Uniwersytet Wrocławski Tematem przewodnim mojej pracy jest omówienie ważnej w prawie spadkowym instytucji przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza jak i przybliżenie odbiorcom praktycznych aspektów związanych z jego sporządzeniem. Tytułem wstępu należy przypomnieć o ogólnych założeniach dziedziczenia. Z chwilą śmierci spadkodawcy wszystkie jego prawa i obowiązki określone w księdze IV Kodeksu cywilnego 338 (dalej k.c.), przede wszystkim w art. 923 i kolejnych, przechodzą na jedną lub kilka osób, będących sukcesorami zmarłego. Nie jest to jednak nabycie definitywne, gdyż nikomu nie można narzucić dziedziczenia i spadku wbrew jego woli 339. Spadkobiercom przysługuje uprawnienie do przyjęcia bądź odrzucenia spadku, o czym stanowi art. 1012 k.c. Polskiemu ustawodawstwu znane są dwa sposoby przyjęcia spadku: z odpowiedzialnością za długi spadkowe (zwane przyjęciem prostym) jak i z ograniczeniem tej odpowiedzialności (tzw. przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza). Objawia się tutaj intencja ustawodawcy, aby długi spadkodawcy nie zawsze obciążały również jego spadkobierców, przeciwne rozwiązanie bowiem mogłoby doprowadzić do sytuacji, w których rodziny byłyby obciążone długami niemożliwymi do spłacenia na pokolenia naprzód, jak również naruszałoby to elementarne poczucie sprawiedliwości- odpowiedzialne za spłatę długów byłyby osoby w najmniejszym stopniu z długami niezwiązane. Prawo polskie przyznaje spadkobiercom uprawnienie do przyjęcia spadku z ograniczeniem odpowiedzialności, w gestii spadkobierców pozostawiając decyzję o jego zastosowaniu. Należy wspomnieć o projekcie nowelizacji kodeksu cywilnego, w którym uwzględniono zwiększenie ochrony prawnej obywateli poprzez przyjęcie korzystnych rozwiązań dla osób, które nie złożyły w terminie oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza 340. Ogólne zagadnienia wspomnianej nowelizacji i postulowane zmiany przedstawię na końcu artykułu. Nie budzi wątpliwości fakt, że dziedziczenie spadku z dobrodziejstwem inwentarza występuje najczęściej w przypadkach, 338 Tekst jednolity Dz.U. z 1964 r., nr 16 poz. 93. 339 E. Skowrońska-Bocian, Prawo spadkowe, Warszawa 2012, s. 38. 340 Projekt wraz z uzasadnieniem ustawy o zmianie ustawy Kodeks cywilny, ustawy Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, druk sejmowy nr 2707. 115
kiedy spadkodawca co prawda pozostawił jakiś majątek, ale istnieje stan niepewności prawnej co do zaciągniętych przez niego zobowiązań, które potencjalnie mogą przewyższyć znacząco widoczne aktywa spadku. Ta forma sukcesji pełni zatem ważną funkcję ochronną w stosunku do spadkobierców, przy jednoczesnym umożliwieniu skorzystania w pełni z celu dziedziczenia, jakim jest przyjęcie spadku. Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza jest oświadczeniem woli, kwalifikowanym jako czynność prawna jednostronna niemająca konkretnego adresata. Dokonuje jej spadkobierca ustawowy lub testamentowy. Należy mieć na uwadze, iż spadkobierca składający oświadczenie musi mieć pełną zdolność do czynności prawnych. Powołany do dziedziczenia niepełnoletni jak i ubezwłasnowolniony częściowo wyraża wolę przez swojego przedstawiciela ustawowego. Trzeba zwrócić uwagę na fakt, iż w przypadku kiedy przedstawiciel ustawowy składa oświadczenie woli o prostym przyjęciu lub też odrzuceniu spadku w imieniu osoby nie mającej pełnej zdolności do czynności prawnych, powinien uzyskać zgodę sądu opiekuńczego, co wynika z art. 101 par. 3 oraz 156 kro. Czynność prawna dotycząca majątku małoletniego, dokonana przez przedstawiciela ustawowego nie mającego zgody sądu opiekuńczego jest nieważna i nie może zostać konwalidowana 341. Odmiennie jest natomiast w przypadku przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza- czynność prawna ta w efekcie nie doprowadzi bowiem do uszczuplenia majątku osoby w imieniu której składane jest oświadczenie, nie zachodzi zatem konieczność kontroli sądowej działań przedstawicieli ustawowych. W tym miejscu można zaznaczyć, że osoby prawne oraz jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej lecz wyposażone w zdolność prawną składają omawiane oświadczenie zgodnie z zasadami reprezentacji odnoszącymi się do tych podmiotów (ustawy oraz statuty). Zgodnie z art. 1015 kc oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego powołania. Jest to termin zawity prawa materialnego, z jego upływem ustawa wiąże wygaśnięcie uprawnienia do dokonania takiej czynności 342. Milczenie spadkobiercy prowadzi w tym wypadku do prostego przyjęcia spadku, a więc do spadkobrania bez ograniczenia 341 Uchwała pełnego składu Izby Cywilnej SN z dn. 24 VI 1961 r., CO I 16/61, OSNCP 1963, Nr 9, poz. 187. 342 J. Kremis [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa 2013, s. 1704. 116
odpowiedzialności za długi spadkowe. Powyższa zasada nie ma zastosowania w następujących przypadkach: 1) Gdy spadkobiercą jest osoba nie mająca pełnej zdolności do czynności prawnych. 2) Jeżeli do spadku dochodzi osoba co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia. 3) Gdy dziedziczy osoba prawna. Milczenie spadkobiercy w tych wypadkach wywołuje skutki tożsame z oświadczeniem o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Regulacja przyjęta w art. 1015 par. 2 zmierza do ochrony spadkobierców szczególnych, których prawo chroni ze względu na ich właściwości- brak pełnej zdolności do czynności prawnych bądź istnienie przesłanek uzasadniających ubezwłasnowolnienie 343. Odmienny charakter ma przepis następny (art. 1016 kc), który stanowi że jeżeli jeden ze spadkobierców przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, uważa się, że także spadkobiercy którzy nie złożyli w terminie żadnego oświadczenia, przyjęli spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Prawo nie chroni tutaj spadkobierców ze względu na ich właściwości, ale uzależnia ograniczenie odpowiedzialności za długi spadkowe od działania jednego ze spadkobierców (oświadczenie woli o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza) bądź od faktu, iż jeden ze spadkobierców podlega specjalnej ochronie w ramach art. 1015 par. 2 344. Podobnie do powyższych rozwiązań został rozstrzygnięty problem dziedziczenia z ustawy przez gminę oraz skarb państwa (art. 1023 kc). Podmioty te należą bowiem do przymusowych spadkobierców ustawowych, a co za tym idzie nie tylko nie mogą odrzucić spadku, ale także nie składają żadnych oświadczeń o jego przyjęciu. Spadek w takim przypadku uważa się ex lege za przyjęty z dobrodziejstwem inwentarza. Oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza składa się przed sądem lub notariuszem (ustnie lub na piśmie z podpisem notarialnie poświadczonym), działając osobiście lub przez pełnomocnika. Pełnomocnictwo do złożenia takiego oświadczenia wymaga formy pisemnej z podpisem notarialnie poświadczonym, co wynika wprost z art. 1018 par. 3 kc. Oświadczenie nie może być złożone z zastrzeżeniem warunku ani terminu, gdyż powoduje to jego nieważność 345. Jak już zostało zasygnalizowane wcześniej, przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza prowadzi do ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe. W 343 Tamże, s. 1706. 344 Wyrok SN z 26 II1970 r., II CR 388/69, OSN 1970, Nr 12, poz. 229. 345 J. Kremis [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa 2013, s. 1708. 117
art. 1031 par. 2 ustanowiono, iż spadkobierca ponosi odpowiedzialność tylko do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku. Wartość stanu czynnego spadku stanowi tutaj matematyczną granicę do jakiej odpowiada spadkobierca. Należy zwrócić uwagę na sformułowanie,,ustalonego w inwentarzu - oznacza to bowiem, że w sytuacji gdy dochodzi do dziedziczenia z dobrodziejstwem inwentarza (z mocy ustawy lub na podstawie oświadczenia woli) ale z jakiś powodów nie został sporządzony spis inwentarza, to spadkobierca będzie odpowiadał za długi spadkowe bez ograniczeń. Wynika to z faktu, że bez spisu inwentarza nie można ustalić granicy odpowiedzialności spadkodawcy. Widać tutaj wyraźnie silny związek materialnoprawnej instytucji przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza z praktycznymi aspektami jego sporządzenia. Spadkodawca może powołać się na ograniczenie swojej odpowiedzialności zarówno w toku postępowania rozpoznawczego, jak i egzekucyjnego 346. Ustawodawca uznał, że nie zasługuje na ochronę spadkobierca, który po przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza podstępnie nie podał do inwentarza przedmiotów należących do spadku albo podał do inwentarza długi nie istniejące, dążąc do ograniczenia swojej odpowiedzialności i pogorszenia sytuacji wierzycieli spadkowych. Spadkobierca taki ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe bez ograniczeń. Jeżeli spadkobierca spłacił niektóre długi spadkowe nie wiedząc o istnieniu innych długów, ponosi on odpowiedzialność za nie spłacone długi tylko do wysokości różnicy między wartości stanu czynnego spadku a wartością świadczeń spełnionych na zaspokojenie długów, które spłacił. Natomiast jeżeli spadkobierca spłacając niektóre długi spadkowe wiedział o istnieniu innych długów spadkowych, ponosi on odpowiedzialność za te długi ponad wartość stanu czynnego spadku, jednakże tylko do takie wysokości, w jakiej byłby obowiązany je zaspokoić, gdyby spłacał należycie wszystkie długi spadkowe. Jest to sankcja,,rozszerzonej odpowiedzialności, mająca na celu ukaranie nieuczciwego spadkobiercy. W drugiej części referatu przybliżone zostaną praktyczne aspekty sporządzenia spisu inwentarza. Materia ta jest regulowana przede wszystkim w przepisach działu IV Kodeksu postępowania cywilnego 347 (dalej k.p.c.) i rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w 346 E. Skowrońska-Bocian, jw., s. 159. 347 Tekst jednolity Dz.U. z 1964, nr 43 poz. 296. 118
sprawie szczegółowego trybu postępowania przy zabezpieczeniu spadku i sporządzaniu spisu inwentarza 348. Spis inwentarza jest sporządzany na wniosek lub z urzędu. Zgodnie z art. 637 k.p.c. legitymację do złożenia wniosku mają osoby które uprawdopodobnią że są spadkobiercami, uprawnionymi do zachowku lub zapisobiercami albo wykonawcami testamentu, wierzyciel mający pisemny dowód należności przeciwko spadkodawcy lub właściwy urząd skarbowy. Sądem właściwym do rozpoznania wniosku o sporządzenie spisu inwentarza jest sąd spadku (art. 628 k.p.c.)- a więc sąd właściwy ze względu na ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy, a jeżeli jego miejsca zamieszkania w Polsce nie da się ustalić, sąd miejsca w którym znajduję się majątek spadkowy lub jego część. W braku powyższych podstaw, sądem spadku jest sąd rejonowy dla m. st. Warszawy 349. Postanowienie sądu o spisaniu inwentarza z urzędu wydaje się w dwóch wypadkach: 1) Jeżeli złożono oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza a inwentarz nie był wcześniej sporządzony (art. 644 k.p.c.). 2) Do czasu objęcia spadku przez spadkobiercę, jeżeli inwentarz nie był wcześniej spisany (art. 666 k.p.c.). Szczegółowy tryb sporządzania inwentarza spadku określa rozporządzenie Ministra sprawiedliwości z 1 X 1991. Postanowienie o sporządzeniu spisu inwentarza wykonuje na zlecenie sądu komornik lub komornik skarbowy. Postanowienie to powinno być zaopatrzone we wzmiankę o jego wykonalności. Wzmiankę tę zamieszcza się na odpisie postanowienia doręczanym wnioskodawcy, a gdy postanowienie podlega wykonaniu z urzędu- na odpisie przekazywanym komornikowi. Nie zawsze komornik podejmuje czynności po otrzymaniu postanowienia sądu- zgodnie z par. 25 rozporządzenia możliwe jest zgłoszenie wniosku o sporządzenie spisu bezpośrednio do komornika, który niezwłocznie przystępuje do spisu zawiadamiając sąd spadku. W takim wypadku postanowienie wydane przez sąd jest następcze względem podjęcia czynności przez komornika. Należy jednak mieć na uwadze, że jeżeli postanowienie nie zostanie wydane, spis dokonany przez komornika nie rodzi skutków przewidzianych w art. 1032 k.c. Nadzór na działalnością komornika sprawuje sąd rejonowy który wydał postanowienie o spisie inwentarza. Na czynności komornika, w tym na odmowę dokonania czynności może być wniesiona skarga w ciągu 7 dni od dokonania czynności, bądź w wypadku gdy skarżący nie był obecny przy dokonaniu czynności ani nie był powiadomiony 348 Dz.U. z 1991, nr 92 poz. 411. 349 E. Marszałkowska-Krześ [w:] Postępowanie cywilne, red. E. Marszałkowska-Krześ, Warszawa 2013, s. 460. 119
o jej terminie w ciągu 7 dni od powzięcia wiadomości o dokonaniu czynności. Zgodnie z par. 28 rozporządzenia do spisu inwentarza wciąga się majątek spadkodawcy z zaznaczeniem wartości każdego przedmiotu, jak również długi spadku. Wskazuje się wartość czystego spadku z uwzględnieniem wartości rzeczy i praw spornych. Komornik ustala z urzędu jakie przedmioty powinny być wciągnięte do spisu. Ruchomości i nieruchomości uwzględnione w spisie pozostawia się do dyspozycji spadkobiercy. Jeżeli wszyscy spadkobiercy są nieobecni albo jeżeli są między nimi spory co do pozostawienia majątku spadkowego w posiadaniu jednego lub kilku z nich sąd spadku postanowi, komu pozostawić w posiadaniu majątek spadkowy, które rzeczy złożyć do depozyty bądź które z nich oddać dozorcy lub zarządcy tymczasowemu. W przypadku gdy spis inwentarza nie objął wszystkich aktywów i pasywów spadku możliwe jest jego uzupełnienie postanowieniem. 1) Jeżeli postanowienie o sporządzeniu spisu inwentarza wydane zostało z urzędu lub na wniosek osoby nie mającej obowiązku uiszczania kosztów sądowych, sąd postanawia ściągnięcie tych kosztów z majątku spadkowego. 2) Jeżeli postanowienie o sporządzeniu spisu inwentarza wydane zostało na wniosek, koszty sporządzenia spisu ponosi wnioskodawca. Koszty sporządzenia spisu określane są przez art. 53 ustawy o komornikach sądowych i egzekucji. Komornik pobiera opłatę w wysokości 10% miesięcznego średniego wynagrodzenia brutto za każdą rozpoczętą godzinę. Przeciętne wynagrodzenie za I kwartał 2014 r. zgodnie z wyliczeniami GUS wynosiło 3897 zł. Do tego należy doliczyć 23 % podatek VAT od usług. W przypadku gdy wnioskodawcy nie stać na pokrycie kosztów sporządzenia spisu może on wystąpić do sądu o zwolnienie z obowiązku ich ponoszenia na podstawie art. 102 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Warunkiem koniecznym zwolnienia jest wykazanie, że wnioskodawca nie może ponieść kosztów bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny. Dnia 12 VIII 2014 r. Rada Ministrów RP przyjęła projekt nowelizacji ustawy Kodeks cywilny, ustawy Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw. Obecnie projekt jest praktycznie na końcowym etapie procesu legislacyjnego (po III czytaniu, 120
przekazany Prezydentowi RP i Marszałkowi Senatu). Głównym celem projektu jest zmiana przepisów dotyczących odpowiedzialności spadkobierców za długi spadkowe. W miejsce obecnie obowiązującej zasady odpowiedzialności nieograniczonej, gdzie w przypadku niezłożenia w terminie 6 miesięcy od dowiedzenia się przez spadkobiercę o tytule powołania oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, dochodzi do prostego przyjęcia spadku, ma wejść zasada odpowiedzialności z dobrodziejstwem inwentarza. Nowelizacja uwzględnia tutaj obecną w doktrynie i orzecznictwie krytykę zasady odpowiedzialności nieograniczonej jako zasady zbyt surowej. W społeczeństwie panuje na ogół przekonanie, że bierność bądź nieznajomość prawa spadkowego nie może prowadzić do negatywnych konsekwencji w postaci przyjęcia pełnej odpowiedzialności za długi. W uzasadnieniu postanowienia z dnia 29 XI 2012 r. 350, Sąd Najwyższy stwierdził, że: O ile samo nadanie przez ustawę znaczenia przyjęcia spadku biernemu zachowaniu się spadkobiercy nasuwało się, w świetle założeń polskiego prawa spadkowego, jako rozwiązanie oczywiste, jedynie możliwe, o tyle zrównanie, co do zasady, tego biernego zachowania z przyjęciem bez ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe, wymagało rozważenia wielu przeciwstawnych racji, i jest decyzją, którą trudno uznać za jedynie możliwą i najwłaściwszą.... Jak słusznie zauważył J. Ciszewski: Zaniechanie spadkobiercy w zakresie złożenia oświadczenia woli o przyjęciu spadku (...) powinno skutkować jego ograniczoną odpowiedzialnością za długi spadkowe. (...) Byłoby wskazane, aby jedynie w przypadku wyraźnego oświadczenia woli w tym względzie spadkobierca ponosił odpowiedzialność nieograniczoną. Wydaje się, że uzasadniony interes wierzyciela znalazłby w tym przypadku wystarczającą ochronę. W wielu bowiem przypadkach zaspokojenie wierzyciela z majątku osobistego dłużnika, a więc w żaden sposób niezwiązanego ze zdarzeniem prawnym uzasadniającym odpowiedzialność spadkodawcy pozostawałoby w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego. 351. Mając na uwadze niską społeczną świadomość prawną odnośnie zasad dziedziczenia, jak i elementarne zasady sprawiedliwości oraz współżycia społecznego, na które powołuje się wielu autorów, nie tylko wyżej cytowany, należy pozytywnie ocenić proponowane kierunki zmian. W związku z wprowadzaniem powszechności dziedziczenia z dobrodziejstwem inwentarza, powstaje również problem długości oczekiwania na sporządzenie spisu, jak również i kosztów- wynagrodzenia komornika sądowego i biegłych rzeczoznawców. Dlatego też projekt nowelizacji przewiduje stworzenie nowej instytucji 350 Postanowienie SN z dn. 29 XI 2012 r., II CSK 171/12, Lex nr 1294475. 351 J. Ciszewski, Ustawowe i umowne ograniczenia odpowiedzialności osobistej, Gdańskie Studia Prawnicze nr 1/2003 r., s. 17 30. 121
prawa spadkowego- prywatnego wykazu inwentarza. Warto zauważyć że spis inwentarza ma charakter prywatny np. we francuskim czy niemieckim prawie cywilnym. Zgodnie z nowelizacją, złożenie wykazu inwentarza ma być fakultatywne. W celu ujednolicenia formy Minister Sprawiedliwości określi w rozporządzeniu urzędowy wzór wykazu. W wykazie inwentarza z należytą starannością ujawnione zostaną przedmioty majątkowe należące do spadku oraz długi. Wykaz będzie mógł być składany w sadzie spadku bądź u notariusza, a jego złożenie uruchomi ogłoszenie dokonywane przez sąd spadku. Postępowanie takie będzie stanowić surogat postępowania konwokacyjnego (model obowiązujący w prawie cywilnym szwajcarskim), w którym sąd wzywa wierzycieli i dłużników spadku do formalnego zgłaszania swoich roszczeń i zobowiązań. Rozwiązania te w sposób korzystny dla społeczeństwa usuną najbardziej powszechne problemy związane z dziedziczeniem w obecnym stanie prawnym, dotyczące zagadnienia odpowiedzialności spadkobierców za długi spadkowe. 1. Ciszewski J., Ustawowe i umowne ograniczenia odpowiedzialności osobistej, Gdańskie Studia Prawnicze nr 1/2003. 2. Gniewek E., Machnikowski P. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2013. 3. Marszałkowska-Krześ E. (red.), Postępowanie cywilne, Warszawa 2013. 4. Skowrońska-Bocian E., Prawo spadkowe, Warszawa 2012. 122