidentyfikować te z nich, które mają innowacyjny potencjał? Innowacje zawsze gdzieś muszą się zacząć. Mają więc bardzo silne uwarunkowania lokalne. Czasami ich korzenie sięgają głęboko i nawiązują do rodzinnych tradycji, a niekiedy nośnikiem ich wspaniałej przeszłości jest tylko marka kojarzona z wybitnymi twórcami życia gospodarczego i wspaniałą przeszłością. Marka jest wartością niematerialną, ale często spotyka się z zainteresowaniem najpotężniejszych instytucji finansowych świata. Dzięki wzmocnieniu kapitałowemu i strukturom tych firm ich klienci krajowi mają szansę zaistnieć w skali światowej. Ale zagraniczne koncerny, mimo że dają pracę

24 Tadeusz Baczko na miejscu i zatrudniają wybitnych analityków, nie są jak dotąd zdolne tak ulokować kapitały, aby uzyskać w kraju, do którego przybywają, tak spektakularne korzyści, żeby przyczynić się do sukcesu własnego i tych ciągle jeszcze bezimiennych bohaterów, ich twórców pracowników. Dziś, gdy padają kolejne uznane kanony, gdy próbuje się poszukiwać coraz to nowych algorytmów szacowania ryzyka w skali światowej czy krajowej pojawia się potrzeba powrotu do mikroekonomicznych podstaw gospodarki. Szczęśliwie są one nienaruszone. Ich podstawową tkankę stanowią małe firmy w różnych stadiach rozwoju. Większość z nich jeszcze się nie zarejestrowała. Ich twórcy to bezimienni bohaterowie, którzy szukają w pocie czoła funduszy, potrafią porównywać swój potencjał z ryzykiem. Im dalej od nich, tym wiedza o tym potencjale i ryzyku spada. Dotarcie do tych firm, a zwłaszcza do tych najbardziej potrzebujących i często o bardzo wysokich potencjałach rozwojowych jest wielką szansą. Często szanse te są ukryte wewnątrz firmy. Może je wykryć albo jej szef, albo pracownik, albo odbiorca produktów niezadowolony z ich kształtu i formy. Działalność innowacyjna jest z natury obarczona ryzykiem. Czasami bardzo dużym. Jest tu ogromne pole działania dla firm ubezpieczeniowych oraz odpowiednich instytucji publicznych, społecznych czy biznesowych, które poprzez różne formy aktywności mogą to ryzyko ograniczyć. Nie oznacza to jednak, że nie pojawią się nowe ryzyka. Innowacyjne firmy położone są w całej Polsce i reprezentują szerokie spektrum działów gospodarki nie stanowią monolitu. Jest wiele ich typów. Są firmy młode i takie, których tradycja sięga blisko 150 lat. Są to firmy o różnej formie własności i wielości struktur korporacyjnych. Ich spółki matki są często położone poza Polską. Są firmy, które działają lokalnie, ale są i takie, które prowadzą ekspansję międzynarodową. Nowe lub ulepszone produkty mają różny udział w ich przychodach ze sprzedaży i w eksporcie. Proces identyfikacji innowacyjnych firm i tworzenia im warunków do rozwoju jest niemożliwy bez współpracy szerokiego udziału instytucji publicznych i prywatnych oraz zaangażowania ekspertów, mediów i coraz szerszych gremiów społecznych. Ten proces w Polsce został uruchomiony i rozwija się. Jest to wielka szansa na zmniejszenie dystansu innowacyjnego. Trzeba sobie jednocześnie zdawać sprawę, że nie dzieje się to bez oporu i konieczności pokonywania licznych barier. Chciałbym w tym miejscu podziękować wszystkim osobom, które angażują się w działania na rzecz wzrostu innowacyjności w Polsce. Prawdziwymi bohaterami tego procesu są pracownicy i kadra kierownicza innowacyjnych firm, które patentują, inwestują w badania i rozwój, rozwijają innowacyjne produkty, uczestniczą w sieciach współpracy ze światem nauki, pozyskują projekty europejskie i prowadzą ekspansję na skalę krajową oraz międzynarodową. Szczególnie cenimy sobie współpracę ze strony tych innowacyjnych przedsiębiorstw, które mimo wszystkich wyzwań podejmują trud pomiaru swoich działań innowacyjnych, czego przejawem jest wypełnienie nie tak prostej ankiety Sieci Naukowej MSN i INE PAN. Dzięki temu