Występowanie cykady podolskiej Cicadetta concinna (Germar, 1821) (Hemiptera, Cicadidae) w Polsce

NATURALIA 2 (2013) 2014: 81-88 81 Występowanie cykady podolskiej Cicadetta concinna (Germar, 1821) (Hemiptera, Cicadidae) w Polsce Occurrence of Steppe Cicada Cicadetta concinna (Germar, 1821) (Hemiptera, Cicadidae) in Poland Michał Brodacki ABSTRAKT: W pracy przedstawiono wyniki badań nad występowaniem w Polsce cykady podolskiej Cicadetta concinna (Germar, 1821) reliktowego owada stepowego z grupy piewików (Hemiptera, Cicadidae), którego krajowy zasięg ogranicza się do obszaru Niecki Nidziańskiej. W 2011 roku znaleziono nowe stanowisko C. concinna pod Pińczowem (N: 50 32 14, E: 20 30 42, UTM: DA69), obejmujące fragment południowo-zachodniego zbocza Garbu Pińczowskiego, porośniętego kwietną murawą kserotermiczną. Obecność gatunku stwierdzono tam również w latach 2012 i 2013. Ponadto w latach 2011 2013 dokonano weryfikacji znanych z literatury miejsc występowania C. concinna w kraju. Potwierdzono obecność tego gatunku w rezerwacie przyrody Krzyżanowice koło Pińczowa oraz na dwóch pobliskich stanowiskach położonych w okolicach wsi Gacki. Nie udało się potwierdzić występowania cykady podolskiej w rezerwacie przyrody Przęślin w Chotlu Czerwonym koło Wiślicy. Aktualnie potwierdzony obszar występowania C. concinna w Polsce obejmuje trzy stanowiska w Niecce Soleckiej (rezerwat przyrody Krzyżanowice i dwa pobliskie wzgórza w Gackach) oraz nowe stanowisko na Garbie Pińczowskim koło Pińczowa. W trakcie monitoringu jednego ze stanowisk zaobserwowano przypadek drapieżnictwa gąsiorka Lanius collurio na cykadzie podolskiej. SŁOWA KLUCZOWE: cykada podolska, Cicadetta concinna, Cicadetta podolica, Cicadetta adusta, Cicadomorpha, Niecka Nidziańska, Niecka Solecka, Garb Pińczowski, rezerwat przyrody Krzyżanowice, rezerwat przyrody Przęślin, gąsiorek, Lanius collurio. Wstęp Cykada podolska Cicadetta concinna (Germar, 1821) (synonimy: Cicadetta podolica, Cicadetta adusta) jest ciepłolubnym pluskwiakiem (Hemiptera) z podrzędu piewików (Cicadomorpha), rodziny cykadowatych (Cicadidae) (fot. 1). Długość ciała 1,6 2 cm (2,2 2,6 cm z uwzględnieniem złożonych skrzydeł), rozpiętość skrzydeł 4,3 5 cm (Kostrowicki & Nast 1952; Schedl 1986). Od innych, morfologicznie bardzo podobnych gatunków należących do kompleksu gatunkowego Cicadetta montana, można ją odróżnić po ciemnym przydymieniu żyłek na końcu przednich skrzydeł, tworzącym cha-

82 Brodacki M.: Występowanie cykady podolskiej Cicadetta concinna w Polsce Fot. 1. Cykada podolska Cicadetta concinna (samiec), Gacki 1, 2013.06.13 (fot. M. Brodacki) Photo 1. Steppe Cicada Cicadetta concinna (male), Gacki no. 1, 2013.06.13 (photo by M. Brodacki) Fot. 2. Południowo-zachodni stok Garbu Pińczowskiego między Pińczowem a Skowronnem Dolnym nowe stanowisko Cicadetta concinna w Polsce, 2011.06.05 (fot. M. Brodacki) Photo 2. South-western slope of Pińczów Hills between Pińczow and Skowronno Dolne a new locality of Cicadetta concinna in Poland, 2011.06.05 (photo by M. Brodacki) Fot. 3. Imagines i larwa Cicadetta concinna w spiżarni gąsiorka Lanius collurio, Pińczów, 2012.06.17 (fot. M. Brodacki) Photo 3. Two imagines and a nymph of Cicadetta concinna stored in a larder (food cache) of Red-backed Shrike Lanius collurio, Pińczów, 2012.06.17 (photo by M. Brodacki)

NATURALIA 2 (2013) 2014: 81-88 83 Ryc. 1. Rozmieszczenie znanych stanowisk cykady podolskiej Cicadetta concinna w Polsce. Czarne kółka stanowiska; Kwadraty duże miasta, kwadraty małe inne miejscowości wymienione w tekście. 1 Pińczów (stanowisko odkryte przez autora w 2011 r.); 2 Krzyżanowice (potwierdzone przez Gębickiego w latach 1979 1981, Szwedo w latach 1995 1998, Trilara i Gogalę w latach 2003 i 2005 oraz autora w latach 2012 2013); 3 Gacki 1 (potwierdzone przez autora w latach 2011 2013); 4 Gacki 2 (potwierdzone przez autora w latach 2012 2013); 5 Chotel Czerwony (niepotwierdzone przez autora). Fig. 1. Known localities of Steppe Cicada Cicadetta concinna in Poland. Black dots localities, large squares towns, small squares other places mentioned in the text. 1 Pińczów (discovered by the author in 2011); 2 Krzyżanowice (confirmed by Gębicki in 1979 1981, Szwedo in 1995 1998, Trilar and Gogala in 2003 and 2005, and the author in 2012 2013); 3 Gacki no. 1 (confirmed by the author in 2011 2013); 4 Gacki no. 2 (confirmed by the author in 2012 2013); 5 Chotel Czerwony (unconfirmed by the author).

84 Brodacki M.: Występowanie cykady podolskiej Cicadetta concinna w Polsce rakterystyczny zygzak, kształcie operculum, budowie aparatu genitalnego samców, oraz wydawanych głośnych dźwiękach, które słychać z odległości 10 metrów (Kostrowicki & Nast 1952; Schedl 1986; Świerczewski & Gębicki 2003; Trilar & Gogala 2007). Głos wabiący samców tego gatunku, wydawany w ciepłe słoneczne dni, składa się z dwóch części ostrego cykania, przypominającego tykanie zegara, i głośnego brzęczenia, powtarzanych naprzemiennie (Gogala & Trilar 2004; Trilar & Gogala 2007). Po kopulacji samice składają jaja w tkankach roślin zielnych (Szwedo 2004). Larwy, których rozwój trwa 2 3 lata, żyją w ziemi i wysysają soki z korzeni roślin. Imagines pojawiają się pod koniec maja i żyją do początku lipca (Schedl 1986; Szwedo 2004). Egzuwia (wylinki) cykady podolskiej niczym nie różnią się od wylinek pokrewnych gatunków z rodzaju Cicadetta (Kostrowicki & Nast 1952). C. concinna występuje na stepach południowo-wschodniej Europy oraz zachodniej i środkowej Azji (Ukraina, Rosja, podnóża Kaukazu, Kazachstan); izolowane stanowiska tego gatunku znajdują się także w Polsce, Rumunii i zachodnim Ałtaju (Schedl 1986; Szwedo 2004). W Polsce owad ten został znaleziony w latach 50. XX w. na dwóch stanowiskach na wzgórzach kserotermicznych w Niecce Soleckiej (makroregion Niecka Nidziańska): w Krzyżanowicach koło Pińczowa i w Chotlu Czerwonym koło Wiślicy (Kostrowicki & Nast 1952; Kostrowicki 1953; Błeszyński & Szymczakowski 1954, 1955; Nast 1955, 1976). Obecność C. concinna na wzgórzu w Krzyżanowicach Dolnych (rezerwat stepowo-entomologiczny Krzyżanowice ) została potwierdzona pod koniec XX i na początku XXI wieku (Gębicki 1987; Szwedo 2004; Trilar & Gogala 2007), natomiast w okolicach Chotla Czerwonego (rezerwaty stepowe Przęślin i Góry Wschodnie ) występowania tego gatunku w ostatnich latach nie potwierdzono. Cykada podolska, objęta ochroną gatunkową, jest w Polsce przypuszczalnie reliktem interglacjalnym (Szwedo 2004). Nowe stanowisko na Garbie Pińczowskim W latach 2011 2013 stwierdziłem występowanie C. concinna między Pińczowem a Skowronnem Dolnym (N: 50 32 14, E: 20 30 42, UTM: DA69, ryc. 1) na południowo-zachodnim stoku Garbu Pińczowskiego (makroregion Niecka Nidziańska), skąd gatunek ten nie był dotychczas podawany. Nowe stanowisko obejmuje płat murawy kserotermicznej Inuletum ensifoliae o długości ok. 120 m i szerokości ok. 80 m, porastającej stok o nachyleniu ok. 45, na podłożu marglistokredowym (fot. 2). Pojaw imagines trwał od pierwszej do ostatniej dekady czerwca. Owady dorosłe (głównie grające samce) stwierdziłem na całej wysokości stoku, od jego górnej krawędzi do dolnej części, częściowo zarośniętej krzewami dzikiej róży i tarniny. Osobniki przesiadywały na niskiej roślinności od kilku do kilkunastu centymetrów nad ziemią, a znacznie rzadziej na gałęziach krzewów rosnących w dolnej części stoku. W słoneczne i ciepłe dni, w promieniu kilkunastu metrów od obserwatora (w zasięgu słuchu), zwykle grały jednocześnie dwa trzy samce. W ciepłe dni cykady odzywały się także przy częściowo zachmurzonym niebie. Wylinki obserwowałem na roślinności zielnej nisko przy ziemi, najliczniej w połowie wysokości stoku. W niektórych miejscach egzuwia występowały w skupiskach do 8 na powierzchni około 0,25 m 2. Obserwacje zostały udokumentowane za pomocą fotografii i nagrań głosu samców. Na podstawie nagrań stworzono spektrogram i oscylogram głosu (ryc. 2). Wielkość populacji cykad na nowym stanowisku jest trudna do ustalenia, ale z pewnością niższa niż na znacznie większym stanowisku w Krzyżanowicach. Na

NATURALIA 2 (2013) 2014: 81-88 85 podstawie wielkości siedliska, liczby odzywających się samców i liczby znajdowanych wylinek szacuję ją na kilkadziesiąt do 200 osobników dorosłych. Daty obserwacji imagines: 2011.06.05, 2012.06.17, 2012.06.19, 2012.06.24, 2013.06.12, 2013.06.16, 2013.06.23. W czasie kontroli nowego stanowiska 17.06.2012 r., w dolnej, zarastającej krzewami części stoku, znaleziono imagines i larwy cykady podolskiej nabite na kolce krzewów tarniny i dzikiej róży przez gąsiorka Lanius collurio (fot. 3). Znaleziono w sumie kilka spiżarni tego ptaka, zawierających oprócz cykad także duże chrząszcze i inne owady. W kolejnym roku, w okresie pojawu cykad, nie znalazłem w tym miejscu spiżarni dzierzb. Stanowiska w Niecce Soleckiej Kostrowicki i Nast (1952) donosząc o znalezieniu w 1951 r. cykady podolskiej nad Nidą podali, że owad ten występuje na całym południowym zboczu pasma wzgórz gipsowowapiennych, między wsią Krzyżanowice a przełomem szosy Bogucice-Chroberz, czyli na długości ok. 2 km (ryc. 1). Pasmo to, zwane niekiedy Garbem Krzyżanowickim, znajduje się na zachodnim skraju Niecki Soleckiej i tworzy północno-zachodni odcinek kuesty gipsowej, ciągnącej się na południowy wschód w kierunku Wiślicy. Obecność C. concinna w rezerwacie przyrody Krzyżanowice (N: 50 27 12, E: 20 33 34, UTM: DA68), obejmującym naj- Ryc. 2. Spektrogram i oscylogram głosu cykady podolskiej Cicadetta concinna, Pińczów, 2013.06.12 (nagranie M. Brodacki; rejestrator audio Olympus LS-3 z parą wbudowanych mikrofonów w trybie PCM 44,1 khz mono; oprogramowanie: Audacity 2.0.5) Fig. 2. Spectrogram and oscillogram of the calling song of Steppe Cicada Cicadetta concinna, Pińczów, 2013.06.12 (song recorded by M. Brodacki with Olympus LS-3 audio recorder using a pair of built-in microphones in PCM 44,1 khz mono; Audacity 2.0.5 software)

86 Brodacki M.: Występowanie cykady podolskiej Cicadetta concinna w Polsce bardziej na zachód wysunięte wzgórze należące do tego pasma, została potwierdzona w latach 1979-1981 (Gębicki 1987), w latach 1995-1998 (Szwedo 2004) oraz 2003 i 2005 (Trilar & Gogala 2007). W czasie kontroli w dniach 2012.06.18 i 2013.06.13, przeprowadzonych wzdłuż granicy rezerwatu, na skraju murawy i pól uprawnych u podnóża wzniesienia, stwierdziłem występowanie grających samców tego gatunku. Mimo że w latach 90. XX w. nie odnaleziono C. concinna w odpowiednich siedliskach znajdujących w odległości kilkuset metrów od rezerwatu przyrody Krzyżanowice (Szwedo 2004), w latach 2011 2013 potwierdziłem obecność tego gatunku na dwóch częściach wzniesienia położonego na wschód od rezerwatu, w pobliżu miejscowości Gacki. Jest ono oddzielone od wzgórza w Krzyżanowicach kilkusetmetrowym pasem pól i ciągnie się na wschód, na długości ok. 1 km w stronę szosy Bogucice-Chroberz. Południowo-zachodnią i południowo-wschodnią część tego wzniesienia porasta murawa kserotermiczna, a część środkowa jest w dużej części porośnięta krzewami i wyspowo zadrzewieniami. Obserwacje zostały udokumentowane fotograficznie i nagraniami głosu samców. Stanowisko nr 1 w Gackach (N: 50 27 14, E: 20 34 31, UTM: DA68) znajduje się ok. 700 m na wschód od granicy rezerwatu przyrody Krzyżanowice i ok. 1 km na zachód od szosy Bogucice-Chroberz. Obejmuje ono zachodnią część opisanego wyżej wzniesienia, mającego postać stoliwa, o długości ok. 300 m i szerokości ok. 100 m. Wierzchowina z licznymi zapadliskami krasowymi oraz stromymi południowymi i zachodnimi zboczami, porośnięta jest kwietną murawą kserotermiczną Inuletum ensifoliae. Cykady obserwowałem na całej długości południowego stoku, szczególnie licznie w jego zachodniej części, a także w zbożu u jego podnóża oraz na wierzchowinie. W zachodniej części zbocza znajdowałem też liczne wylinki, do kilkunastu na powierzchni 0,25 m 2. Liczebność populacji C. concinna na tym stanowisku jest prawdopodobnie niższa niż w rezerwacie Krzyżanowice, mającym znacznie większą powierzchnię. Daty obserwacji imagines: 2011.06.03, 2012.06.18, 2013.06.13. Stanowisko nr 2 w Gackach (N: 50 27 9, E: 20 35 10, UTM: DA78) o wymiarach ok. 200 m na 200 m, znajduje się ok. 500 m na wschód od poprzedniego (od którego jest oddzielone pasem zarośli i drzew) i ok. 300 m na zachód od szosy Bogucice-Chroberz. Obejmuje płaską wierzchowinę i strome zbocza południowe i wschodnie i jest porośnięte kwietną murawą kserotermiczną Thalictro- Salvietum pratensis. Cykady i ich wylinki obserwowałem głównie na południowym stoku tego wzgórza. Liczebność populacji wydaje się być niższa niż na stanowisku nr 1, - szacuję ją na kilkadziesiąt osobników. Daty obserwacji imagines: 2012.06.18, 2012.06.21, 2013.06.13, 2013.06.19. Kostrowicki i Nast (1952) podali, że cykad nie znaleziono po wschodniej stronie przełomu szosy Bogucice-Chroberz, na wzgórzach oddalonych o kilkaset metrów od miejsca występowania tego gatunku. Ta część kuesty gipsowej, na której występowały potencjalne siedliska C. concinna, została w drugiej połowie XX w. w dużym stopniu przekształcona w związku z wydobyciem gipsu. Zachowała się jednak nadal część kwietnych muraw na tym obszarze. Występują one także dalej na południowy wschód od Woli Zagojskiej Górnej do Skotnik Górnych. Mając na uwadze możliwość ekspansji C. concinna na ten teren, w latach 2012 2013 kilkakrotnie przeszukiwałem kwietne murawy po wschodniej stronie szosy Bogucice-Chroberz, od Gacek do Skotnik Górnych, nasłuchując grających samców i wypatrując wylinek. Cykad jednak nie stwierdziłem. W 1953 r. stwierdzono występowanie C. concinna na wzgórzu w Chotlu Czerwonym koło Wiślicy (rezerwat przyrody Przęślin ), ok. 14 km na południowy wschód od wzgórza w Krzyżanowicach (Błeszyński &

NATURALIA 2 (2013) 2014: 81-88 87 Szymczakowski 1954, 1955). W literaturze brak doniesień potwierdzających obecność omawianych piewików na tym stanowisku w późniejszych latach. W czerwcu 2005 r. bezskutecznie poszukiwali ich tam badacze słoweńscy (Trilar & Gogala 2007). W trakcie kontroli przeprowadzonej wzdłuż granicy rezerwatu przyrody Przęślin w dniu 2013.06.15 nie wykryłem obecności tego gatunku. Jednakże z uwagi na niską aktywność cykad późnym popołudniem i wczesnym wieczorem, gdy prowadziłem kontrolę, stanowisko to wymaga dalszej weryfikacji. Płaski (1998) donosił o znalezieniu C. concinna na zboczach Garbu Wodzisławskiego w rejonie Pełczysk. Szwedo (2004) poddał tę informację w wątpliwość, sugerując, że obserwacja mogła dotyczyć innego gatunku z kompleksu gatunkowego Cicadetta montana. W trakcie poszukiwań przeprowadzonych 2012.06.19, 2012.06.22 i 2013.06.14 na kserotermicznym południowo-zachodnim stoku wzgórza Zawinica koło Pełczysk nie stwierdziłem obecności cykady podolskiej ani innego gatunku z tego rodzaju. Podsumowanie Obecnie potwierdzony obszar występowania C. concinna w Polsce obejmuje trzy sąsiadujące ze sobą stanowiska na północnozachodnim skraju Niecki Soleckiej (rezerwat przyrody Krzyżanowice i dwa pobliskie wzgórza w Gackach) oraz położone ok. 10 km na północny zachód nowe stanowisko na Garbie Pińczowskim między Pińczowem a Skowronnem Dolnym (ryc. 1). Największym pod względem powierzchni i prawdopodobnie mającym najliczniejszą populację cykad jest stanowisko w rezerwacie przyrody Krzyżanowice. Na stanowisku w Chotlu Czerwonym koło Wiślicy (południowa część Niecki Soleckiej), gdzie cykadę podolską stwierdzono w latach 50. XX w., gatunku tego nie udało się obecnie potwierdzić. Dziękuję Mariuszowi Gwardjanowi i Bogusławowi Sępiołowi z Towarzystwa Badań i Ochrony Przyrody w Kielcach, którzy w czasie wspólnej wycieczki na stanowisko koło Pińczowa dostrzegli gąsiorka i jego spiżarnię z cykadami, Joannie Przybylskiej (TBOP) za opracowanie mapy z rozmieszczeniem stanowisk oraz Tomaszowi Żółciakowi za wykonanie spektrogramu i oscylogramu głosu cykady podolskiej. Dziękuję także recenzentowi dr hab. prof. UG Jackowi Szwedo (Uniwersytet Gdański) za uwagi do niniejszego artykułu. Piśmiennictwo Błeszyński S. & Szymczakowski W. 1954. Notatki entomofaunistyczne z rezerwatu w Chotlu Czerwonym. Chrońmy przyr. ojcz. 10(3-4): 61-64. Błeszyński S. & Szymczakowski W. 1955. Kilka uwag o entomofaunie wzgórza gipsowego w Chotlu Czerwonym. Pol. Pismo entomol. 14, supl. 1: 39-41. Gębicki C. 1987. Leafhopper Associations (Homoptera, Auchenorrhyncha) in xerothermic communities in the vicinity of Pińczów. Prace Nauk. Uniw. Śląskiego. Acta biol. 6: 87 98. Gogala M. & Trilar T. 2004. Bioacoustic investigations and taxonomic considerations on the Cicadetta montana species complex (Homoptera: Cicadoidea: Tibicinidae). Anais da Academia Brasileira de Ciências (Annals of the Brazilian Academy of Sciences) 76(2): 316-324. Kostrowicki A. 1953. Rzut oka na faunę projektowanego rezerwatu w Krzyżanowicach nad Nidą. Chrońmy przyr. ojcz. 9 (5): 13-18. Kostrowicki A. & Nast J. 1952. O występowaniu Cicadetta adusta (Hag.) w Polsce (Homoptera, Cicadidae). Fragmenta Faunistica 6: 193-197.

88 Brodacki M.: Występowanie cykady podolskiej Cicadetta concinna w Polsce Nast J. 1955. Nowe dla Polski lub mniej znane gatunki Homoptera. III. Fragmenta faunistica 7: 213-231. Nast J. 1976. Piewiki Auchenorrhyncha (Cicadoidea). Katalog fauny Polski 25, XXI (1): 1-256. Płaski R. 1998. Kozubowski Park Krajobrazowy. Informator krajoznawczo-przyrodniczy. Zespół Świętokrzyskich i Nadnidziańskich Parków Krajobrazowych w Kielcach, Kielce. Schedl W. 1986. Zur Morphologie, Ökologie und Verbreitung der Singzikade Cicadetta podolica (Eichw.) (Homoptera: Auchenorrhyncha, Tibicinidae). Ann Naturhist MusWien 88/89: 579-585. Szwedo J. 2004. Cicadetta podolica (Eichwald, 1830) Piewik (cykada) pstroskrzydły, p. podolski. W: Głowaciński Z., Nowacki J. (red.). Polska czerwona księga zwierząt, Bezkręgowce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków & Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego, Poznań: 77 78. Świerczewski D. & Gębicki C. 2003. Różnorodność gatunkowa piewików w Polsce i jej ochrona (Hemiptera, Auchenorrhyncha). Acta entomol. siles. 9 10, 2001 2002: 77 84. Trilar T. & Gogala M. 2007. The song structure of Cicadetta podolica (Eichwald 1830) (Hemiptera: Cicadidae). Acta entomologica slovenica 15: 5 20. Michał Brodacki Warszawa e-mail: m.brod@wp.pl Summary: The Steppe Cicada Cicadetta concinna (Germar, 1821) is an extremely rare species of cicada (Hemiptera, Cicadidae), protected in Poland. It was first discovered here in the 1950s at two localities in the Nida Basin (Małopolska Upland, southern Poland): in Krzyżanowice near Pińczów and in Chotel Czerwony near Wiślica. It inhabits xerothermic hills with steppe-like vegetation. In 2011 a new locality of C. concinna in Poland was discovered by the author on the south-western slope of the Pińczów Hills (Garb Pińczowski) at the outskirts of Pińczów, about 10 km to the north-west of the locality in Krzyżanowice. The cicadas were observed there also in two subsequent years. Predation by Red-backed Shrike Lanius collurio was noticed at this locality in 2012, when imagines and nymphs of Steppe Cicada were found in the shrike s larders. Occurrence of C. concinna in Krzyżanowice nature reserve the largest refuge of this species in Poland was confirmed by several researchers, including the author, in the late 20 th and early 21 st centuries. In 2011 2013 occurrence of C. concinna was confirmed by the author in the vicinity of Gacki, on two hills located 0.7 km and 1.5 km to the east of the reserve. The cicadas occurred on these hills in the 1950s, but were not found there in the 1990s. There have been no sightings of Steppe Cicada at Chotel Czerwony ( Przęślin nature reserve) since the 1950s. Current confirmed distribution of C. concinna in Poland thus encompasses three neighbouring localities on the Krzyżanowice Hills ( Krzyżanowice nature reserve and two smaller hills located nearby) and the new locality on the Pińczów Hills.