Profilaktyka zakażeń, w tym zakażeń HCV, w gabinetach usług upiększających

Profilaktyka zakażeń, w tym zakażeń HCV, w gabinetach usług upiększających wymagania sanitarne ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień dekontaminacji, w tym dezynfekcji i sterylizacji Materiały szkoleniowe dla pracowników salonów kosmetycznych i fryzjerskich oraz studiów tatuażu Opracowanie*: Olga Kołakowska Mirosława Półgrabia *na podstawie materiałów eksperckich przygotowanych przez: dr Bożennę Jakimiak i Ewę Röhm-Rodowald z Zakładu Zwalczania Skażeń Biologicznych Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego Państwowego Zakładu Higieny Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego Państwowy Zakład Higieny Warszawa 2014 1

SŁOWNIK UŻYWANYCH POJĘĆ... 4 1. ZARAZKI... 4 2. ZAKAŻENIE... 4 3. ZAKAŻENIA KRWIOPOCHODNE... 4 3.1 Wirus HCV... 4 3.2 Wirus HBV... 5 3.3 Wirus HIV... 5 4. MATERIAŁ POTENCJALNIE ZAKAŹNY... 5 5. ODPADY ZAKAŹNE... 6 6. POJEMNIKI NA ODPADY ZAKAŹNE... 6 7. ZABIEGI NARUSZAJĄCE CIĄGŁOŚĆ TKANEK... 6 8. GABINETY USŁUG UPIĘKSZAJĄCYCH... 6 9. NARZĘDZIA JEDNORAZOWEGO UŻYTKU... 7 10. ANTYSEPTYKA... 7 11. DEZYNFEKCJA... 7 12. DEZYNFEKCJA WYSOKIEGO POZIOMU... 7 13. STERYLIZACJA... 7 14. DEKONTAMINACJA... 8 15. AUTOKLAW... 8 WSTĘP... 9 ZAGROŻENIA WYSTĄPIENIA ZAKAŻEŃ W GABINETACH USŁUG UPIĘKSZAJĄCYCH... 9 HIGIENA RĄK... 10 1. MYCIE RĄK... 12 2. HIGIENICZNE MYCIE RĄK... 12 2.1 Wzorcowa procedura mycia rąk... 12 3. HIGIENICZNA DEZYNFEKCJA RĄK... 14 4. UŻYWANIE RĘKAWICZEK JEDNORAZOWEGO UŻYTKU... 16 5. MIEJSCE MYCIA RĄK... 16 POSTĘPOWANIE POEKSPOZYCYJNE... 16 STERYLNY SPRZĘT JEDNORAZOWEGO I WIELORAZOWEGO UŻYTKU NARZĘDZIA I MATERIAŁY MEDYCZNE... 18 1. POSTĘPOWANIE ZE SPRZĘTEM JEDNORAZOWEGO UŻYTKU (IGŁY, SKALPELE, TUBY, RĘKAWICE, WACIKI ITP.)... 19 2. POSTĘPOWANIE ZE SPRZĘTEM WIELOKROTNEGO UŻYCIA (CĄŻKI, NOŻYCZKI, KOŃCÓWKI DO MIKRODERMABRAZJI, PĘSETY, PILNICZKI ITP.)... 20 2.1 Ogniwa sterylizacyjnego łańcucha zależności... 21 SPRZĘT DO DEZYNFEKCJI I STERYLIZACJI, MAJĄCY ZASTOSOWANIE W GABINETACH USŁUG UPIĘKSZAJĄCYCH 22 1. MYJKI ULTRADŹWIĘKOWE... 22 2. MAŁE STERYLIZATORY PAROWE... 23 3. POZOSTAŁE URZĄDZENIA DOSTĘPNE NA RYNKU... 24 2

OPAKOWANIA STERYLIZACYJNE... 26 PRZECHOWYWANIE WYROBÓW STERYLNYCH (IGŁY, CĄŻKI, KOLCZYKI, SKALPELE, KOŃCÓWKI DO MIKRODERMABRAZJI ITP.)... 27 1. WARUNKI PRZECHOWYWANIA I TRANSPORTU NARZĘDZI I MATERIAŁÓW MEDYCZNYCH... 27 2. CZAS PRZECHOWYWANIA NARZĘDZI I MATERIAŁÓW MEDYCZNYCH... 28 ZASADY DOBORU PREPARATÓW DO DEZYNFEKCJI I WRAŻLIWOŚĆ DROBNOUSTROJÓW NA PREPARATY DEZYNFEKCYJNE... 30 1. PRZEZNACZENIE ŚRODKA DEZYNFEKCYJNEGO... 31 1.1 Dezynfekcja powierzchni... 33 WYMAGANIA SANITARNE... 35 POSTĘPOWANIE Z ODPADAMI W ZAKŁADACH ŚWIADCZĄCYCH USŁUGI KOSMETYCZNE, FRYZJERSKIE I TATUAŻU ORAZ OBOWIĄZUJĄCE AKTY PRAWNE... 36 1. ODPADY KOMUNALNE... 36 2. ODPADY MEDYCZNE... 37 3. ODPADY GROMADZONE SELEKTYWNIE... 37 PIŚMIENNICTWO... 38 3

Słownik używanych pojęć 1. Zarazki Biologiczne czynniki chorobotwórcze, np. wirusy, bakterie, grzyby, pasożyty, które posiadają zdolność wywoływania objawów chorobowych. 2. Zakażenie Wniknięcie i rozwój w organizmie zarazków, takich jak np.: wirusy, bakterie i grzyby. 3. Zakażenia krwiopochodne Zakażenia szerzące się drogą krwi. Wywołane są przez zarazki/ biologiczne czynniki chorobotwórcze, które znajdują się we krwi człowieka zakażonego. Szczególnym zagrożeniem dla zdrowia są zakażenia krwiopochodne wirusami HCV, HBV i HIV, ponieważ objawy zakażenia pojawiają się późno, po wielu miesiącach lub latach. 3.1 Wirus HCV Wirus HCV (Hepatitis C Virus) znajduje się we krwi osoby zakażonej. Powoduje on wirusowe zapalenie wątroby typu C (WZW C). Zakażenie wirusem HCV w większości przypadków przebiega bez charakterystycznych objawów i może ujawnić się po wielu latach trwania, m.in. w postaci marskości wątroby lub raka wątroby. Ponieważ wirus HCV znajduje się we krwi osoby zakażonej, do zakażenia dochodzi w każdej sytuacji, gdy krew osoby zakażonej przedostanie się do krwi osoby zdrowej nawet w śladowych ilościach, niewidocznych gołym okiem. Dlatego do zakażenia wirusem HCV może dojść wszędzie tam, gdzie wykonywane są zastrzyki, nakłucia, nacięcia skóry lub błon śluzowych. Zarówno w placówkach ochrony zdrowia, jak i podczas wykonywania zabiegów upiększających w gabinetach kosmetycznych, tatuażu czy salonach fryzjerskich. Według badań epidemiologicznych szacuje się, że w Polsce wirusem HCV zakażonych jest ok. 200 tys. osób dorosłych (w zależności od badań zakres ten wynosi od 150 do 250 tys.), co oznacza, że wśród 100 dorosłych osób 1 osoba może być zakażona wirusem HCV. Niestety, dostępne dane pokazują, że tylko co 10 dorosła osoba zakażona wirusem HCV wie o swojej chorobie. Wirusowe zapalenie wątroby typu C najczęściej przebiega bezobjawowo, 4

wykrywane jest zwykle po wielu latach od zakażenia. WZW C można skutecznie leczyć. Obecnie nie ma szczepionki przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu C. 3.2 Wirus HBV HBV (Hepatitis B Virus) jest wirusem wywołujący wirusowe zapalenie wątroby typu B (WZW B). Zakażenia wirusem HBV występują u ludzi na całym świecie. W Polsce wirusem HBV zakażonych jest ok. 300 000 osób. W niektórych krajach Afryki i Azji zakażenie wirusem HBV dotyczy 15% populacji. Wirus HBV jest 100 razy bardziej zakaźny niż wirus HIV i 10 razy bardziej zakaźny niż wirus HCV. Wirus HBV znajduje się we krwi osoby zakażonej, nasieniu, wydzielinie z dróg rodnych, ślinie. Do zakażenia wirusem HBV dochodzi podczas zabiegów naruszających ciągłość skóry i błon śluzowych, drogą kontaktów seksualnych i z matki na dziecko (droga wertykalna). Jest dostępna skuteczna szczepionka przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu B. 3.3 Wirus HIV Wirus HIV (Human Immunodeficiency Virus) ludzki wirus upośledzenia odporności, jest wirusem powodującym postępujące osłabienie czynności układu immunologicznego (odpornościowego). Wywołuje chorobę AIDS (Acquired Immunodeficiency Syndrome) zespół nabytego niedoboru odporności. AIDS to zaawansowane stadium zakażenia wirusem HIV. Jest zespołem objawów, chorób wywołanych m. in. przez: zakażenia oportunistyczne zakażenia np. bakteriami, wirusami, grzybami, które u osób zdrowych choroby nie wywołują; nowotwory. Wirus HIV znajduje się we krwi osoby zakażonej oraz nasieniu, wydzielinie dróg rodnych, mleku kobiecym. Nie jest zakaźny: mocz, pot, łzy, kał, wymiociny, ślina. 4. Materiał potencjalnie zakaźny Np. krew, nasienie, wydzielina dróg rodnych, w których mogą znajdować się zarazki/ biologiczne czynniki chorobotwórcze, zdolne do wywołania zakażenia, po wniknięciu do organizmu człowieka. 5

5. Odpady zakaźne Odpady zanieczyszczone krwią, np.: igły, strzykawki, gaziki, waciki, 6. Pojemniki na odpady zakaźne Oznakowane pojemniki przeznaczone na odpady zakaźne: 1. zamykane, z workami foliowymi jednorazowego użycia na odpady zakaźne 2. sztywne, odporne na przebicie, na przedmioty o ostrych końcach i krawędziach 7. Zabiegi naruszające ciągłość tkanek Naruszenie czy przerwanie ciągłości tkanek to czynności, które uszkadzają skórę lub błony śluzowe. Pojawiająca się w wyniku uszkodzenia krew nie musi być widoczna gołym okiem, aby spowodować zakażenie. Zabiegi naruszające ciągłość tkanek są to wszelkie czynności, w trakcie których dochodzi lub może dojść do przerwania ciągłości skóry lub błony śluzowej. Mogą one doprowadzić do zakażenia w sytuacji, gdy nie są przestrzegane zasady higieny i procedury zapobiegające zakażeniom. Przykładowe zabiegi naruszające ciągłość tkanek: 1. w gabinetach kosmetycznych: przekłuwanie uszu, manicure i pedicure, ostrzykiwanie kwasem hialuronowym i toksyną botulinową (tzw. botoksem), mezoterapia mikroigłowa i inne zabiegi, gdzie może dojść do uszkodzenia skóry 2. w salonie fryzjerskim: zacięcie podczas golenia maszynką i brzytwą, przypadkowe zranienie nożyczkami 3. w studio tatuażu: piercing, tatuowanie, modyfikacje ciała 8. Gabinety usług upiększających Na potrzeby niniejszego opracowania, sektor usług pozamedycznych wykonujący zabiegi z naruszeniem ciągłości tkanek, w tym w szczególności salony kosmetyczne i fryzjerskie oraz studia tatuażu został określony mianem gabinetów usług upiększających. 6

9. Narzędzia jednorazowego użytku Materiały i narzędzia jednorazowego użytku stosuje się tylko raz, tylko u jednego klienta, podczas jednego zabiegu. Po użyciu są wyrzucane. Nie można ich dezynfekować i sterylizować. 10. Antyseptyka Postępowanie odkażające, mające na celu niszczenie chorobotwórczych zarazków na skórze, błonach śluzowych, w zakażonych ranach. Postępowanie antyseptyczne, w przeciwieństwie do dezynfekcji, nie dotyczy odkażania przedmiotów. 11. Dezynfekcja Proces, w wyniku którego ulegają zniszczeniu formy wegetatywne zarazków/biologicznych czynników chorobotwórczych, ale nadal pozostają ich formy przetrwalnikowe i niektóre wirusy. Dezynfekcja może zostać przeprowadzona za pomocą metody termicznej (przy użyciu wody o temperaturze 93 C lub pary wodnej o temperaturze 105 C i nadciśnienia 0,5 atmosfery), termiczno-chemicznej (przy użyciu środków chemicznych oraz temperatury 60 C) oraz chemicznej (przy użyciu różnych stężeń roztworów chemicznych, o różnych właściwościach) Dezynfekcja to proces zmniejszenia ilości biologicznych czynników chorobotwórczych/ zarazków przez zastosowanie metod fizycznych i chemicznych. 12. Dezynfekcja wysokiego poziomu Dezynfekcja wysokiego poziomu musi być zastosowana, gdy używany sprzęt powinien być sterylny ale ze względu na swoją budowę lub tworzywo, z którego jest wykonany sterylizacja nie jest możliwa. 13. Sterylizacja Sterylizacja, inaczej wyjaławianie, to proces zniszczenia wszystkich zdolnych do namnażania się form zarazków/ biologicznych czynników chorobotwórczych. 7

14. Dekontaminacja Dekontaminacja proces niszczenia zarazków/biologicznych czynników chorobotwórczych przez mycie, dezynfekcję i sterylizację. W przypadku usług upiększających, proces dekontaminacji ma na celu usunięcie zarazków chorobotwórczych, przede wszystkim z narzędzi wielorazowego użytku. W przypadku usług upiększających, narzędzia wielorazowego użytku, które naruszają ciągłość tkanek, muszą być najpierw zdezynfekowane, a następnie umyte, wysuszone i poddane sterylizacji w autoklawie. 15. Autoklaw Inaczej sterylizator parowy urządzenie do sterylizacji, w którym czynnikiem sterylizującym jest nasycona para wodna w nadciśnieniu, w temperaturze 121 o C (nadciśnienie 1 atm) lub w temperaturze 134 o C (nadciśnienie 2 atm). 8

Wstęp Zakażenia krwiopochodne wirusami HCV, HBV i HIV mają charakter uniwersalny, dotyczą ludzi ze wszystkich krajów, osób w każdym wieku, niezależnie od płci, poziomu wykształcenia czy statusu materialnego. Do zakażenia wirusami HCV, HBV i HIV dochodzi głównie przez kontakt z krwią i tkankami osób zakażonych, a także w przypadku wirusa HIV i HBV poprzez kontakty seksualne. Klienci korzystający z usług gabinetów upiększających to osoby, o których stanie zdrowia nic nie wiemy. W związku z tym, że każdy klient może być nosicielem wirusów przenoszonych drogą krwi w tym najbardziej niebezpiecznych, jak HBV, HCV czy HIV każdego klienta należy traktować jak potencjalne źródło zakażenia i przestrzegać podstawowych zasad higieny. Do wypełnianych przez klientów formularzy o stanie zdrowia i przebytych chorobach, należy podchodzić z dużą ostrożnością, ponieważ klienci bardzo często sami nie są świadomi swojego zakażenia lub nie chcą się do niego przyznawać. Zagrożenia wystąpienia zakażeń w gabinetach usług upiększających Do zakażeń wirusami HCV, HBV i HIV dochodzi, gdy krew osoby zakażonej przedostanie się do krwi osoby zdrowej. Nawet śladowa ilość krwi, niewidoczna gołym okiem może spowodować zakażenie w sytuacji, gdy po kolejnych klientach miejsce pracy, ręce i narzędzia nie zostaną odpowiednio przygotowane. Dlatego gabinety usług upiększających, w których wykonuje się zabiegi związane z naruszeniem ciągłości skóry i tkanek (np. salony kosmetyczne i fryzjerskie, studia tatuażu) należy traktować jak gabinety zabiegowe i w związku z tym stosować odpowiednie procedury sanitarne. Na ryzyko zakażenia narażeni są pracownicy mający bezpośredni kontakt z klientem, ale także istnieje możliwość przeniesienia wirusów, grzybów, bakterii czy pasożytów na innych klientów, poprzez zakażone ręce personelu lub źle przygotowane narzędzia. Jak więc należy postępować, aby zapobiec przenoszeniu zakażeń podczas wykonywania zabiegów upiększających? 1. Podstawową zasadą higieny, którą należy przestrzegać obowiązkowo, jest higiena rąk. 9

2. Ponadto, należy posługiwać się narzędziami, które są jednorazowe, sterylne lub zdezynfekowane zależnie od rodzaju wykonywanego zabiegu i używanych narzędzi. 3. Kolejną zasadą, ważną w zapobieganiu zakażeniom, jest ogólna czystość gabinetów upiększających, w tym mycie i dezynfekcja powierzchni kontaktowych: blatów, leżanek, foteli zabiegowych, biurek, stolików itd. Higiena rąk Przez całe życie mamy kontakt z chorobotwórczymi zarazkami, obecnymi w wodzie, w powietrzu, na klawiaturze komputera czy w środkach komunikacji miejskiej. Ciało człowieka skolonizowane jest przez miliony drobnoustrojów oraz wirusy. Na szczęście większość ludzi posiada odpowiedni poziom odporności, chroniący przed zachorowaniami. Jednakże, jeśli chorobotwórcze zarazki przenikną do organizmu w miejsca, gdzie naturalnie nie występują, mogą spowodować ciężkie choroby, w tym także śmiertelne. Zetknięcie się skóry rąk z zanieczyszczoną powierzchnią może spowodować, że na rękach zasiedlą się drobnoustroje i wirusy, które nie stanowią naszej naturalnej flory. Na dłoniach całkowita liczba komórek bakterii może wahać się od 40 000 do 5 mln na cm 2 skóry. ( ) Przez ręce są przenoszone m.in. rotawirusy i norowirusy, odpowiedzialne za biegunki, gronkowiec złocisty, powodujący zakażenia skóry i zatrucia pokarmowe, pałeczki Salmonella, Shigella, patogenne Escherichia coli, jaja tasiemca i owsika. Zakażenia i zatrucia pokarmowe, powodowane przez te patogeny określane są jako choroby brudnych rąk. 1 Dlatego, by nie przenosić chorobotwórczych zarazków, niemalże kluczowa jest odpowiednia higiena rąk. Według cytowanego powyżej raportu, mycie rąk wodą z mydłem przez co najmniej 15 sekund potrafi zredukować liczbę bakterii o 90%. Gdyby myć ręce przez 30 sekund, moglibyśmy nawet całkowicie pozbyć się chorobotwórczych drobnoustrojów. Niestety, większość osób myje ręce jedynie przez 5 sekund. 2 Jak widać, właściwa higiena rąk jest skutecznym sposobem zmniejszenia ryzyka zakażeń podczas przeprowadzania zabiegów. Pracownicy gabinetów upiększających powinni zwracać 1 Raport marki Dettol i Centrum Zdrowia Dziecka Higiena rąk i otoczenia Polaków. Przerwij łańcuch infekcji, str. 4 2 ibidem, str. 5 10

uwagę, aby ich własne ręce i paznokcie były odpowiednio zadbane i nie stanowiły zagrożenia dla klienta. Tymczasem okazuje się, że nawet 67% osób nie myje rąk wychodząc z publicznej toalety! 3 Przez brak odpowiedniej higieny, przenosimy bakterie i wirusy na inne osoby, powierzchnie czy przedmioty. Jednorazowy kontakt z powierzchnią skażoną drobnoustrojami powoduje przeniesienie od 100 do 10 tys. komórek drobnoustrojów. ( ) Drobnoustroje z rąk poprzez dotyk mogą przenieść się dalej na 5 różnych powierzchni lub 14 różnych osób. Drobnoustroje łatwiej przylegają do rąk wilgotnych niż suchych, dlatego bardzo ważne jest staranne osuszenie rąk po ich umyciu. 4 Co istotne, przeniesione przez brudne ręce chorobotwórcze zarazki potrafią przetrwać poza ludzkim organizmem od kilku dni do nawet kilku miesięcy. Badania wykazały, że na przeżywalność drobnoustrojów nie wpływa powierzchnia na jakiej się znajdują i pozostają one żywe w zbliżonym okresie czasu zarówno na powierzchniach metalowych, plastikowych czy drewnianych. Przykładowo, pałeczki Escherichia coli mogą przetrwać na wilgotnych powierzchniach nawet do 16 miesięcy, natomiast w suchym środowisku świetnie potrafią przetrwać bakterie gronkowca złocistego przez 7 miesięcy i prątki gruźlicy nawet do 7 lat! Wirusy, poza organizmem człowieka, pozostają zazwyczaj przez krótszy okres czasu, np. wirus grypy pozostaje do 48 godzin, a wirus HIV do 7 dni. Jednakże, wirusy wywołujące zatrucia pokarmowe, potrafią przetrwać poza organizmem do 60 dni jak rotawirusy, czy do 90 dni jak adenowirusy. 5 Poza myciem rąk ważne jest, by przed przystąpieniem do pracy zabezpieczyć plastrem opatrunkowym wszelkie skaleczenia, zadrapania czy pęknięcia skóry. Pracownicy z sączącymi się zmianami, niedającymi się właściwie zabezpieczyć, nie mogą mieć kontaktu z klientami do czasu wyleczenia. W przypadku zranienia w czasie pracy należy przerwać wykonywanie usługi, umyć i zdezynfekować zranioną okolicę. Podczas wykonywania zabiegów, w trakcie których ryzyko zakażenia jest wysokie, ze względu na kontakt z krwią i innymi wydzielinami klienta, należy używać ochronnych rękawiczek. Powinny być one zmieniane po każdym kliencie, po przygotowaniu miejsca pracy oraz każdorazowo po każdej czynności niezwiązanej z zabiegiem, np.: odebraniem telefonu, dotknięciem klamki itp. 3 ibidem, str. 7-8 4 ibidem, str. 10 5 ibidem, str. 10-11 11

Na rękach nie należy nosić biżuterii, zegarków, obrączek, ponieważ mogą one ulec zabrudzeniu, które następnie możemy przenieść na klienta oraz do własnego domu. Ponadto, należy pamiętać, aby dbać o paznokcie powinny być one krótkie i zaokrąglone. Prawidłowa higiena rąk, tzn. mycie rąk, higieniczne mycie rąk lub higieniczna dezynfekcja rąk, zmniejsza ilość zarazków na powierzchni skóry, co zapobiega przeniesieniu zakażenia. 1. Mycie rąk Mycie rąk przy użyciu zwykłego mydła ma na celu usunięcie brudu (czyli substancji obcych), złuszczającego się naskórka oraz zarazków znajdujących się na powierzchni skóry. W tym procesie zostaje usunięta jedynie niewielka liczba zarazków. Skuteczność tego postępowania zależy od techniki i czasu mycia rąk. Prawidłowe mycie rąk przez 1 min powoduje znaczną redukcję liczby zarazków i jest postępowaniem wystarczającym, jeżeli nie było kontaktu z materiałem zakaźnym (np. na początku dnia pracy). 2. Higieniczne mycie rąk Zastosowanie środka przeznaczonego do higienicznego mycia rąk ma na celu uzyskanie statystycznie większej redukcji liczby zarazków, niż przy myciu rąk przez 1 minutę zwykłym mydłem w płynie (wg normy PN-EN 1499, schemat Ayliffe). 2.1 Wzorcowa procedura mycia rąk Wzorcowa procedura mycia rąk technika wg Ayliffe a (zgodnie z europejską normą PN EN 1499). Czynności na każdym etapie powtórzyć pięć razy przed przejściem do następnego etapu. 12

Nalać 5 ml środka do mycia rąk na zmoczone ręce ułożone w formę kubka i myć ręce zgodnie ze wzorcem podanym poniżej. Wymagany czas kontaktu preparatu z dłońmi 60 sekund; czas końcowego płukania 15 sekund. W przypadku innych zaleceń producenta, odnośnie czasu kontaktu i ewentualnego powtórzenia procedury, czas końcowego płukania wynosi co najmniej 10 sekund. 1. Pocieranie powierzchnią dłoniową rąk. 2. Pocieranie powierzchnią dłoniową prawej ręki o powierzchnię grzbietową lewej ręki. Zmiana rąk. 3. Ręka na ręce, palce splecione, przesuwanie palców jednej ręki między palcami drugiej ręki, aż do zagłębień międzypalcowych. 4. Pocieranie grzbietowej powierzchni zagiętych palców jednej ręki pod zagiętymi palcami drugiej ręki i odwrotnie. 13

5. Kciuk prawej ręki ujęty w lewą rękę, wykonywanie ruchów obrotowych wokół kciuka. Zmiana rąk. 6. Obrotowe pocieranie opuszków palców prawej ręki w zagłębieniu dłoniowym lewej ręki. Zmiana rąk. Mycie rąk i higieniczne mycie rąk wykonuje się wtedy, gdy nie jest wymagane określone zmniejszenie liczby chorobotwórczych zarazków, jak wirusy, bakterie czy grzyby. Natomiast jeżeli nastąpił kontakt z dużym zanieczyszczeniem chorobotwórczymi zarazkami (np. dotknięcie wacika lub sprzętu zanieczyszczonego nawet śladową ilością krwią) mycie rąk i higieniczne mycie rąk nie są skuteczne i nie chronią przed przeniesieniem zakażenia. W takim przypadku należy wykonać higieniczną dezynfekcję rąk, z użyciem preparatów przeznaczonych do tego celu. 3. Higieniczna dezynfekcja rąk Higieniczna dezynfekcja rąk musi być wykonywana zawsze, gdy dojdzie do kontaktu z dużym zanieczyszczeniem. Higieniczna dezynfekcja rąk jest wykonywana najczęściej preparatami alkoholowymi. Proces dezynfekcji rąk powinien wyglądać następująco: 1. preparat (w ilości nie mniejszej niż zalecana przez producenta najczęściej dwie porcje z dozownika, po 5 lub 3 ml), nakładać na suche ręce, wcierać w ręce i nadgarstek, ze zwróceniem specjalnej uwagi na powierzchnie dłoniowe i grzbietowe, pomiędzy palcami, końce palców, paznokcie i obszary okołopaznokciowe oraz kciuki 14

2. ręce pozostawić wilgotne przez czas zalecany przez producenta (zwykle 60 lub 30 sekund) 3. preparatu nie należy spłukiwać! Należy pamiętać, że odkażające preparaty alkoholowe należy stosować na czyste ręce, dlatego widoczne zabrudzenia rąk należy uprzednio zmyć wodą z mydłem. Należy również pamiętać, że używanie rękawiczek nie zwalnia pracowników gabinetów upiększających od obowiązku higienicznego mycia rąk. Higieniczną dezynfekcję rąk wykonuje się po myciu i dokładnym wysuszeniu rąk, przed następującymi czynnościami: 1. zabiegami, które naruszają ciągłości tkanek 2. nałożeniem rękawiczek rękawiczki można zakładać dopiero po całkowitym wyschnięciu preparatu. Jeżeli ręce nie uległy zanieczyszczeniu, można wykonać tylko higieniczną dezynfekcję między kolejnymi klientami lub czynnościami, pomijając mycie rąk. Podobnie można postępować przy zmianie rękawiczek, jeżeli nie uległy one uszkodzeniu i zanieczyszczeniu. W przypadku zanieczyszczenia lub podejrzenia zanieczyszczenia rąk chorobotwórczymi zarazkami, higieniczną dezynfekcję rąk należy wykonać przed myciem rąk, po kontakcie z: 1. zakaźnym lub potencjalnie zakaźnym materiałem (np. krew, wydzieliny) 2. zanieczyszczonymi przedmiotami, powierzchniami, odpadami 3. po zdjęciu brudnych rękawic jeżeli nastąpił lub był możliwy kontakt z zarazkami lub rękawice zostały zanieczyszczone krwią lub innymi wydzielinami. Jeżeli ręce uległy widocznemu zanieczyszczeniu, należy: 1. małe zanieczyszczenie: małe zanieczyszczenie usunąć jednorazową chusteczką nasyconą środkiem do dezynfekcji rąk materiał użyty do usunięcia zanieczyszczeń należy umieścić w pojemniku na materiały zakaźne ręce należy poddać procesowi higienicznej dezynfekcji 2. duże zanieczyszczenie: 15

ręce spłukać i umyć, zwracając uwagę, aby w czasie mycia nie rozchlapać wody na otaczający obszar i ubranie ręce dokładnie osuszyć jednorazowym ręcznikiem po osuszeniu ręce poddać higienicznej dezynfekcji 4. Używanie rękawiczek jednorazowego użytku Zabiegi związane z naruszeniem ciągłości tkanek i w trakcie których może dojść do krwawienia trzeba wykonywać w czystych rękawiczkach jednorazowego użytku. Również obsługując klientów z widocznymi, niezabezpieczonymi skaleczeniami oraz przy usuwaniu zanieczyszczeń z krwi należy stosować jako zabezpieczenie rękawiczki jednorazowego użytku. Rękawiczki po użyciu należy traktować jak wszystkie odpady zanieczyszczone krwią lub wydzielinami, tj. wyrzucić do pojemników przeznaczonych na materiały zakaźne. Podobnie należy traktować zużyte tampony, waciki, ligninę, gaziki itp. Po zdjęciu rękawic, należy umyć ręce przy użyciu zwykłego mydła lub przeznaczonego do higienicznego mycia rąk. Mycie można zastąpić higieniczną dezynfekcją rąk lub jeżeli doszło do znacznego zanieczyszczenia rękawic materiałem biologicznym (krwią lub innymi wydzielinami), rękawice zostały uszkodzone, ręce zostały zanieczyszczone w czasie zdejmowania rękawic należy wykonać higieniczną dezynfekcję, a następnie umyć ręce. 5. Miejsce mycia rąk Prawidłowo wyposażona umywalka powinna mieć w zasięgu ręki dozownik zawierający mydło w płynie i dozownik ze środkiem do dezynfekcji rąk oraz ręczniki jednorazowego użytku. Zaleca się, aby uruchamianie wody odbywało się bez konieczności dotknięcia ręką kranu, co ogranicza przenoszenie zarazków. Postępowanie poekspozycyjne W miejscu pracy, w którym używane są ostre narzędzia i wykonuje się zabiegi z przerwaniem ciągłości skóry lub błon śluzowych, może dojść do przypadkowego zranienia pracownika, przecięcia skóry czy zakłucia. 16

Jeżeli do zranienia doszło podczas korzystania z nieużytych wcześniej, sterylnych narzędzi, należy przemyć ranę i zabezpieczyć ją jałowym opatrunkiem. Jeżeli krwawienie udało się opanować, a opatrunek jest suchy i szczelny oraz nie ma możliwości, by klient miał styczność z raną i zanieczyszczonym krwią opatrunkiem pracownik może powrócić do swoich czynności w miejscu pracy. Jeśli natomiast do zranienia doszło narzędziami lub sprzętem, który wcześniej miał kontakt ze skórą lub błonami śluzowymi klienta szczególnie, gdy wykonywano zabieg związany z przerwaniem ciągłości tkanek należy bezwzględnie przyjąć poniższy schemat postępowania, tzw. postępowanie poekspozycyjne: 1. Po ekspozycji na materiał potencjalnie zakaźny (krew), w wyniku uszkodzenia skóry (zakłucie, skaleczenie): nie tamować wypływu krwi, ale jej nie wyciskać przemyć okolicę rany pod bieżącą wodą, do mycia można użyć mydła zabezpieczyć ranę jałowym opatrunkiem zgłosić się do Poradni Chorób Zakaźnych lub Szpitala Zakaźnego, w celu wykonania badań i kwalifikacji do profilaktyki poekspozycyjnej (koszty badań i konsultacji ponosi pracodawca). 2. Osobę, która jest źródłem ekspozycji (klient) należy poprosić o wyrażenie zgody na badania krwi w kierunku zakażenia wirusami HCV, HBV i HIV i zgłoszenie się do Poradni Chorób Zakaźnych lub Szpitala Zakaźnego od wyników tych badań zależy sposób postępowania poekspozycyjnego. 3. W przypadku zachlapania oka należy: przed przystąpieniem do płukania oka zdjąć soczewki kontaktowe, jeżeli są używane przepłukać spojówkę oka kilkakrotnie wodą lub solą fizjologiczną (0,9% NaCl), przy otwartych powiekach nie przecierać oka gazikami. 4. W przypadku przedostania się krwi do jamy ustnej lub nosa należy: 17

kilkakrotnie przepłukać śluzówkę jamy ustnej i nosa zimną wodą lub solą fizjologiczną (0,9% NaCl) nie używać środków dezynfekcyjnych. Narzędzi czy sprzętu, przy użyciu którego doszło do zranienia nie można ponownie używać. Jeżeli był to sprzęt jednorazowego użytku należy go umieścić w pojemniku na odpady zakaźne. Natomiast, jeśli do zranienia doszło przy pomocy sprzętu, który może być wielokrotnie używany należy przeprowadzić procedurę dekontaminacji, tj. dezynfekcji, mycia, suszenia i sterylizacji. Zranienie, w trakcie wykonywania zabiegów związanych z przerwaniem ciągłości tkanek i skóry ciała, bardzo często spowodowane jest źle przygotowanym miejscem pracy. By uniknąć zranienia podczas pracy, należy wprowadzić odpowiednie procedury, np. zawsze, gdy wykonywane są nakłucia igłą lub innym ostrym narzędziem należy tuż obok miejsca wykonywania zabiegu umieścić pojemnik na odpady medyczne o ostrych końcówkach. Niedopuszczalne jest, by po wykonaniu nakłucia chodzić z igłą po gabinecie, np. w poszukiwaniu kosza. Igła lub inne ostre narzędzie, od razu po wykonanym zabiegu, powinny trafić do odpowiedniego pojemnika. Należy również pamiętać, że pojemnik na odpady o ostrych końcówkach nie może być przepełniony, by nie spowodować zakłucia podczas wrzucania do niego odpadów. Po zakończonym zabiegu nie należy również nakładać nasadki (osłonki) na igłę jest to moment, w którym bardzo często dochodzi do zakłuć. Wykonując zabiegi, związane z przerwaniem ciągłości skóry i tkanek ciała, należy pamiętać, by zawsze używać rękawiczek. Stanowią one nieocenioną barierę ochronną, szczególnie w przypadku zranienia. Sterylny sprzęt jednorazowego i wielorazowego użytku narzędzia i materiały medyczne Wszystkie sprzęty (narzędzia i materiały medyczne), wykorzystywane podczas zabiegów naruszających ciągłość skóry i tkanek, muszą być sterylne. Takimi sprzętami mogą być: 1. jednorazowe materiały i narzędzia wysterylizowane i zapakowane przez producenta, otwarte bezpośrednio przed zabiegiem i użyte tylko jeden raz, tylko u jednego klienta, 18

np.: igły do nakłuć kwasem hialuronowym, igły, tuby oraz dzioby do tatuowania, skalpele, rękawiczki i fartuchy ochronne, gaziki itp. 2. materiały i narzędzia wielorazowego użytku, poddane procesom sterylizacji po każdym wykonanym zabiegu, np. cążki, nożyczki, końcówki do mikrodermabrazji, brzytwy itp. Sterylizację narzędzi i materiałów medycznych można wykonać samodzielnie lub zlecić pobliskiemu szpitalowi. Wybierając którąś z możliwości należy rozważyć wady i zalety obydwu rozwiązań. Przykładowo, przy samodzielnej sterylizacji należy wygospodarować środki finansowe na zakup autoklawu, myjki ultradźwiękowej, zgrzewarki i innych niezbędnych przyrządów oraz materiałów używanych do sterylizacji. Należy również posiąść wiedzę z zakresu przeprowadzania prawidłowej sterylizacji oraz tym samym wziąć odpowiedzialność za wykonywane w miejscu pracy procesy sterylizacji. Natomiast, przy korzystaniu z usług sterylizacyjnych wykonywanych przez szpitale, należy pamiętać, że oprócz oczywistych zalet braku konieczności samodzielnego zajmowania się sprzętem, musimy uwzględnić kwestię dojazdu do i ze szpitala czy godziny pracy działającej w nim sterylizatorni. Zewnętrzna sterylizatornia ma jednak jedną niepodważalną zaletę tylko w takim miejscu możemy poddać sterylizacji narzędzia i materiały medyczne, które ze względu na swoją budowę, materiał z którego są wykonane lub zalecenia producenta nie mogą być sterylizowane w autoklawie metodą pary wodnej w nadciśnieniu. W takim przypadku zewnętrzna sterylizatornia oferuje sterylizację niskotemperaturową, przeprowadzaną przy pomocy tlenku etylenu, formaldehydu, plazmy lub promieniowania jonizującego. W obydwu przypadkach warto rozważyć ile dziennie lub tygodniowo zużywamy sprzętu wymagającego sterylizacji i na podstawie tego przeliczyć koszty zakupu autoklawu i opłat za zewnętrzną usługę. 1. Postępowanie ze sprzętem jednorazowego użytku (igły, skalpele, tuby, rękawice, waciki itp.) Sterylny sprzęt jednorazowego użytku powinien zostać otwarty przy kliencie bezpośrednio przed wykonywanym zabiegiem. Należy to robić tylko czystymi i zdezynfekowanymi rękami w jednorazowych rękawiczkach, by nie przenieść chorobotwórczych zarazków na nowe narzędzia i materiały medyczne. Sprzęt jednorazowy może zostać użyty tylko raz i tylko do jednego klienta. Zużyte narzędzia o ostrych końcówkach (igły, skalpele itp.) należy 19

bezpośrednio po zabiegu wyrzucić do pojemnika o nieprzekłuwalnych i nieprzemakalnych ścianach. Natomiast zużyte materiały medyczne (waciki, tampony, lignina, rękawiczki ochronne itp.), należy wrzucić do worka na odpady zakaźne. 2. Postępowanie ze sprzętem wielokrotnego użycia (cążki, nożyczki, końcówki do mikrodermabrazji, pęsety, pilniczki itp.) Wszystkie zabiegi naruszające ciągłość tkanek wymagają odpowiedniego stopnia czystości mikrobiologicznej, zależnej od rodzaju narzędzi i rodzaju wykonywanego zabiegu. 1. Jeśli narzędzia mają kontakt z uszkodzoną tkanką lub naruszają ciągłość skóry (wszystkie ostre narzędzia kosmetyczne, fryzjerskie i służące do tatuowania, np. cążki, nożyczki, pęsety, brzytwy, rollery, igły, skalpele) muszą być sterylne. 2. Jeśli narzędzia mają kontakt z nieuszkodzoną błoną śluzową powinny być sterylne. Wyjątek stanowią narzędzia, które ze względów technicznych (budowy danego narzędzia czy materiału, z którego jest stworzone) nie mogą zostać poddane sterylizacji. W takim przypadku należy zastosować dezynfekcję wysokiego stopnia wg wskazówek producenta. 3. Jeśli narzędzia mają kontakt z nieuszkodzoną powierzchnią skóry powinny być poddane dezynfekcji. Należy również pamiętać, że jeśli narzędzie, które co do zasady nie narusza ciągłości skóry, (np. nożyczki fryzjerskie czy grzebień) spowoduje przypadkowe skaleczenie bezwzględnie musi zostać poddane procesowi sterylizacji w autoklawie. Jeżeli jakiś sprzęt naruszający ciągłość skóry lub tkanek ciała, ze względu na swoją budowę, materiał z którego jest wykonany lub z powodu zaleceń producenta, nie może zostać poddany procesowi sterylizacji, należy traktować go jak sprzęt jednorazowego użytku i po jednokrotnym użyciu u jednego klienta należy wyrzucić go do pojemnika na odpady zakaźne. Tylko takie postępowanie gwarantuje, że nie przeniesiemy zakażenia pomiędzy klientami lub w przypadku chęci ponownego użycia sprzętu po przerwie między zabiegami u tego samego klienta unikniemy zakażenia bakteryjnego lub grzybiczego skóry. Należy pamiętać, że na sprzęcie, który nie został dokładnie oczyszczony, zdezynfekowany i poddany procesowi 20

sterylizacji, a jedynie spryskany i odłożony do następnej wizyty pozostają chorobotwórcze zarazki. 2.1 Ogniwa sterylizacyjnego łańcucha zależności Gwarancję sterylności sprzętu wielorazowego użytku uzyskuje się: 1. przez zachowanie właściwego toku postępowania ze sprzętem przed sterylizacją 2. przez prawidłowo przeprowadzony proces sterylizacji 3. przez właściwe postępowanie ze sprzętem po przeprowadzonym procesie sterylizacji. Wszystkie ogniwa w sterylizacyjnym łańcuchu zależności są równie ważne. Przez brak staranności, podczas wykonywania którejkolwiek czynności, nie będziemy w stanie uzyskać sterylnego sprzętu i narzędzi. Dlatego żadne z ogniw sterylizacyjnego łańcucha zależności (dezynfekcja po użyciu, dokładne umycie i wysuszenie, odpowiednie opakowanie, właściwe ułożenie w komorze autoklawu, przestrzeganie parametrów sterylizacji, kontrola procesu sterylizacji, wyładunek z komory, przechowywanie, dystrybucja, transport, aseptyczne otwarcie opakowania czy odpowiednie użycie), nie może zostać pominięte lub niedokładnie wykonane. W przypadku używania narzędzi wielorazowego użytku, naruszających ciągłość skóry i tkanek, (np.: cążki, brzytwy, nożyczki), przed przystąpieniem do sterylizacji w autoklawie, należy je odpowiednio przygotować. Narzędzia wielokrotnego użytku, naruszające lub mogące naruszyć ciągłość skóry i tkanek ciała (cążki, nożyczki, końcówki do mikrodermabrazji, pęsety, pilniczki itp.), bezpośrednio po zabiegu, należy: 1. zdezynfekować (dezynfekcja wstępna) w roztworach preparatów o szerokim zakresie działania, obejmującym bakterie (włącznie z prątkami gruźlicy), grzyby, wirusy 2. zdezynfekowany sprzęt umyć, stosując środki ochrony osobistej (rękawice, fartuch) 3. umyty sprzęt wysuszyć 4. zapakować w opakowania papierowo-foliowe 5. wysterylizować w autoklawie (sterylizacja parą wodną w nadciśnieniu) lub dla sprzętu, który nie wytrzymuje wysokiej temperatury w sterylizatorze niskotemperaturowym (plazmowym lub na tlenek etylenu lub parowo- 21

formaldehydowym). Sterylizację niskotemperaturową można zlecić jako usługę, np. w Centralnej Sterylizatorni szpitalnej lub w sterylizatorni outsourcingowej. W przypadku narzędzi lub części narzędzi, które bezpośrednio nie naruszają ciągłości tkanek, ale mogły mieć kontakt z krwią lub innym materiałem zakaźnym, a które jednocześnie nie mogą być poddane procesowi sterylizacji, dopuszcza się wysoki poziom dezynfekcji (dezynfekcja właściwa). Do dezynfekcji właściwej należy użyć roztworów środków dezynfekcyjnych przeznaczonych do obszaru medycznego, gwarantujących wysoki poziom dezynfekcji o działaniu bakteriobójczym, prątkobójczym, grzybobójczym, wirusobójczym i sporobójczym. Po procesie dezynfekcji, narzędzia należy przepłukać sterylną wodą, a następnie wysuszyć. Przygotowując narzędzia wielokrotnego użycia do sterylizacji, można zastosować specjalistyczny sprzęt do mycia i dezynfekcji, np.: myjki ultradźwiękowe czy myjniedezynfektory. Sprzęt ten może być wykorzystany do mycia, dezynfekcji wstępnej, a także dezynfekcji właściwej: chemicznej, chemiczno-termicznej i termicznej (w temperaturze powyżej 60 o C). Sprzęt do dezynfekcji i sterylizacji, mający zastosowanie w gabinetach usług upiększających Na rynku dostępnych jest wiele urządzeń, które reklamowane są jako niezbędne do sterylizacji sprzętu w gabinetach usług upiększających. Niestety większość z nich sterylizację ma jedynie w nazwie. Na potrzeby gabinetów usług upiększających, do mycia i dezynfekcji narzędzi świetnie sprawdzają się myjki ultradźwiękowe, natomiast do sterylizacji autoklawy, czyli sterylizatory parowe. 1. Myjki ultradźwiękowe Do mycia i czyszczenia drobnych narzędzi, mocno zanieczyszczonych lub o trudno dostępnych powierzchniach, zaleca się stosowanie myjni ultradźwiękowych, jeżeli producent narzędzi dopuszcza takie postępowanie. W gabinetach usług upiększających myjek ultradźwiękowych można używać do mycia i czyszczenia sprzętów wielorazowego użytku, np. cążek, nożyczek, 22

kopytek, radełek, pęset, końcówek do mikrodermabrazji, frezów, wielorazowych tub i dziobów do tatuowania itp. W myjkach ultradźwiękowych można przeprowadzać oddzielnie procesy mycia i dezynfekcji lub proces jednoczesnego mycia i dezynfekcji chemiczno-termicznej, z użyciem preparatu myjąco-dezynfekującego (temperatura 60 C, czas działania 10-15 min, zależnie od preparatu). W myjce ultradźwiękowej w tym samym czasie nie należy umieszczać narzędzi wykonanych z różnych materiałów, ponieważ sprzyja to korozji. 2. Małe sterylizatory parowe Urządzenia wykonujące sterylizację metodą pary wodnej w nadciśnieniu to tzw. autoklawy. W przypadku wykonywania sterylizacji sprzętu z gabinetów upiększających na miejscu, w zakładzie pracy, najwygodniej posługiwać się małym sterylizatorem parowym. Jest to rodzaj autoklawu o mniejszej pojemności komory użytkowej do 60 l pojemności. Do wszystkich narzędzi wielorazowego użytku, które można sterylizować parą wodną pod ciśnieniem, powinno się stosować tę właśnie metodę. Sterylizacja parowa jest metodą uniwersalną, pewną, szybką, nietoksyczną i ekonomiczną. Powinna być stosowana wszędzie tam, gdzie jest to tylko możliwe. Przeciwwskazaniem do sterylizacji tą metodą jest wrażliwość narzędzi na wysoką temperaturę. Kupując autoklaw do swojego gabinetu należy pamiętać, że autoklawy jako wyroby podlegające ustawie o wyrobach medycznych muszą posiadać znak CE (wraz z numerem jednostki notyfikującej) oraz spełniać odpowiednie normy, określające wymagania i odpowiednie badania, jakim powinny podlegać sterylizatory parowe (numery norm dla sterylizatorów parowych: PN-EN 285 lub PN-EN 13060). Wybór cyklu sterylizacji zależy od rodzaju sprzętu, który ma być poddany procesowi sterylizacji. Różne sytuacje kliniczne wymagają stosowania innego cyklu sterylizacji. W małych sterylizatorach parowych można, w zależności od możliwości technicznych autoklawu, sterylizować materiały w odpowiednich cyklach, opisanych w normie PN-EN 13060: 1. cykl B cykl przeznaczony do sterylizacji wszystkich opakowanych i nieopakowanych, litych, wgłębionych i porowatych produktów 2. cykl N cykl przeznaczony do sterylizacji nieopakowanych, litych produktów 23

3. cykl S cykl przeznaczony do sterylizacji produktów określonych przez wytwórcę, włączając nieopakowane lite produkty i co najmniej jeden z następujących: produkty porowate, przedmioty, produkty wgłębione typu A, produkty wgłębione typu B, opakowane pojedynczo lub wielowarstwowo. Zgodnie z definicjami podanymi w normie PN-EN 13060, poniższe terminy oznaczają: 1. Wyrób lity: produkt wykonany z materiału nieporowatego, bez wgłębień i cech, które stanowiłyby większe lub równe utrudnienie dla penetracji pary, niż wsad wyrobu wgłębionego B. 2. Wyrób wgłębiony typu A: z jednej strony otwarta przestrzeń, w której stosunek długości do średnicy wgłębienia jest większy lub równy 1 i mniejszy lub równy 750 (1 L/D 750) i w której długość wgłębienia jest nie większa niż 1 500 mm (L 1500 mm) lub z dwóch stron otwarta przestrzeń, w której stosunek długości do średnicy wgłębienia jest większy lub równy 2 i mniejszy lub równy 1500 (2 L/D 1 500) i w której długość wgłębienia jest nie większa niż 3 000 mm (L 3000 mm) 3. Wyrób wgłębiony typu B: z jednej strony otwarta przestrzeń, w której stosunek długości do średnicy wgłębienia jest większy lub równy 1 i mniejszy lub równy 5 (1 L/D 5) i w której średnica wgłębienia jest większa lub równa 5 mm (D 5 mm) lub z dwóch stron otwarta przestrzeń, w której stosunek długości do średnicy wgłębienia jest większy lub równy 2 i mniejszy lub równy 10 (2 L/D 10) i w której średnica wgłębienia jest większa lub równa 5 mm (D 5 mm) 4. Przedmioty, w których stosunek długości do średnicy wgłębienia jest mniejszy od 1 są, wg tej definicji, niewgłębione. 3. Pozostałe urządzenia dostępne na rynku Jak widać, proces sterylizacji może zachodzić tylko w bardzo konkretnych warunkach. W autoklawie sterylizacja odbywa się przy pomocy pary wodnej w nadciśnieniu, w przypadku sterylizatora niskotemperaturowego przy pomocy plazmy, tlenku etylenu lub metodą parowo-formaldehydową. Pozostałe dostępne na rynku urządzenia, np. sterylizator UV czy sterylizator kulkowy, nie nadają się do sterylizacji sprzętu wielorazowego użytku. Poniżej przestawiono charakterystykę urządzeń mylnie nazywanych sterylizatorami: 24

1. sterylizator UV: urządzenie wykorzystujące promienie nadfioletowe, o długości fali od 250 do 260 nm. Promieniowane nadfioletowe, wykorzystywane w lampach bakteriobójczych, służy do dezynfekcji powietrza i w zasadzie nie jest stosowane do dezynfekcji powierzchni. W celu dezynfekcji powierzchni, źródło promieniowania musiałoby być bardzo blisko (intensywność zmniejsza się wraz z kwadratem odległości), ponieważ działa tylko tam, gdzie padają promienie UV. Z tego powodu, urządzenia reklamowane jako sterylizatory UV, nie mogą być polecane do sterylizacji sprzętu, gdyż proces trzeba by powtarzać, kilkakrotnie zmieniając pozycję sprzętu, co i tak nie daje gwarancji, że promieniowanie dotarło do wszystkich powierzchni. W żadnym wypadku urządzeń tych nie należy traktować równorzędnie ze sterylizatorami. Promienie UV mogą być użyte tylko do dezynfekcji powierzchni gładkich (np. stalowych, szklanych), natomiast w bardzo ograniczonym zakresie działają na drobnoustroje znajdujące się na powierzchniach porowatych. Okres działania lamp, czyli emitowania promieniowania neutralizującego chorobotwórcze zarazki, jest ograniczony i zależy od elektrod i częstości używania. Czas używania lampy musi być kontrolowany i po osiągnięciu 60-70% deklarowanego czasu, lampę należy wymienić. Należy pamiętać, że wszystkie zanieczyszczenia i kurz, znajdujące się na powierzchni lampy, pochłaniają promieniowanie UV i dlatego lampy na promienie nadfioletowe należy czyścić co najmniej raz na dwa tygodnie ściereczką zwilżoną czystym alkoholem. Aktualnie nie wymaga się instalowania lamp UV w pomieszczeniach zabiegowych, ale mogą być one stosowane głównie do dezynfekcji powietrza. 2. Sterylizator kulkowy: urządzenie elektryczne z kwarcowymi kulkami i elementem grzejnym, nagrzewające się do temperatury 240 C. W latach 90-tych sterylizatory kulkowe używane były w gabinetach fryzjerskich i kosmetycznych. Jednakże obecna wiedza dotycząca zapobiegania zakażeniom wskazuje dobitnie, że sterylizatory kulkowe nie mogą być traktowane jako sprzęt zapewniający prawidłowy, zgodny z zasadami proces sterylizacji. Sterylizatorów kulkowych absolutnie nie należy używać do sterylizacji narzędzi kontaktujących się z uszkodzoną tkanką lub naruszających ciągłość skóry i tkanek ciała. 25

Opakowania sterylizacyjne Wszystkie sprzęty (narzędzia i materiały medyczne) powinny być opakowane przed poddaniem ich procesom sterylizacji. Opakowanie sterylizacyjne stanowi ochronę produktu sterylnego przed ponownym skażeniem po zakończeniu procesu sterylizacji, a przed użyciem produktu. Obecnie dysponujemy różnymi rodzajami specjalistycznych opakowań do sterylizacji, zarówno jednorazowego użycia (np. papier sterylizacyjny, włóknina, torebki papierowe, torebki lub rękawy papierowo-foliowe), jak i wielorazowego użytku (specjalne pojemniki sterylizacyjne z filtrami lub z zaworami). Właściwości materiałów stosowanych do produkcji opakowań powodują, że różne opakowania bardziej lub mniej nadają się do poszczególnych metod sterylizacji. Wybór opakowania zależy od metody sterylizacji, należy przestrzegać zaleceń producenta dotyczących przeznaczenia danego opakowania do odpowiednich technik sterylizacji. Jednym z najwygodniejszych i najchętniej stosowanym rodzajem opakowań są opakowania papierowo-foliowe. Opakowania papierowo-foliowe mogą być stosowane do sterylizacji parą wodną, jak również sterylizacji niskotemperaturowej (tlenkiem etylenu lub formaldehydem). Opakowania te mają wiele zalet: 1. przedmiot umieszczony w opakowaniu jest widoczny 2. opakowanie można bez trudu otworzyć (odrywając folię od papieru) bez używania środków pomocniczych i wyjąć zawartość nie powodując jej skażenia 3. zamykanie opakowania przy pomocy zgrzewczych urządzeń ciągłych jest łatwe i skuteczne Opakowanie jednorazowego użytku można sterylizować tylko raz. W przypadku przerwania procesu sterylizacji, sprzęt należy ponownie opakować i ponownie wysterylizować. By móc wykonać prawidłowy zgrzew torebki, zabezpieczający przez pęknięciem opakowania, torebki można napełniać tylko do 3/4 objętości. Między materiałem sterylizowanym a zgrzewem torebki musi być 3 cm odstępu. W przypadku sterylizacji ostrych narzędzi, które mogą doprowadzić do przebicia opakowania, ostry przedmiot powinien być zabezpieczony papierową nakładką. 26

Jeśli zamierzamy sterylny sprzęt przechowywać dłuższy okres czasu, warto zastosować opakowanie wielowarstwowe, podwójne. Dzięki temu stwarzamy dodatkową barierę chroniącą przed zanieczyszczeniami z zewnątrz i zmniejszamy ryzyko zanieczyszczenia podczas otwierania. W przypadku opakowań wielowarstwowych, należy pakować sterylizowany sprzęt układając warstwy opakowania w taki sposób, żeby strona papierowa stykała się ze stroną papierową, a foliowa z foliową, gdyż wymiana powietrza i przenikanie pary może odbywać się tylko przez papier. Przechowywanie wyrobów sterylnych (igły, cążki, kolczyki, skalpele, końcówki do mikrodermabrazji itp.) Narzędzia i materiały przestają być sterylne w momencie ich wyjęcia z opakowania lub gdy opakowanie zostanie uszkodzone w trakcie przechowywania lub transportu. By nie uszkodzić sterylnego opakowania, należy ograniczyć do minimum dotykanie i przenoszenie sterylnych pakietów. Sterylność zawartości opakowania zależy przede wszystkim od sposobu przechowywania. W czasie przechowywania, sterylne pakiety należy chronić przed wilgocią, wodą rozpryskową, a także kontaktem ze środkami dezynfekcyjnymi. 1. Warunki przechowywania i transportu narzędzi i materiałów medycznych Warunki przechowywania uznane za dobre powinny spełniać poniższe kryteria: 1. zamknięte szafy, szuflady 2. temperatura powietrza: 15-25 0 C 3. wilgotność powietrza: 40-60% 4. pomieszczenia: suche, wolne od insektów, kurzu W trakcie transportu należy zwracać uwagę, aby opakowania wyrobów sterylnych były chronione przed uszkodzeniem. Wyroby sterylne należy transportować w dodatkowych opakowaniach transportowych zamkniętych pojemnikach (najlepiej sztywnych) lub nieprzemakalnych workach. 27

2. Czas przechowywania narzędzi i materiałów medycznych Wysterylizowany sprzęt ma określony czas przechowywania, w trakcie którego powinien zostać użyty. Jeśli termin przydatności do użytku sterylnego sprzętu minął, należy go ponownie wysterylizować (jeśli był to sprzęt wielorazowego użytku) lub wyrzucić (jeśli był to sprzęt jednorazowego użytku). Osoba, która wykonuje sterylizację sprzętu i materiałów określa termin utrzymania sterylności przez pakiety, na podstawie rodzaju i szczelności opakowania, typu jego zamknięcia, ilości warstw opakowania, rodzaju opakowania ochronnego, zapobiegającego uszkodzeniu bariery sterylnej, warunków przechowywania i transportu. W normach europejskich nie ma podanych zaleceń dotyczących zależności pomiędzy warunkami przechowywania materiałów sterylnych a terminem ich przydatności do użycia. Nie ma ich także w żadnym polskim akcie prawnym. Odpowiedzialność za okres przechowywania jałowego sprzętu ponosi osoba odpowiedzialna za sterylizację w placówce medycznej. W celu ustalenia terminu ważności materiału sterylnego można zastosować przedstawiony poniżej, opracowany w Holandii system punktowy, uwzględniający rodzaj opakowania, jak i warunki przechowywania, ilość warstw opakowania, dodatkowe zabezpieczenia oraz warunki przechowywania materiału sterylnego. Został on przygotowany na potrzeby placówek medycznych, jednakże można zastosować go również w przypadku gabinetów upiększających. Tab. 1. System punktowy określający czas przechowywania materiału sterylnego Czynnik poddany ocenie Punkty 1. Rodzaj opakowania sterylizacyjnego papier krepowy* 20 włóknina* 40 torebka papierowa* 40 opakowanie papierowo-foliowe 80 kontener/ pojemnik sterylizacyjny wraz z wewnętrznym 210 opakowaniem pierwotnym 2. Druga warstwa opakowania sterylizacyjnego (traktowana jako opakowanie pierwotne) papier krepowy 60 28

włóknina 80 torebka papierowa 80 opakowanie papierowo-foliowe 100 3. Dodatkowe zabezpieczenie stanowiące ochronę przed uszkodzeniem zewnętrznym lub zanieczyszczeniem torebka ochronna zamknięta 400 okrycie przeciwkurczowe 250 zamknięty pojemnik, pudło 250 4. Miejsce bezpośredniego przechowywania wózek do materiałów i wyrobów sterylnych 0 otwarty regał 0 zamknięta szafa, szuflada 100 5. Lokalizacja miejsca korytarz szpitalny 0 pokój zabiegowy 50 magazyn na oddziale szpitalnym 75 magazyn sterylny na oddziale 250 magazyn sterylny na bloku operacyjnym 250 centralny magazyn sterylny 300 * materiały, które wymagają użycia drugiej warstwy opakowania pierwotnego Całkowita liczba punktów 1-25 24 godziny 26-50 1 tydzień 51-100 1 miesiąc 101-200 2 miesiące 201-300 3 miesiące Dopuszczalny czas przechowywania Należy systematycznie sprawdzać datę ważności na wyrobach sterylizowanych samodzielnie lub w sterylizatorni, a także wytwarzanych przemysłowo, ponieważ przekroczenie okresu przydatności materiałów wielokrotnego użycia wymaga ponownej sterylizacji, a wyrobów jednorazowego użycia utylizacji nawet, gdy nie zostały użyte. 29

Sprzęt i materiały medyczne, które przed użyciem dla klienta są fabrycznie sterylne, po otwarciu (rozjałowieniu) i użyciu nie mogą być przechowywany. Taki sprzęt, jeżeli jest traktowany jako wielorazowego użytku i ma być po raz kolejny użyty, nawet dla tego samego klienta, musi przejść całą procedurę dekontaminacyjną (dezynfekcja, mycie, suszenie, sterylizacja). Natomiast strzykawko-ampułki, np. z kwasem hialuronowym, które są w sprzedaży w stanie sterylnym, powinny być traktowane jako materiał jednorazowy, czyli użyty jeden raz do jednego pacjenta. Tego typu materiału po otwarciu nie można przechowywać, nawet w sytuacji, gdy w czasie zabiegu nie zużyto całości preparatu. Zasady doboru preparatów do dezynfekcji i wrażliwość drobnoustrojów na preparaty dezynfekcyjne Wrażliwość biologicznych czynników chorobotwórczych na preparaty dezynfekcyjne jest zróżnicowana, zależy od budowy komórki bakteryjnej i jej metabolizmu. Środki dezynfekcyjne, które niszczą bakterie, mogą być nieskuteczne wobec wirusów lub grzybów. Istnieje także różnica między wrażliwością bakterii Gram(-) i Gram(+), a czasami nawet między szczepami tego samego gatunku. Największą wrażliwość na chemiczne środki dezynfekcyjne mają wirusy osłonkowe (Herpes simplex, HIV, HBV, HCV), następnie nieco mniejszą wrażliwość wykazują kolejno: formy wegetatywne bakterii Gram(+) i Gram(-), grzyby z rodzaju Candida sp., Cryptococcus sp, Aspergillus sp., prątki gruźlicy oraz bezosłonkowe wirusy (adenowirusy, hepatitis A, wirus poliomyelitis). Natomiast największą opornością na preparaty dezynfekcyjne charakteryzują się spory. Preparaty dezynfekcyjne muszą wykazywać działanie bójcze w sposób nieodwracalny. Cel ten można osiągnąć przez: 1. prawidłowo określoną skuteczność działania środka dezynfekcyjnego (stężenie preparatu, czas działania) 2. odpowiednio wyznaczone parametry stosowania 3. prawidłowo wykonaną dezynfekcję. Preparaty dezynfekcyjne stosowane w obszarze medycznym, zgodnie z obowiązującym w Unii Europejskiej i Polsce prawem, zalicza się do kategorii produktów biobójczych lub 30