RYBICKA Iwona 1 DROŹDZIEL Paweł 2 Kierowca jako najważniejszy element systemu kierowca pojazd otoczenie WSTĘP Wśród czynników mających decydujący wpływ na bezpieczeństwo ruchu drogowego (człowiek pojazd otoczenie jako czynnik sprawczy wypadków) na pierwsze miejsce zdecydowanie wysuwa się człowiek. To właśnie zachowanie się poszczególnych grup użytkowników dróg generalnie wpływa na powstawanie wypadków drogowych. Zawód Kierowca kod 832 wg Klasyfikacji zawodów specjalności (Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 8 grudnia 2004 r.) obejmuje trzy podgrupy zawodowe, do których należą: kierowcy samochodów osobowych (w tym kierowcy taksówek), kierowcy autobusów i motorniczowie tramwajów (kierowcy autobusów, kierowcy trolejbusów, motorniczowie tramwajów), kierowcy samochodów ciężarowych (kierowcy ciągników siodłowych, kierowcy samochodów ciężarowych). Kierowca należy do kategorii zawodów trudnych i niebezpiecznych, czyli tych, gdzie praca związana jest z narażeniem życia i (lub) zdrowia osoby wykonującej ją i z zagrożeniem dla innych ludzi [6]. W artykule opisano jakie cechy psychologiczne i intelektualne kierowcy wpływają na bezpieczeństwo drogowe. 1 ZACHOWANIE KIEROWCY W badaniach bezpieczeństwa ruchu uwzględnienie cech i charakterystyk opisujących zachowanie kierowcy jest niezbędnie. Należy jednak pamiętać, że indywidualne cechy kierowcy są niepowtarzalne, zależą od wielu czynników (umiejętność, wiek, stan zdrowia, itp.). Wzrost zagrożeń ze strony kierowcy może być spowodowany: 1. błędną oceną lub zbagatelizowaniem sytuacji drogowej, 2. wykonanie nie prawidłowych czynności sterujących lub zbyt późnym ich podjęciem, 3. przekroczeniem obowiązujących przepisów kodeksu drogowego (świadome lub nieświadome), 4. barkiem umiejętności i niedostosowaniem techniki jazdy do aktualnych możliwości psychofizycznych (zmęczenie, zdenerwowanie) [1]. Strukturę sposobów zachowania tworzą [3]: 1. procesy emocjonalne, 2. cechy temperamentu, 3. motywacje, 4. nastawienie i postawa. Zachowanie kierowcy można podzielić: 1. logiczne, 2. nielogiczne, 3. irracjonalne. W kategorii działania logicznego zachowanie się kierowcy w ruchu drogowym jest przewidywalne, w odróżnieniu od dwóch pozostałych kategorii, kiedy można spodziewać się wystąpienia manewru, który nie wynika z aktualnej sytuacji na drodze. Oczyliście, świadoma minimalizacja ryzyka zachodzi 1 Instytut Transportu, Silników Spalinowych i Ekologii Politechniki Lubelskiej, ul. Nadbystrzycka 36, 20-618 Lublin, e-mail: i.rybicka@pollub.pl 2 Instytut Transportu, Silników Spalinowych i Ekologii Politechniki Lubelskiej, ul. Nadbystrzycka 36, 20-618 Lublin, e-mail: p.drozdziel@pollub.pl 9271
w czasie działania logicznego. Jednakże i wtedy kierowca może znaleźć się w sytuacji krytycznej, grożącej wypadkiem. Często występuje zachowanie sprzeczne z logiką, spowodowane np. roztargnieniem, zaskoczeniem, niepewności lub działanie impulsowe, irracjonalne, kiedy kierowca bez powodu zachowuje się w sposób nieadekwatny do istniejącej sytuacji drogowej lub bez powodu jest agresywny w stosunku do innych uczestników ruchu drogowego. Prawdopodobieństwo zaistnienia wówczas wypadku drogowego rośnie gwałtownie. Chwilowy brak uwagi jest jedną z najczęstszych przyczyn wypadków drogowych. Umiejętność koncentracji jest ważna cecha każdego kierowcy [2]. Kierowcy powinni zdawać sobie sprawę z tego, że przechodnie, szczególnie w trudnych warunkach drogowych, maja obniżoną zdolność spostrzegania, oceny sytuacji i podejmowania decyzji oraz wydłużony czas reakcji częstym niewłaściwym sposobem zachowanie się pieszych bywa wchodzenie na jezdnię spoza parkujących samochodów. Kierowca musi przewidzieć taka sytuację. Dość dużo kolizji zdarza się nocą. Kierowca powinien pamiętać, że nie wszystkie miejsca, w których często spotyka się pieszych, są dostatecznie oświetlone i pieszy bywa trudno widoczny [1]. 1.1 Cechy psychologiczne Reakcje kierowcy decydują o jego zachowaniu w skomplikowanych sytuacjach w ruchu drogowym zależ od sylwetki psychologicznej. Do pojęć charakteryzujących sylwetkę psychologiczną należą: 1. myślenie, 2. pamięć, 3. spostrzeżenie, 4. uwaga. Myślenie jest wyższym stopniem procesu poznawczego. W praktyce prowadzenie samochodu pojawiają się takie zadania, które są nowe, kierowca nie ma do dyspozycji gotowego sposobu rozwiązania. Powinien wtedy wykorzystać umiejętność poprawnego wyprowadzania wniosków na podstawie analizy posiadanych wiadomości. Dokonanie szybkiej i dokładniej oceny sytuacji drogowej i szybkiego podjęcia decyzji: wyprzedzać czy nie wyprzedzać. Dobra pamięć, czyli zdolność odzwierciedlenia doświadczeń z przeszłości, jest czynnikiem ułatwiającym właściwe zachowanie kierowcy w trudnych sytuacjach drogowych. Brak tej cechy powoduje powstanie wątpliwości przy podejmowaniu decyzji, przez co zwiększa się ryzyko popełnienia błędu lub opóźnienia rozpoczęcia prawidłowego działania i w efekcie wywołania sytuacji niebezpiecznej. Spostrzeganie jest etapem przetwarzania odebranej informacji. Jest to proces poznawczy, związany z wrażeniami i ze zrozumieniem istoty przedmiotów i zachodzących zjawisk. Kierowca, prowadząc samochód jest zmuszony odbierać dużą liczbę bodźców wzrokowych, dźwiękowych i innych mniej ważnych. Łączą się one w postać jednolitego obrazu z koniecznością przenoszenia uwagi w zależności od sytuacji drogowej. Brak uwagi jest z jednym z głównych czynników psychologicznych powodujących popełnianie przez kierowców błędów, które w efekcie doprowadzają do powstania kolizji drogowych. uwaga nie polega na tym, żeby wszystko widzieć lecz widzieć wszystko, co jest potrzebne czyli wyodrębnić spośród innych potrzebne zjawisko lub przedmiot i skoncentrować się na nim [3]. 1.2 Cechy fizjologiczne Wzrok pozwala odbierać bodźce świetlne. Związany jest z pojęciem widzenia, rozumianego jako zdolność postrzegania przestrzennego przedmiotów oraz rozróżniania ich wielkości, kształtów, barw i ruchu. Pozwala na prawidłowa ocenę odległości i prędkości pojazdów znajdujących się w polu widzenia. Do najważniejszych cech wzroku kierowcy należy: 1. zakres pola widzenia określa kąt widzenia dla każdego oka, poziomy kąt widzenia w prawo i w lewo powinien wynosić po 90, kat do góry i w dół odpowiednio 50 i 80 ; 2. zdolność adaptacji wzroku do światła i ciemności; 9272
3. wrażliwość na oślepienie, które wiąże się z adaptacją kierowcy światłami samochodów jadących z przeciwka. Czas reakcji stanowi część czasu potrzebnego do zatrzymania samochodu. Manewr zatrzymania samochodu przed pojawiającą się przeszkodą można podzielić na czas postrzegania, właściwy czas reakcji kierowcy, czas potrzebny do uruchomienia układu hamulcowego samochodu i czas właściwego hamowania. Czas postrzegania jest to okres od chwili, kiedy przeszkoda może być zauważona, do chwili, kiedy zostanie zidentyfikowana przez kierowcę. Czas reakcji kierowcy obejmuje okres związany z rozpoznaniem sytuacji, podjęciem decyzji o rodzaju manewru (ominięcie przeszkody, hamowanie) i rozpoczęciem czynności mających na celu wykonanie manewru [1]. 1.3 Czujność i senność kierowcy Osłabienie czujności objawia się jako osłabienie zdolności percepcyjnych kierowcy. Następuje pogorszenie zdolności postrzegania, co skutkuje opóźnieniem rozpoczęcie właściwego manewru w sytuacji niebezpiecznej. Innym objawem jest: przyzwyczajenie się do znacznej prędkości jazdy. Powstaje ono najczęściej podczas dłuższego czasu prowadzenie samochodu. Nasila się tendencja do zwiększania prędkości, podświadome lekceważenie dokładności kierowania pojazdem. Stan ten jest szczególnie niebezpieczny, ponieważ kierowca często nie zdaje sobie z niego sprawy. Umiejętność zachowania nie przerwanej czujności i trwania w stałym pogotowiu jest cecha dobrego, doświadczonego kierowcy. Wpływ senności i zmęczenie kierowcy na bezpieczeństwo jazdy. Zmniejszenie czujności jest najgroźniejszym efektem zmęczenia i senności. Wytupuje głownie wśród zawodowych kierowców samochodów ciężarowych. Kolizje spowodowane sennością kierowcy charakteryzują się następującymi cechami: 1. występują późnym wieczorem lub nad ranem, 2. skutki kolizji są poważne, 3. dotyczą najczęściej pojedynczego pojazdu, który wypadł z drogi, 4. powstają przy dużej prędkości, 5. kierowca nie podejmuje prób uniknięcia zderzenia, 6. w samochodzie nie ma pasażerów [3]. 1.4 Wpływ alkoholu Problem zażywania alkoholu nabrał szczególnego znaczenie w ciągu ostatnich lat, w związku z rozwojem motoryzacji. Wiadomo, ze alkohol ma istotny wpływ na liczbę kolizji drogowych. Obserwują wieloletnie statystyki kolizji drogowych w Polsce można łatwo wykazać, ze 6 9-krotnie wzrasta zagrożenie wypadkowe w przypadku nietrzeźwych kierowców i 2 2,5-krotnie w przypadku nietrzeźwych pieszych [5]. 2 WYPADKI Z WINY KIEROWCÓW W 2013 roku 41 723 kierujących pojazdami uczestniczyło w wypadkach drogowych. Z ich winy powstały 29 354 wypadki (co stanowi 81,9% ogółu). W wyniku tych zdarzeń śmierć poniosło 2 269 osób, a 37 527 zostało rannych. Głównymi przyczynami wypadków było: 1. niedostosowanie prędkości do warunków ruchu 8 276 wypadków, 2. nieprzestrzeganie pierwszeństwa przejazdu 7 673 wypadki, 3. nieprawidłowe zachowanie wobec pieszego (nieprawidłowe przejeżdżanie przejść dla pieszych oraz nie ustąpienie pierwszeństwa pieszemu) 4 049 wypadków [4]. 9273
Tab. 1. Przyczyny wypadków drogowych spowodowanych przez kierujących Wypadki Zabici Ranni Przyczyny Ogółem % Ogółem % Ogółem % Niedostosowanie prędkości do warunków ruchu 8 276 28,2 966 41,6 11 344 30,2 Nieprawidłowe Nieprzestrzeganie pierwszeństwa przejazdu 7 673 26,1 351 14,5 10 012 26,7 Nieprawidłowe wyprzedzanie 1 688 5,8 187 7,2 2 219 5,9 omijanie 565 1,9 53 2,3 596 1,6 wymijanie 478 1,6 50 2,2 657 1,8 zachowanie wobec pieszego 4 049 13,8 326 12,4 4 100 10,9 skręcanie 930 3,2 65 2,9 1 084 2,9 cofanie 605 2,1 20 0,9 614 1,6 zmiana pasa ruchu 643 2,2 45 2 846 2,3 zawracanie 165 0,6 15 0,7 246 0,7 przejeżdżanie drogi dla rowerów 110 0,4 2 0,1 111 0,3 zatrzymanie, postój 34 0,1 2 0,1 35 0,1 Jazda po niewłaściwej stronie drogi 574 2 111 4,9 847 2,3 Jazda bez wymaganego oświetlenia 44 0,1 14 0,6 39 0,1 Wjazd przy czerwonym świetle 481 1,6 20 0,9 695 1,9 Nie zachowanie bezpieczniej odległości między pojazdami 2 218 7,6 48 2,1 2 882 7,7 Gwałtowne hamowanie 194 0,7 2 0,1 243 0,6 Zmęczenie, zaśnięcie 522 1,8 88 3,9 813 2,2 Nieprzestrzeganie innych znaków i sygnałów 105 0,4 4 0,2 144 0,4 Ogółem 29 354 100 2 369 100 37 527 100 Bezpieczeństwo na drogach w 2013 r. podsumowane zostało głównie m.in. na podstawie danych policji i Inspekcji Transportu Drogowego. Wynika z nich, że mimo wzrastającej liczby pojazdów na polskich drogach sukcesywnie zmniejsza się liczba wypadków i ich ofiar. Najczęściej do wypadków dochodziło z winy kierowcy - prawie 82 proc. wszystkich drogowych tragedii (rys.1). Najczęstszymi ich przyczynami była brawura kierujących: nadmierna prędkość, nieprzestrzeganie pierwszeństwa przejazdu i nieprawidłowe zachowanie wobec pieszego - czyli nieprawidłowe przejeżdżanie przejść dla pieszych oraz nieustąpienie pierwszeństwa pieszemu (tab. 1). Według policjantów kierowcy powszechne nie stosują się do limitów prędkości i nieprawidłowo wyprzedzają. Zdaniem KGP odrębną kwestią jest też nieuchronność kary i jej wysokość, tak by była odczuwalna dla kierowcy. Obecnie najwyższy mandat może wynieść 500 zł, w przypadku sumowania wykroczeń - 1000 zł [4]. 9274
Rys. 1. Przyczyny wypadków drogowych spowodowanych przez kieujących [4]. Z opracowania wyłania się też charakterystyka kierowcy, sprawcy wypadku. Zdecydowanie częściej są to mężczyźni - 74,1 proc. (kobiety spowodowały 21,4 proc. wypadków, w pozostałych przypadkach sprawcy nie zostali ustaleni) (rysunek 2). Szczególną uwagę należy zwrócić na tzw. młodych kierowców w wieku 18-24 lata. Powodują oni dużą liczbę wypadków, w 2013 r. byli sprawcami 6 233 wypadków (21,2% wypadków powstałych z winy kierujących), zginęły w nich 584 osoby, a 8 430 zostało rannych. Przyczyną 42,5% wypadków, które spowodowali było niedostosowanie prędkości do warunków ruchu, a o ich ciężkości świadczy 62% zabitych w wypadkach przez nich spowodowanych. Jest to grupa osób, którą cechuje brak doświadczenia i umiejętności w kierowaniu pojazdami oraz skłonność do ryzyka. Rys. 2. Płeć kierujących sprawcy wypadków w 2013 roku [4]. WNIOSKI Pierwszym i najważniejszym elementem systemu bezpieczeństwa czynnego jest sam kierowca. Od jego zachowań bowiem w największym stopniu zależy to czy prowadzony przez niego samochód będzie uczestniczył w niebezpiecznym zdarzeniu drogowym. Najczęstszymi przyczynami wypadków na polskich drogach są: nadmierna prędkość, nieprzestrzeganie pierwszeństwa przejazdu czy pierwszeństwa pieszych. Kierowca, sprawca wypadku to najczęściej mężczyzna w wieku 25-39 lat - wynika z raportu MSW o bezpieczeństwie w 2013 r. 9275
Streszczenie W artykule przedstawiono jakie czynniki mają wpływ na diagnozowanie systemu kierowca pojazd otoczenie. Omówiono cechy psychiczne kierowcy oraz jego zachowanie w ruchu drogowym. Przeanalizowano przyczyny zdarzeń drogowych spowodowanych przez kierujących. Driver as the most important element of the system of driver vehicle environment Abstract The article presents the factors that have an impact on system diagnostics driver vehicle environment. Discusses the psychological characteristics of the driver and his behavior in traffic. We analyzed the causes of road accidents caused by drivers. BIBLIOGRAFIA 1. Szczuraszek T, Bezpieczeństwo ruchu miejskiego, Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, Warszawa 2005. 2. Wicher J., Zagadnienia bezpieczeństwa samochodu, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1997. 3. Wicher J., Bezpieczeństwo samochodów i ruchu drogowego, Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, Warszawa 2002. 4. Wypadki drogowe w Polsce w 2013 roku. Komenda Główna Policji. Biuro Ruchu Drogowego. Wydział profilaktyki i Analiz. Warszawa. 5. Alkohol i kierowca (2001). Państwowa Agencja rozwiązywania problemów alkoholowych. http://alkomaty.biz/pix/testery/kierowca.pdf. 6. Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 8 grudnia 2004 r. 9276