Przemilczana tragedia

Przemilczana tragedia

Wołyń i jego dzieje Wołyń to kraina geograficzno - historyczna pomiędzy górnym Bugiem i Słuczą, na północy sięgająca do Prypeci. Pierwotnie obszar ten był zamieszkiwany przez plemię ruskie.

Łuck stolica woj. wołyńskiego

Liceum w Krzemieńcu 1805-31 Tadeusz Czacki, Hugo Kołłątaj

do 981 księstwo plemienne X XI w. pogranicze polsko ruskie z Grodami Czerwieńskimi 1097 samodzielne księstwo włodzimiersko-wołyńskie XII w. Ruś Halicko-Włodzimierska 2. poł. XIV w. w granicach Litwy, 1366 Kazimierz Wielki przyłącza ziemie zach. Wołynia do Polski 1569 1795 w granicach I Rzeczpospolitej, polonizacja Wołynia 1795 1914 zabór rosyjski, rusyfikacja Wołynia 1914 1918 I wojna światowa 1919 1920 wojna polsko-bolszewicka 1921 1939 w granicach II Rzeczypospolitej 1939 1941 okupacja sowiecka 1941 1944 okupacja niemiecka Dzieje Wołynia 1944 1992 w granicach Ukraińskiej SRR

Województwo wołyńskie Drugie co do wielkości województwo II RP, w latach 30. podzielone na 11 powiatów. Charakter tych ziem był przeważnie rolniczy. Najliczniejsze grupy narodowościowe: Ukraińcy 68,4% Polacy 16,6% Żydzi 10% Niemcy 2,3% Czesi 1,5% Rosjanie 1,1% 1921-1939

Polsko-czesko-ukraiński zespół muzyczny w miasteczku Werba, pow. dubieński w woj. wołyńskim, w okresie międzywojennym

Przyczyny narastającej wrogości między Polakami a Ukraińcami polska akcja osadnicza; obsadzanie wyższych stanowisk Polakami; błędy w obsłudze ludności przez urzędników RP; nieutworzenie ukraińskiego uniwersytetu we Lwowie; likwidacja części ukraińskich szkół i zastępowanie ich dwujęzycznymi; rewindykacja kościołów zamienionych niegdyś przez zaborcę na cerkwie; nieprzyznanie Małopolsce Wschodniej autonomii; repolonizacja szlachty zagrodowej oraz innych zruszczonych Polaków i zmuszanie ich do przechodzenia z prawosławia na katolicyzm (przez KOP); likwidacja 120 cerkwi na Chełmszczyźnie w lipcu 1938 r.; nielegalna działalność KPZU i OUN.

Wieś na Wołyniu

Ukraiński nacjonalizm Za twórcę ukraińskiego nacjonalizmu uważany jest Mykoła Michnowśkyj, który jeszcze przed pierwszą wojną światową postulował powstanie niepodległego państwa ukraińskiego, wymyślił też hasło Ukraina dla Ukraińców i ułożył 10 przykazań nacjonalisty. Głównym jednak ideologiem ukraińskich nacjonalistów został Dmytro Doncow (autor wydanej w 1926 r. książki Nacjonalizm ), który wywarł decydujący wpływ na ukraińską młodzież. Doncow, podobnie jak Hitler i twórcy innych ruchów faszystowskich, wyznawał poglądy darwinizmu społecznego i rasizmu.

Ukraiński nacjonalizm W 1920 r. żołnierze byłej Zach. Ukraińskiej Republiki Ludowej zakładają w Pradze Ukraińską Organizację Wojskową (UWO), kierowaną przez płk. Jewhena Konowalca. Prowadziła ona antypolską dywersję w Galicji Wschodniej. Działała brutalnie i bezwzględnie. W 1929 r. na bazie UWO, ale przy decydującym udziale nowych, młodych nacjonalistów, owładniętych ideologią Doncowa, powstała w Wiedniu Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN). Do jej głównych przywódców należeli m. in. Jewhen Konowalec, Andrzej Melnyk, Stepan Bandera i Mikołaj Łebed.

Ukraiński nacjonalizm W czerwcu 1929 r. Stepan Łenkawśki napisał nowy dekalog nacjonalistów ukraińskich, który był bardziej radykalny od tego sprzed I wojny światowej.

1 i 17 września 1939 r. IV rozbiór Polski Wraz z wybuchem wojny uaktywniły się antypaństwowe i antypolskie postawy części Ukraińców (komunistów i nacjonalistów), których wyrazem były dezercje z wojska, napady na urzędy i posterunki policji, witanie Sowietów bramami triumfalnymi (także przez komunistów żydowskich). We IX i X 1939 r. miały miejsce ze strony ukraińskiej antypolskie akty, jak zabójstwa żołnierzy, policjantów, służby leśnej, mieszkańców wsi, oddawanie w ręce NKWD osób pełniących funkcje społeczne i publiczne. W 1939 i 1940 r. Niemcy wyjechali z Wołynia do Rzeszy na mocy porozumień niemiecko - sowieckich.

Okupacja sowiecka Terror. Nowa władza korzystała z ukraińskich donosów, którymi Ukraińcy przyczyniali się do aresztowań i sporządzania spisów osób do deportacji. Represje sowieckie były wymierzone w polskie elity i ich rodziny. Rozgromiona została cała polska konspiracja niepodległościowa, powstała po 1939 r. Kilkadziesiąt tysięcy Polaków zostało aresztowanych, uwięzionych, rozstrzelanych i deportowanych w latach 1940-41 w głąb Związku Sowieckiego. Władza sowiecka te same represje zastosowała wobec Ukraińców, wywołując wśród ludności ukraińskiej początkowo zadowolonej z prześladowań polskich panów powszechną wrogość.

Okupacja niemiecka, holocaust Ukraińcy liczyli na utworzenie przy pomocy Niemców państwa ukraińskiego, co szybko okazało się ułudą. Działacze OUN, przeszkoleni w Rzeszy, organizowali ukraińską administrację i policję oraz dokonywali wraz z Niemcami zbrodni na Żydach i Polakach. Pomiędzy latem 1941 r. a jesienią 1942 r. Niemcy wraz z policją ukraińską (opanowaną przez OUN) dokonali na Wołyniu zagłady większości wołyńskich Żydów (około 150 tysięcy).

Okupacja niemiecka Dawne Wołyńskie razem z częścią województw lwowskiego i poleskiego jako Okręg Generalny Wołyń i Podole włączono do Komisariatu Rzeszy Ukraina z siedzibą w Równem. Obok instytucji niemieckich powołano zarządy ukraińskie, których zadaniem było egzekwowanie obowiązkowych dostaw dla Niemców, werbowanie robotników do III Rzeszy, budowa i naprawa dróg. Lwów natomiast został wcielony do Generalnego Gubernatorstwa jako stolica dystryktu Galicja.

Okupacja niemiecka 1941/1942 r. - ludność ukraińska na Wołyniu zaczęła organizować oddziały zbrojne w celu obrony przed akcjami pacyfikacyjnymi, prowadzonymi przez jednostki niemieckie z użyciem policji ukraińskiej. Powstaje wówczas partyzantka dowodzona przez Tarasa Borowcia-Bulbę (przed wojną związanego z orientacją petlurowską), nosząca nazwę Ukraińska Powstańcza Armia (UPA).

Okupacja niemiecka Z końcem 1942 r. podczas konferencji referentów wojskowych banderowskiej frakcji OUN we Lwowie zdecydowano, że należy przystąpić do tworzenia oddziałów partyzanckich, mających w odpowiednim momencie zainicjować ogólnonarodowe powstanie. Ustalono także, że przed wybuchem powstania należy pod groźbą śmierci przymusowo wysiedlić z ziem ukraińskich wszystkich Polaków i Żydów, a tych, którzy nie zechcą wyjechać, dobrowolnie, zabić.

Okupacja niemiecka Pod koniec 1942 r. powstały pierwsze zbrojne oddziały banderowskie i tzw. Samoobronne Kuszczowe Widdiły (SKW), tj. wiejskie bojówki, których członkowie na co dzień zajmowali się gospodarstwem, a w razie potrzeby byli mobilizowani do akcji. Dowódcą UPA na Wołyniu był Dmytro Klaczkiwśkyj - Kłym Sawur, bezpośrednio odpowiedzialny za zagładę Polaków na tym terenie. W 1943 r. Stepan Bandera zjednoczył terrorem i przemocą nacjonalistów ukraińskich. Banderowcy wchłonęli melnykowców i bulbowców, od tych ostatnich przejmując dla swoich oddziałów zbrojnych nazwę UPA.

Przebieg ludobójstwa na Wołyniu W ostatnich miesiącach 1942 r. rozpoczęła się depolonizacja Wołynia (zabójstwa, rabunki pojedynczych osób i rodzin przez policjantów ukraińskich i nacjonalistów-cywilów). Od początku 1943 r. mordy te przybrały charakter masowy. Objęły one w końcu lutego powiaty: Sarny, Kostopol, Równe, Zdołbunów i Krzemieniec. W czerwcu przeniosły się na tereny powiatów Dubno i Łuck. W lipcu na Horochów, Włodzimierz i Kowel, a w końcu sierpnia na ostatni powiat wołyński Luboml.

Przebieg ludobójstwa na Wołyniu Pierwszą całkowicie wymordowaną polską miejscowością była kolonia Parośla w powiecie sarneńskim na początku lutego 1943 r. W lipcu i sierpniu masowe zbrodnie osiągnęły apogeum. 11 lipca zaatakowano Polaków w 96 miejscowościach powiatów włodzimierskiego i horochowskiego, a w następnych dniach 69 miejscowości kilku innych powiatów. W dniach 16-17 lipca UPA całkowicie zlikwidowała duże skupisko 33 osiedli polskich w powiecie kostopolskim i sarneńskim wokół Huty Stepańskiej.

Przebieg ludobójstwa na Wołyniu 30-31 lipca UPA uderzyła na 22 polskie miejscowości koło Antonówki w powiecie sarneńskim. W ostatnich dniach sierpnia UPA zaatakowała Polaków na podobną skalę jak w lipcu, mordując Polaków od 29 do 31 sierpnia w co najmniej 85 miejscowościach powiatów: włodzimierskiego, kowelskiego, horochowskiego i lubomelskiego. Z mniejszym natężeniem i przerwami napady były kontynuowane aż do zajęcia Wołynia przez wojska sowieckie wiosną 1944.

Przebieg ludobójstwa na Wołyniu Dobrze uzbrojone bojówki OUN-UPA i pospolite ruszenie (SKW) atakowało duże polskie wsie i kolonie, a małe grupy UPA unicestwiały Polaków żyjących we wsiach ukraińskich. Miejscowość zamieszkana wyłącznie przez Polaków była otaczana kordonem strzelców, uniemożliwiającym ucieczki, a duże grupy napastników uzbrojonych w przeróżne narzędzia gospodarskie mordowały nimi ludźmi, stosując barbarzyńskie metody, często paląc żywcem. Starano się działać z zaskoczenia i atakować w porach, gdy prawie wszyscy Polacy przebywali na terenie osiedla.

Przebieg ludobójstwa na Wołyniu Stosowano też różne podstępy usprawniające mordowanie. Nikogo nie oszczędzano dzieci, kobiet, starców. W trakcie mordów i później rabowano dobytek, palono i niszczono domostwa, obiekty sakralne, budynki użyteczności publicznej, dążąc do zatarcia śladów polskiej obecności.

Ofiary ludobójstwa

Samoobrona Polaków Organizowana była głównie w czysto polskich osiedlach. System ostrzegania i ukrywania stosowano indywidualnie. Większość placówek samoobrony krwawo zlikwidowano (około 100), a część tylko zbiegła do miast. Tylko kilkanaście silnych baz samoobrony wytrwało do momentu wkroczenia wojsk sowieckich w 1944 r., kilka z nich prowadziło akcje prewencyjne przeciw UPA.

Samoobrona Polaków Po rozbrojeniu przez Sowietów niektóre dowództwa uwięziono w wyniku donosów ukraińskich. W drugiej połowie 1943 r. AK Okręg Wołyń zorganizowała 9 oddziałów partyzanckich, które broniły ludności przed UPA. W styczniu 1944 r. wraz z samoobroną przekształcone zostały w 27. Wołyńską Dywizję Piechoty AK, walczącą od lutego do lipca 1944 z Niemcami i UPA.

Samoobrona Polaków

Pozostałości po polskich zabudowaniach

Bilans ludobójstwa na Wołyniu Narodowościowe motywy rzezi wołyńskich oraz cel fizycznego unicestwienia Polaków kwalifikują tę zbrodnię jako zbrodnię ludobójstwa. Po 1945 r. pozostali przy życiu Polacy podejmowali starania o jak najszybszą ekspatriację do Polski. W 1947 r. Czesi jako ostatnia nieukraińska grupa narodowościowa opuścili Wołyń. Zapomniano o ofiarach, z których ogromna większość nie ma grobów.

Bilans ludobójstwa na Wołyniu Rozmiary zbrodni i ich okrutny charakter spowodowało upowszechnienie się w 1943 r. określenia rzezie wołyńskie. Zginęło w nich ok. 60 tysięcy Polaków (wraz z Galicją Wschodnią - 130 tys.), głównie mieszkańców wsi, bowiem obecność w miastach większych załóg niemieckich powstrzymywała OUN-UPA od zmasowanych napadów. Część Polaków uciekła do Generalnego Gubernatorstwa, skąd wywożono ich na roboty do Rzeszy. W akcjach odwetowych z rąk polskich mogło zginąć 2,5 tys. Ukraińców.

Bilans ludobójstwa na Wołyniu Z premedytacją zapomniano o tych, którzy przeżyli, a ponieśli znaczny uszczerbek na zdrowiu fizycznym bądź psychicznym. Jak wielu kresowiakom, zabrano im dzieciństwo, młodość i przyszłość. Obecnie zrównuje się ofiary i zbrodniarzy. Mordercy mają swoje pomniki, noszą miano bohaterów narodowych, są patronami ulic, szkół. A co z milczącymi na wieki ofiarami ich ludobójstwa?

Liczba ofiar, zlikwidowanych osiedli i kościołów w poszczególnych powiatach

Podsumowanie Państwo polskie nie mogło spełnić aspiracji narodowych mieszkającej w nim mniejszości ukraińskiej, ponieważ dążyła ona do zdobycia suwerenności. Z pewnością jednak dawało jej możliwości rozwijania i utrwalania własnej tożsamości narodowej. W ówczesnej Europie Środkowo-Wschodniej nie było takiego kraju, w którym problem mniejszości narodowych zostałby rozwiązany w sposób zadawalający wszystkie strony. Nierozwiązanie kwestii narodowościowych w czasie II wojny światowej przyniosło tragiczne skutki. Czy w dzisiejszej Europie narody potrafią zapewnić zgodne współżycie różnym mniejszościom?

Bibliografia Wieliczka-Szarkowa J., Wołyń we krwi 1943, Kraków 2013. Niklewska J., Siemaszko E., Wołyń czasu zagłady 1939 1945, Warszawa 2006. www.ipn.gov.pl www.wolyn1943.pl www.zbrodniawolynska.pl Opracował: Grzegorz Jankowski