KIERUNKI ROZWOJU POLSKIEGO SEKTORA KOSMICZNEGO

KIERUNKI ROZWOJU POLSKIEGO SEKTORA KOSMICZNEGO Dla Zespołu ds. Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej przy Ministerstwie Nauki i Szkolnictwa Wyższego dokument przygotowali: Marek Banaszkiewicz i zespół Polskiego Biura ds. Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej (Anna Badurska, Anna Burzykowska, Anna Kobierzycka i Jakub Ryzenko) SPIS TREŚCI (i) (ii) (iii) Słowniczek Skróty Baza faktograficzna 1. Wstęp 2. Trendy rozwojowe 2.1. Techniki i technologie satelitarne 2.2. Nauka i eksploracja 2.3. Środki wynoszenia 3. Diagnoza sytuacji w Polsce 4. Polska polityka kosmiczna: Kwestie do rozstrzygnięcia 4.1. Obszary priorytetowe polskiej działalności kosmicznej 4.2. Nakłady finansowe 4.3. Współpraca z Europejską Agencją Kosmiczną a narodowy program kosmiczny 4.4. Rozwój polskiego przemysłu kosmicznego 4.5. Rozwiązania organizacyjne dla zarządzania i koordynowania polskiej działalności kosmicznej 5. Cele do osiągnięcia 6. Instrumenty realizacji celów 7. Najważniejsze rekomendacje 8. Harmonogram i wskaźniki realizacji 1

(i) Słowniczek Technologie satelitarne obejmują satelity jako gotowe produkty oraz elementy techniczne stanowiące wyposażenie satelitów, a także wiedzę (know how): (i) zaprojektowane, wytworzone lub testowane, aby spełnić szczególne elektro-mechaniczne wymogi pozwalające im na funkcjonowanie w warunkach przestrzeni kosmicznej (na wysokości 100 km i wyżej); (ii) bez których satelita uznany byłby za produkt niekompletny lub bez wartości; (iii) włączając w to elementy, które mają istotne satelitarne i nie-satelitarne zastosowania. Na potrzeby tego opracowania termin technologie satelitarne obejmuje również infrastrukturę naziemną przystosowaną do odbioru i zarządzania danymi pozyskiwanymi z satelitów. Satelita (sztuczny) Stworzony przez człowieka pojazd kosmiczny, wyniesiony z Ziemi na orbitę i krążący wokół większego obiektu naturalnego (planety, księżyca planety, asteroidy), najczęściej wokół Ziemi. Misja Kosmiczna Przedsięwzięcie techniczno-badawcze polegające na wysłaniu pojazdu kosmicznego z Ziemi w przestrzeń kosmiczną z zamiarem prowadzenia badań obiektów kosmicznych; bezpośrednio planet układu słonecznego, ich księżyców, innych ciał, pośrednio (metodami zdalnymi) odległych gwiazd, galaktyk, ośrodka międzygwiazdowego. W skład misji kosmicznej mogą wchodzic jeden lub kilka pojazdów kosmicznych wyposażonych w instrumenty badawcze, lądowniki i penetratory, pojazdy planetarne, itp. Techniki satelitarne tzw. aplikacje satelitarne to praktyczne zastosowania łączności satelitarnej, nawigacji satelitarnej i danych pochodzących z obserwacji Ziemi. Środki wynoszenia rakiety nośne i inne systemy służące wynoszeniu satelitów na orbitę. Nauka i eksploracja kosmosu działalność poznawcza poświęcona zbieraniu i interpretacji danych o obiektach i zjawiskach okołoziemskich oraz danych o naszej planecie z orbity okołoziemskiej (tzw. nauki o Ziemi). 2

Działalność kosmiczna - działalność naukowo-techniczna, przemysłowa i usługowa prowadzona w oparciu o techniki i technologie satelitarne, środki wynoszenia oraz wiedzę o przestrzeni kosmicznej. Obejmuje takie dziedziny jak: budowę rakiet, satelitów i instrumentów kosmicznych, wyznaczanie trajektorii i kontrole lotu rakiet i satelitów, budowę naziemnych urządzeń wynoszenia rakiet i łączności z satelitami, konstrukcję urządzeń testujących i zasady prowadzenia testów, zarządzenie projektami kosmicznymi, standaryzacje elementów i procesów wykonania instrumentów i podsystemów kosmicznych, fizykę Słońca, planet i ich otoczenia, małych ciał układu słonecznego i przestrzeni międzyplanetarnej, obserwacje Ziemi z pokładu satelitów, nawigację satelitarną, łączność satelitarną, loty załogowe, medycynę kosmiczną, eksperymenty w warunkach mikrograwitacji, prawo kosmiczne. Sektor kosmiczny obejmuje jednostki naukowe, uczelnie, przedsiębiorstwa (zwłaszcza zbrojeniowe i lotnicze) oraz organizacje pozarządowe, które prowadzą działalność kosmiczną oraz użytkowników technik i technologii satelitarnych. Przemysł kosmiczny część przemysłu związana z działalnością kosmiczną. Polityka kosmiczna termin zaczerpnięty od ang. Space Policy oznaczający całokształt działalności państwa w celu spełnienia potrzeb państwa i oczekiwań społeczno-gospodarczych w odniesieniu do rozwoju i sprawnego funkcjonowania narodowego sektora kosmicznego Europejska polityka kosmiczna polityka kosmiczna Unii Europejskiej uzgodniona pomiędzy Komisją Europejską, Europejską Agencja Kosmiczną i rządami krajów członkowskich UE w maju 2007 (PRESS RELEASE 2801st Council meeting, Competitiveness (Internal Market, Industry and Research), Brussels, 21 and 22 May 2007) formułuje wizję i założenia strategii rozwoju działalności kosmicznej w Europie oraz nakreśla główne kierunki tego rozwoju obejmujące: (i) zastosowania, w szczególności system nawigacji satelitarnej Galileo i system globalnego monitoringu dla potrzeb środowiska i bezpieczeństwa GMES, (ii) bezpieczeństwo i obronę przy pomocy technik satelitarnych, (iii) dostęp do przestrzeni kosmicznej (środki wynoszenia), (iv) inwestycje w Międzynarodową Stację Kosmiczną i w programy eksploracji kosmosu, (v) naukę i technologię. 3

Program kosmiczny - (=> w zn.narodowy program kosmiczny, europejski program kosmiczny) wydzielona część działalności kosmicznej definiująca zadania i środki realizacji zadań zgodne z celami polityki kosmicznej; (=> w zn. Polski program satelitarny, program GMES) element realizacji polityki kosmicznej poświęcony konkretnej dziedzinie badań, np. obserwacji Ziemi, nawigacji satelitarnej, środkom wynoszenia, który określa szczegółowe zadania, plan i środki niezbędne do wykonania programu. Użytkownicy korzystający z technik i technologii satelitarnych (administracja publiczna, samorządy, instytucje naukowe, media, przedsiębiorcy, osoby prywatne). 4

(ii) Skróty B + R - Badania i Rozwój CBK - Centrum Badań Kosmicznych PAN COMPAS - Chiński satelitarny system nawigacji COTS (Commercial-Off-the-Shelf-Equipment) - Urządzenia dostępne na rynku EC (European Commission) - Komisja Europejska EDA (European Defence Agency) - Europejska Agencja Obrony EGNOS (European Geostationary Navigation Overlay Service) - Europejski geostacjonarny system wspomagania nawigacji EO (Earth Observations) - Obserwacje Ziemi (z kosmosu) ESA (European Space Agency) - Europejska Agencja Kosmiczna ESDP (European Security and Defence Policy) - Europejska Polityka Bezpieczeństwa i Obrony EU (European Union) - Unia Europejska EUMETSAT - Europejska Organizacja Eksploatacji Satelitów Meteorologicznych FRONTEX - Europejska Agencja Zarządzania Współpracą Operacyjną na Zewnętrznych Granicach Państw Członkowskich Unii Europejskiej Galileo - Europejski satelitarny system nawigacji GLONASS - Rosyjski satelitarny system nawigacji GMES (Global Monitoring for Environment and Security) - Globalne Monitorowanie dla potrzeb Środowiska i Bezpieczeństwa GNSS (Global Navigation Satellite System) - Globalny System Nawigacji Satelitarnej GPS - Global Positioning System amerykański satelitarny system nawigacji IGiK - Instytut Geodezji i Kartografii IMGW - Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej IRNS - Indian Regional Navigation System 5

JAXA (Japan Aerospace Exploration Agency) - Japońska Agencja Kosmiczna MŚP - Małe i Średnie Przedsiębiorstwa NASA (National Aeronautics and Space Administration) - Narodowa Agencja Aeronautyki i Przestrzeni Kosmicznej (Agencja Kosmiczna USA OECD (Organization for Economic Co-operation and Development) - Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju PAN - Polska Akademia Nauk PIAP - Przemysłowy Instytut Automatyki i Pomiarów PECS - Program PNB - Produkt Narodowy Brutto SCOR - Satelitarne Centrum Obserwacji Regionalnych USD (US Dolar) - Dolar Stanów Zjednoczonych WAT - Wojskowa Akademia Techniczna 6

(iii) Baza faktograficzna Światowy sektor kosmiczny dane liczbowe i statystyczne, prognozy rozwoju Globalne przychody sektora kosmicznego (rozumiane jako suma wydatków rządowych na utrzymanie państwowego sektora kosmicznego i przychodów przemysłu kosmicznego) wynoszą około 180 mld USD rocznie. 39% tej sumy pochodzi ze środków publicznych. Wydatki kosmiczne w przeliczeniu per capita w USA sięgają około 110 Euro, w Europie - 15 Euro, w Polsce na jednego mieszkańca przypada około 3 centy. W roku 2003 w państwach starej Unii Europejskiej średnio 6,2 % wszystkich publicznych nakładów na cywilne badania i rozwój trafiło do sektora kosmicznego (dla wszystkich państw OECD średnia ta wynosi 8,5 %). W Polsce, nakłady na sektor kosmiczny stanowią około 0,7 % całości wydatków na naukę. W roku 2006 amerykański budżet kosmiczny zamknął się kwotą ponad 27 miliardów dolarów (z czego 16,5 miliarda przypadło na NASA), budżet ESA sięgnął ponad 2,9 miliardów euro. W 2002 roku światowy sektor kosmiczny zatrudniał przeszło 250 tysięcy osób. W tym samym roku tylko w USA przeszło 576 tysięcy osób zatrudnionych było w obszarach gospodarki istniejących dzięki możliwości wykorzystywania satelitów. Średnia wydajność osoby zatrudnionej w skonsolidowanym sektorze kosmicznym to 170 tys. euro, przy czym średnia wydajność jednej osoby zatrudnionej w sektorze usług opartym o wykorzystywanie zdjęć satelitarnych to 115 tys. euro. Wskaźniki te ponad dwukrotnie przewyższają przeciętną wydajnością w przemyśle, kształtującą się na poziomie około 60 tys. euro. Wg. danych niezależnego ośrodka badawczego PriceWaterHouseCoopers łączne korzyści z programu GMES (Global Monitoring for Environment and Security) wyniosą blisko 140 mld euro, przy jego finansowaniu w ramach 7 Programu Ramowego (w latach 2007-2013) na poziomie 1,2 mld euro. 7

PriceWaterHouseCoopers wskazuje rynek usług wykorzystujących znajomość położenia jako najdynamiczniej rozwijającą się gałęź sektora kosmicznego. Popyt na usługi związane z nawigacją satelitarną rośnie w tempie ok. 25 % rocznie. Do 2020 roku wartość tego rynku może sięgnąć 275 miliardów euro, zapewniając 100 000 miejsc pracy. Budżety państw OECD na działalność kosmiczną w miliardach USD (2005) Podział budżetów kosmicznych państw europejskich (2005) w milionach USD Uwaga: ESA+ EUMETSAT to jeden słupek, program narodowy to drugi słupek Nakłady na badania i rozwój związane z działalnością kosmiczną jako % całkowitych cywilnych nakładów państw na badania i rozwój (z raportu OECD) 8

9

Źródła danych: ADS/EUROSPACE, Facts and Figures 2006 Booz Allen Hamilton/VEGA, Market Development Survey 2003 http://www.eomd.esa.int/talks/vega_intro.pdf ESA Annual Report 2006 EU White Paper: Space: A New European Frontier for an Expanding Union. An Action Plan for Implementing the European Space Policy, November 2003 Inception Study to Support the Development of a Business Plan for the Galileo Programme, Price Waterhouse Coopers, November 2001 Main Report: Socio-Economic Benefits Analysis of GMES Price Waterhouse Coopers, July 2006 Modele organizacyjne agencji kosmicznych na przykladzie panstw europejskich, Polskie Biuro ds. Przestrzeni Kosmicznej, Październik 2007 Spójny Plan Działań dla EO/GMES, Polskie Biuro ds. Przestrzeni Kosmicznej, Wrzesień 2006 Strategia Bezpieczeństwa Narodowego, Biuro Bezpieczeństwa Narodowego, Listopad 2007 The European Space Sector in a Global Context; ESA Annual Analysis 2003 The Space Report 2006: Guide to Global Space Activity, Space Foundation, 2006 Dokumenty związane: 1. Foresight Przyszłość technik satelitarnych w Polsce Raport: Kierunki rozwoju systemów satelitarnych, Warszawa 2007 r. 2. Strategia rozwoju portów morskich do 2015 roku - Ministerstwo Gospodarki Morskiej, Warszawa, sierpień 2007 r. 3. Rządowy Program Rozwoju Lotnisk i Lotniczych Urządzeń Naziemnych, przyjęty przez RM w 2007r. Dokumenty odniesienia: 1. ICAO: Globalny Plan Żeglugi Powietrznej dla Systemów CNS/ATM (Doc. 9750). 2. ICAO: Załącznik 10 Tom 1. 3. IMO rezolucja A.819(19)) wraz ze zmianami wprowadzonymi w rez. MSC. 112(73) 4. IMO Resolution A.915(22), 29 November 2001. - Minimalne wymagania dla nawigacji morskiej 10

1. WSTĘP Rozwijająca się od 50 lat intensywna działalność kosmiczna jest często utożsamiana z egzotycznymi badaniami dalekiego kosmosu. Tymczasem doprowadziła ona do powstania znaczącego sektora przemysłowo-usługowego, którego roczne przychody wynoszą 180 miliardów dolarów. Połączony segment lotniczo-kosmiczny, traktowany kompleksowo, tj. wraz z częścią przemysłu obronnego, może być uważany za największą gałąź gospodarki światowej. W latach 1989 1999 wybudowano i wyniesiono w kosmos więcej satelitów niż w ciągu poprzednich czterech dekad, a dynamika wzrostu na tym rynku była tak spektakularna, że lata dziewięćdziesiąte ze względu na rozpowszechnienie know-how oraz systemów i podsystemów satelitarnych, dostępność usług opartych o techniki satelitarne i środków wynoszenia oraz ułatwienia eksportowe uważa się za złotą dekadę przemysłu kosmicznego. Po przejściowym osłabieniu koniunktury na początku dekady, rozwój ten dziś ponownie nabrał wielkiego tempa. Zmiana podejścia wielu państw do kwestii działalności kosmicznej i uznanie jej za obszar strategiczny spowodowały, że w ostatnich latach znacznie zwiększyło się ich zaangażowania w rozwój technologii i technik satelitarnych, środków ich wynoszenia oraz badań naukowych. Działalność kosmiczna w ostatnich trzech latach dołączyła do grona strategicznych polityk Unii Europejskiej. Europa jest drugą po Stanach Zjednoczonych światową potęgą pod względem wielkości środków przeznaczanych na działalność związaną z badaniem i wykorzystywaniem przestrzeni kosmicznej (ponad 6 mld Euro rocznie), rozwijaniem zaplecza infrastrukturalno-technologicznego dla tej działalności, oraz potencjału przemysłu kosmicznego. Pozycja ta jest rezultatem polityki prowadzonej od wielu lat przez Europejską Agencję Kosmiczną (ESA), a w ostatnich latach także przez UE. Na całym świecie narasta świadomość, że bez prężnej polityki kosmicznej nie można realizować pełnowymiarowej polityki proinnowacyjnej, bez której współczesne gospodarki nie są w stanie ani przyśpieszyć swojego rozwoju, ani nawet utrzymać go na dotychczasowym poziomie. Jednocześnie ze względu na ogólnostrategiczny potencjał wspomnianych technologii, w tym potencjał wojskowy, duże państwa, takie jak USA, Rosja, Chiny, Indie, Francja, Niemcy, Włochy, Wielka Brytania, Japonia, a także rozwijające się jak np. Algeria, Nigeria oraz państwa o tzw. trudnym sąsiedztwie (Izrael, Iran, Pakistan, Korea Południowa) rozwijają systemy satelitarne i towarzyszącą im infrastrukturę naukowo-techniczną w ramach autonomicznych narodowych programów kosmicznych. Technologie satelitarne i środki wynoszenia satelitów stanowią zaplecze dla sektora bezpieczeństwa i obrony. Satelity obserwacyjne, meteorologiczne, wczesnego ostrzegania, nawigacyjne i komunikacyjne mają zasadnicze znaczenie dla uzyskiwania i przetwarzania informacji dla celów realizacji polityki państwa. Wraz z przemysłem lotniczym i częścią przemysłu obronnego, sektor kosmiczny nie tylko stanowi jeden z fundamentów bezpieczeństwa narodowego, lecz równocześnie pełni rolę lokomotywy rozwoju zaawansowanych technologii i ich transferu do rzeczywistości gospodarczej. 11

Strategiczne znaczenie sektora lotniczo-kosmiczno-obronnego jako instrumentu wspierającego innowacyjność technologiczną i zwiększającego bezpieczeństwo krajowe oraz międzynarodowe, dawno już doceniły wszystkie rozwinięte państwa świata, także te o dużo mniej skomplikowanej sytuacji geopolitycznej niż Polska. Świadomość znaczenia wagi problemu wykorzystania przestrzeni kosmicznej jak dotąd nie stała się jeszcze w Polsce udziałem ani szerokiej opinii publicznej, ani wąskich kręgów rządowych. Brak podstaw, aby oczekiwać, że szeroka opinia publiczna sama z siebie dostrzeże korzyści, które można osiągnąć poprzez rozwijanie narodowego potencjału w tej dziedzinie. Tym bardziej, że powszechne zapatrywania na ten temat częstokroć obciążone są stereotypowymi wyobrażeniami, łączącymi działalność kosmiczną wyłącznie ze sferą badań naukowych prowadzonych w odległych partiach wszechświata, a nie z tym co stanowi istotę tej działalności, czyli unowocześnianie funkcjonowania współczesnych społeczeństw. Konieczne jest podjęcie działań, które mogą zmienić owo błędne postrzeganie aktywności kosmicznej i zademonstrować szerokim kręgom, że działalność ta przynosić może różnorodne korzyści dla bezpieczeństwa państwa, jego rozwoju gospodarczego, rozwoju społeczeństwa informacyjnego i polskiej nauki. Spektrum proponowanych w niniejszym dokumencie działań ma na celu pokonanie luki technologicznej w celu rozwijania polskiej autonomii w wybranych obszarach strategicznych, a także pokonania istniejącej różnicy rozwojowej Polski (digital divide) w stosunku do innych państw poprzez szerokie wykorzystanie usług opartych na technikach satelitarnych. Równocześnie rozwój sektora zastosowań technologii i technik satelitarnych może stworzyć szansę na zaistnienie polskich przedsiębiorstw na europejskim rynku lotniczo-kosmiczno-obronnym. Należy zatem wspierać działania innowacyjne w tym sektorze polskiej gospodarki, jako niezbędny element osiągnięcia przez nasz przemysł konkurencyjnej pozycji wobec firm europejskich. Dla małych i średnich przedsiębiorstw aktywność w tym obszarze to szansa na dostęp do odbiorców zainteresowanych nowatorskimi rozwiązaniami. Duże firmy-filie, powiązane kapitałowo z zachodnimi producentami obecnymi na rynku kosmicznym, także będą mogły podjąć produkcję skierowaną na ten rynek, zwiększając poziom zaawansowania naukowo-technicznego swojej działalności w Polsce. Powstające zaś powiązania kooperacyjne w sektorze hi-tech związanym z działalnością kosmiczną będą owocować współpracą tych samych przedsiębiorstw w innych, niekosmicznych, dziedzinach bazujących na wysokich technologiach. Oddawany w Państwa ręce dokument rekomenduje szereg konkretnych kroków, które należy podjąć w celu : Zapewnienia Polsce autonomii technologicznej w wybranych obszarach strategicznych określonych potrzebami bezpieczeństwa narodowego; Rozwinięcia i wprowadzania do gospodarki i administracji publicznej nowoczesnych rozwiązań opartych na technikach satelitarnych (nawigacji, obserwacji i komunikacji); 12

Uzyskania przez Polskę znaczącego miejsca w europejskim programie kosmicznym, co zapewni wymierne korzyści polityczne, gospodarcze i wojskowe. Budowy potencjału technologicznego w celu wspierania konkurencyjności polskich przedsiębiorstw na globalnym rynku lotniczo-kosmiczno-obronnym; Wsparcia rozwoju polskiej nauki i myśli technicznej w zgodzie ze Strategią Lizbońską. Zadaniem przedłożonego dokumentu jest przedstawienie założeń jasnej i spójnej polskiej polityki kosmicznej, która pozwoli zrealizować powyższe cele. Dokona się to poprzez zidentyfikowanie kluczowych przedsięwzięć wymagających działań stosowanych odgórnie oraz zaproponowanie sposobów ich realizacji, aby w sposób kompleksowy i długofalowy rozwinąć i wykorzystać potencjał badawczo-naukowy, inżynierski, przemysłowy, jaki jest w kraju do dyspozycji. 2. TRENDY ROZWOJOWE Działalność kosmiczna na świecie koncentruje się w 3 głównych obszarach: (i) technologie i techniki satelitarne ; (ii) nauka i myśl techniczna (misje naukowe w systemie słonecznym i obserwacja wszechświata (astronomia kosmiczna) eksploracja bliskiej przestrzeni kosmicznej (Międzynarodowa Stacja Kosmiczna, Księżyc, Mars)); (iii) środki wynoszenia Początki eksploracji kosmosu wiążą się ściśle z zimnowojenną rywalizacją dwóch supermocarstw - Związku Radzieckiego i Stanów Zjednoczonych (wyścig zbrojeń), co powodowało skupienie na rozwoju rakiet dalekiego zasięgu oraz technologii satelitarnych, które mogły skutecznie zwiększyć potencjał wojskowy. Z czasem nowoczesne rozwiązania technologiczne stworzone i rozwijane na potrzeby sektora wojskowego, płynnie przeszły do sfery cywilnej. 2.1. Techniki i technologie satelitarne Na całym świecie największy ciężar inwestycji w zaawansowane technologie satelitarne ponosi sektor publiczny, również wojskowy po to, aby uzyskać niezależność w dziedzinie pozyskiwania informacji istotnych z punktu widzenia bezpieczeństwa państwa. Sektor bezpieczeństwa również w przyszłości pozostanie najaktywniejszym użytkownikiem technik satelitarnych, bardzo często wyznaczającym kierunki ich rozwoju. Całe spektrum wynikających stąd zastosowań będzie wiązać się z koniecznością zapewnienia bezpieczeństwa w obliczu globalnych wyzwań militarnych i geopolitycznych (nielegalne migracje, konflikty etniczne, terroryzm), gdyż nie można już dziś mówić o skutecznym podejmowaniu decyzji w obliczu kryzysu (cywilnego, czy wojskowego), kataklizmu naturalnego, czy o prowadzeniu misji pokojowych bez dysponowania środkami, które zapewniają niezależny i szybki dostęp do informacji. Oceniając światowe trendy rozwojowe należy pamiętać, że Polska staje się ważnym graczem w 13

międzynarodowym systemie bezpieczeństwa. Nasz kraj, będąc aktywnym uczestnikiem zagranicznych misji wojskowych i humanitarnych, jest naturalnym użytkownikiem wszystkich wymienionych technik i technologii satelitarnych. Rozwój autonomicznych systemów będzie kluczem do zwiększenia zdolności bojowych polskiego wojska i jednocześnie do podniesienia jego międzynarodowych predyspozycji, a tym samym znaczenia państwa na arenie międzynarodowej. Z roku na rok, coraz większą skalę osiąga uzależnienie nowoczesnych gospodarek od technologii satelitarnych. Dostęp do informacji, telewizja satelitarna, internet, przepływy bankowe, komunikacja pomiędzy największymi giełdami świata dokonuje się na codzień dzięki łączom satelitarnym, które jako jedyne zapewniają wystarczającą przepustowość, niezależność i bezpieczeństwo transmisji danych. Systemy satelitarne monitorują dostawy paliwa, wody i energii oraz zapewniają bezpieczeństwo infrastruktury przemysłowej i komunikacyjnej. Nie ma dziś miejsca na ziemi, które nie byłoby lub nie mogłoby być obserwowane z kosmosu, a obrazowanie satelitarne razem z osobistą nawigacją satelitarną są doskonale prognozującym rynkiem usługowym. Można spodziewać się, ze najbliższe lata przyniosą na całym świecie lawinowy wręcz rozwój produktów i usług informatycznych wykorzystujących nawigację i obserwację satelitarną. Wiele polskich firm już obecnie odnosi na tym kształtującym się dopiero rynku znaczące sukcesy, a przyszły potencjał wyznacza jeden z najsilniejszych polskich atutów doskonała jakość kadry informatycznej. Dzięki temu, że jest to dziedzina stosunkowo młoda, zaistnienie w jej obrębie jest łatwiejsze i nie wymaga walki z dominującymi od lat firmami, jak w przypadku wielu dojrzałych rynków. Warunkiem sukcesu będzie wspieranie polskiego sektora kosmicznego w takim samym stopniu, w jakim czynią to konkurenci ; zachodnioeuropejskie i amerykańskie firmy znaczną część prac badawczo-rozwojowych realizują rozwijając systemy i narzędzia dla sektora publicznego i na jego zamówienie. Skoro lawinowo rośnie zapotrzebowanie na usługi oparte o zastosowania satelitarne, rozwój technologii (systemów i podsystemów satelitarnych) będzie stanowić coraz atrakcyjniejszy i otwarty na konkurencyjne produkty obszar działania innowacyjnej gospodarki. Już teraz nie tylko w sektorze wojskowym, lecz również w sektorze cywilnym liczba budowanych systemów satelitarnych wykazuje stałą tendencję wzrostową. Urynkowienie dostępu do specjalistycznej wiedzy i stworzenie możliwości zakupu gotowych produktów, podsystemów, czy komponentów satelitarnych (tzw. COTS Commercial-Off-the-Shelf-Equipment) oraz urynkowienie usług wynoszenia satelitów na orbitę otworzyło nowe możliwości dla wielu państw, które mogą dziś niezależnie rozwijać technologie satelitarne i czerpać korzyści z ich wykorzystania zarówno w sektorze cywilnym jak i wojskowym. Dziś już około 50 krajów posiada własne systemy satelitarne (głównie komunikacyjne lub obserwacyjne). 14

Wykres 1: Liczba krajów, które posiadają lub obsługują systemy satelitarne. Źródło: Space Policy 23:3 2.2. Nauka i eksploracja kosmosu W pierwszym okresie rozwoju europejskiego programu kosmicznego (do połowy lat siedemdziesiątych) badania naukowe stanowiły jeden z jego głównych elementów. Później ustąpiły miejsca rozwojowi technologii kosmicznych i zastosowań, ale cały czas są dla przeciętnego polaka najbardziej widocznym przejawem aktywności kosmicznej. Niewątpliwy pozapoznawczy walor misji naukowych polega na ich roli w rozwoju zaawansowanych technologii kosmicznych nowa wiedza wymaga nowych instrumentów. Naukowe misje kosmiczne dzielą się na trzy główne kategorie: (a) obserwatoria astronomiczne i astrofizyczne wynoszone poza atmosferę Ziemi, aby uniknąć pochłaniania obserwowanego promieniowania (optycznego, mikrofalowego, ultrafioletowego, termicznego, radiowego, itp.) i zniekształceń sygnału wynikających z turbulencji atmosfery; (b) misje do planet układu słonecznego, ich satelitów, komet i asteroidów oraz misje badające Słońce, ośrodek międzyplanetarny i międzygwiazdowy; 15

(c) sztuczne satelity Ziemi przeznaczone do badań naukowych naszej planety, jej pola grawitacyjnego i magnetycznego, atmosfery i jonosfery, powierzchni terenu i oceanów. Wiele z misji kosmicznych realizowanych jest przez duże statki kosmiczne, wyposażone w liczne instrumenty. Satelita obserwacyjny Ziemi ENVISAT (ESA) waży ponad 7 ton, stacja Cassino/Huygens do badania systemu Saturna jest niewiele mniejsza (3 tony). Takie przedsięwzięcia są bardzo kosztowne, wymagają ścisłej współpracy międzynarodowej i przeprowadzane są z częstotliwością około 1-2 na rok (zsumowany wynik działań NASA, ESA, JAXA i innych agencji kosmicznych). Najczęściej wysyłane są misje w celu obserwacji Ziemię, a rzadsze misje astronomiczne i planetarne są wysyłane na przemian. Inna klasa misji obserwujących Ziemie to małe satelity badawcze (mikro i nano, o wadze poniżej 100 kg) o niewielkiej liczbie miniaturowych instrumentów. Każda nowa misja wymaga opracowania wielu innowacyjnych rozwiązań technicznych, co istotnie zwiększa zdolność pomiarową i efektywność instrumentów i całego satelity, ale jest koszto- i czasochłonne. Przyszłe misje planetarne skupią się na szczegółowym badaniu poszczególnych obiektów układu słonecznego, których interesujące własności zostały rozpoznane we wcześniejszych misjach rekonesansowych. Dobrym przykładem jest tu planowana misja do satelitów Jowisza: Europy i Enceladusa, pod których powierzchnią mogą znajdować się oceany powstałe ze stopienia lodu zawartego w tych obiektach. W perspektywie 20 lat spodziewana jest misja kolejna misja do Tytana (satelity Saturna). Duże misje europejskie z 10-letnim horyzontem realizacji obejmują lot do Merkurego (Bepi-Colombo, 2011), lądowanie na Marsie (Exo-Mars, 2013), misję badająca Słońce (Solar Orbiter, 2015) i misje do dużych asteroidów (Marco-Polo, 2018). Dwa główne zagadnienia naukowe, które przewijają się w badaniach planet to: (i) kwestia pochodzenia życia i możliwości jego istnienia na innych niż Ziemia obiektach układu słonecznego, (ii) proces powstawania i ewolucja układu słonecznego. Misje astronomiczne i astrofizyczne oraz misje fizyki fundamentalnej (nieliczne) koncentrują się na eksploatacji jeszcze niewykorzystanych dla obserwacji zakresów promieniowania (np. submilimetrowe obserwatorium Herschel) lub prowadzą systematyczne obserwacje z coraz lepszą rozdzielczością w pasmach widma już badanych (np. promieniowanie X i gamma). Trzy podstawowe cele naukowe misji astronomicznych to: badanie najbardziej odległych i najstarszych obiektów kosmicznych w celu wyjaśnienia wczesnych stadiów rozwoju wszechświata, detekcja fal grawitacyjnych jako potwierdzenie przewidywań ogólnej teorii względności, poszukiwanie planet pozaziemskich oraz próby wykrycia na nich warunków sprzyjających istnieniu życia organicznego (podobnego do ziemskiego). Trzy reprezentatywne misje, które powinny być zrealizowane do 2020 roku to Spitzer (następca teleskopu Hubble, misja NASA), LISA (detekcja fal grawitacyjnych, misja ESA) oraz Darwin (interferometria oparta na formacji satelitarnych teleskopów optycznych 16

zdolna do wykrycia składu atmosfer planet ziemiopodobnych w odległości 20 lat świetlnych). Misje naukowe związane z obserwacjami Ziemi podporządkowane będą jednemu wielkiemu zagadnieniu: globalnym zmianom klimatu i sposobom przeciwdziałania niekorzystnym zmianom. Będą to misje monitorujące zmiany pokrywy lodowej w obszarach biegunowych i na lodowcach wysokich gór (CryoSat), misje monitorujące poziom wód oceanów, ich temperaturę i zasolenie, misje atmosferyczne obserwujące zawartość gazów cieplarnianych i aerozoli w atmosferze, misje monitorujące pokrycie lądów i roślinność, co ma zasadnicze znaczenie dla określenia warunków brzegowych klimatycznych modeli globalnej cyrkulacji atmosfery. Systematycznie prowadzony od wielu lat i planowany na lata 2007-2030 rozwój operacyjnego systemu satelitów meteorologicznych (EUMETSAT) obejmuje wiele z wymienionych dziedzin: zmiany klimatyczne, zasięg pokrywy lodowej, roślinność, gazy cieplarniane i aerosole itd. Możliwość operacyjnego wykorzystania tych danych (łatwy i gwarantowany dostęp), sprawia, że ten element europejskiego programu kosmicznego będzie z jednej strony wspierał badania naukowe, z drugiej zaś stanowił istotną cześć przyszłego, stale działającego segmentu zastosowań kosmicznych. Eksploracja jest następnym, po badaniach naukowych, etapem opanowywania obiektów (planet, satelitów, asteroidów) znajdujących się w pobliżu Ziemi. Celem eksploracji jest uzyskanie w miarę kompletnej informacji o planetach, ich powierzchni i atmosferze (tworzenie map geologicznych, osnów geodezyjnych, instalowanie sieci stacji sejsmometrów i stacji meteorologicznych), aby w następnych latach móc postawić tam bazy i prowadzić automatyczną bądź załogową eksploatację bogactw naturalnych. Dwa najważniejsze cele eksploracyjne w następnych 20 latach to Księżyc (misje chińskie, japońskie, hinduskie, niemieckie i powrót udziału USA) i Mars (misje NASA, ESA, rosyjskie). 2.3. Środki wynoszenia Środki wynoszenia obejmują rakiety nośne i systemy rakieto podobne oraz infrastrukturę naziemną niezbędną do wystrzelenia rakiet (kosmodromy lub ruchome stanowiska wynoszenia). W chwili obecnej zdolność do wynoszenia ładunków na orbitę mają: USA, Rosja, Unia Europejska (ESA), Chiny, Japonia, Indie, Ukraina i Brazylia. Wkrótce takimi umiejętnościami mogą dysponować Izrael, Pakistan, Korea Płd. i Iran. Trzy zasadnicze trendy w obszarze środków wynoszenia to: 17

(i) (ii) (iii) udoskonalanie istniejących rozwiązań opartych o napędy chemiczne, tj. tworzenie efektywniejszych rakiet o większej sile ciągu, konstrukcje mniejszych rakiet przeznaczonych do wystrzeliwania mini-satelitów, próby wypełnienia niszy mini-rakiet dla nanosatelitów i mikrosatelitów (do 100 kg); prace nad hybrydowymi sposobami wynoszenia (np. samolot + rakieta) i tanimi napędami dla lotów turystycznych w kosmos (suborbitalnymi lub orbitalnymi); spodziewana liczba turystów kosmicznych w 2020 waha się około 15 000 osób rocznie; prace nad nowymi rodzajami napędów, np. żaglem słonecznym lub napędem termojądrowym, które pozwoliłyby na szybsze docieranie do odległych obiektów i loty poza granicę układu słonecznego (100 jednostek astronomicznych). 18

3. DIAGNOZA SYTUACJI W POLSCE 3.1 Uwarunkowania wewnętrzne Oceny przeprowadzone w ostatnich latach, w tym przez instytucje zagraniczne wskazują, że Polska dysponuje znaczącym potencjałem w sektorze kosmicznym, jednakże nie jest on wystarczająco skonsolidowany ani sprawnie zarządzany, tak, aby sprostać wymogom globalnej gospodarki. Jego część badawczo-rozwojowa jest dość dobrze rozwinięty, choć pozbawiony dostatecznej infrastruktury badawczej i odpowiednich środków finansowych. Polski przemysł kosmiczny dopiero powstaje w oparciu o działy badawczo-rozwojowe dużych firm lotniczych i zbrojeniowych (dla których jest to jedynie fragment ich zainteresowań) oraz małe i średnie przedsiębiorstwa gotowe poświęcić się głównie działalności kosmicznej. Aktywność kosmiczną w Polsce można przedstawić graficznie względem wymiarów: (1) aplikacji poprzez infrastrukturę naziemną do infrastruktury kosmicznej (stacje naziemne, satelity, rakiety, stacja kosmiczna), (2) obszary tematyczne satelitarne obserwacje Ziemi, telekomunikację, nawigację, badania naukowe, technologie, eksplorację, jak to pokazano na rys. 2. Zastosowania obserwacji satelitarnej w sektorze naukowym dobrze rozwinięte są w IGiK i wielu innych ośrodkach, jak również wśród firmy komercyjnych. Istnieje nowoczesna stacja naziemna do pozyskiwania zobrazowań (SCOR), lecz właściwy segment kosmiczny pozostawia wiele do życzenia. Z danych satelitarnych rejestrowanych i przetwarzanych w IMGW korzystają wojskowe służby meteorologiczne wszystkich rodzajów (lądowe, morskie i lotnicze). Prace badawczo wdrożeniowe prowadzone w IMGW są osobnym elementem, bez którego trudno sobie wyobrazić utrzymanie służby meteorologicznej na wysokim poziomie nadążającym za szybką ewolucją meteorologicznych systemów satelitarnych. Telekomunikacja straciła sporo możliwości w latach 90-tych, gdy sektor ten przechodził ewolucję i (przynajmniej częściową) prywatyzację. Mimo to Centrum Usług Satelitarnych TP Sat w Psarach, odpowiedzialne za kompleksową realizację usług w oparciu o łączność satelitarną, uznawane jest za jedną z najnowocześniejszych tego typu jednostek w Europie (obok placówek w Anglii i Niemczech). Badania i wdrażanie nowych technologii telekomunikacyjnych w oparciu o techniki i technologie satelitarne prowadzi kilka jednostek, m.in. Politechnika Warszawska, Politechnika Wrocławska, Instytut Łączności oraz firmy prywatne. Sytuacja w sektorze nawigacji satelitarnej przypomina tę w obserwacjach Ziemi, gdzie znajduje się znaczący potencjał i osiągnięcia w rozwoju aplikacji (zarówno przez jednostki naukowe jak i biznes) oraz stosunkowo niewielki, lecz zaawansowany technologicznie udział w budowie infrastruktury naziemnej (np. CBK, WAT, PIAP), a także mały, lecz pewny przyczółek w infrastrukturze satelitarnej (odbiorniki do transferu czasu CBK). 19

Satelity i rakiety Podsystemy satelitarne Instrumenty Segment naziemny Zastosowania Obserwacje Ziemi Nawigacja Telekomunikacja Technologie Nauka Rys 2. Zaawansowanie rozwoju poszczególnych obszarów aktywności kosmicznej w Polsce. Oznaczenia: kolor czerwony poziom europejski, kolor niebieski poziom średnio-zaawansowany, kolor żółty poziom słabo-zaawansowany, kolor biały brak doświadczeń. Z kolei rozwój technologii satelitarnych, czyli rozwiązań opracowywanych na potrzeby następnych generacji instrumentów i misji kosmicznych, nigdy nie leżał w sferze poważnych długofalowych przedsięwzięć realizowanych w Polsce. Zasadą raczej było realizowanie doraźnych zleceń od zachodnich partnerów na przygotowanie fragmentu nowej technologii. Tego rodzaju współpraca ad hoc nie mogła rozwinąć się na tyle, by umożliwić samodzielne tworzenie nowych rozwiązań w kraju. Sytuacja ta powinna jak najszybciej ulec zmianie, gdyż polskie ośrodki badawcze, przy wsparciu zaawansowanego technologicznie przemysłu z sektora teleinformatycznego, obronnego i lotniczokosmicznego, mogą wnieść cenny wkład w programy ESA. Jeśli chodzi o badania naukowe i eksplorację, to polskie grupy inżynierskie posiadają bogate doświadczenie w konstruowaniu instrumentów kosmicznych do międzynarodowych misji kosmicznych (ponad 60 stworzonych w samym CBK w ramach współpracy z NASA, ESA i innymi agencjami kosmicznymi), co stosunkowo łatwo można by wykorzystać do budowy całych podsystemów. W warunkach gospodarki globalnej i w coraz większym stopniu opartej na wiedzy, istotnym czynnikiem wpływającym na pozycję konkurencyjną przedsiębiorstw jest ich kapitał intelektualny i potencjał naukowo-techniczny. Wysoka jakość polskiej nauki i myśli technicznej w połączeniu z doskonałym kapitałem ludzkim po przezwyciężeniu istniejących barier mogą i powinny owocować sukcesem gospodarczym polskich przedsiębiorstw na rynkach nowoczesnych technologii. Jednak finansowanie tego sektora charakteryzowało się w Polsce brakiem sprawnego systemu identyfikowania i wspierania programów badawczo-rozwojowych, które mogłyby stanowić fundament dla rozwoju wysokich technologii (np. systemów i podsystemów satelitarnych i rakietowych) oraz 20

projektów naukowych i wdrożeniowych 1. Należy pamiętać, że rozwój technologii z założenia oparty jest o długofalowe ukierunkowane inwestycje i działania planowane w okresie 10 lat i dłuższym (ze względu na charakter cykli badawczo-rozwojowych). Doświadczenia poprzednich 15 lat wskazują na potrzebę uruchomienia w Polsce odpowiednich mechanizmów i struktur organizacyjnych, które mogłyby z powodzeniem wspierać istniejący polski potencjał B+R, przemysłowy, usługowy, ich międzynarodową konkurencyjność, autonomię sektora gospodarki technologii kosmicznych oraz ich komplementarność z trendami światowymi i występującymi niszami. Istnieje potrzeba stworzenia długofalowej strategii, dedykowanego budżetu na duże, autonomiczne programy, takie jak narodowy program satelitarny, które mogłaby motywować realizację konkretnych projektów technologicznych w oparciu o współpracę sektora publicznego i przemysłu. Następnym krokiem jest zwiększenie budżetu na finansowanie polskiego sektora kosmicznego oraz zmiana mechanizmów jego finansowania i zarządzania. Potrzebne są skuteczne bodźce zachęcające do współpracy pomiędzy przemysłem i ośrodkami badawczymi, które mogłyby oferować gotowe zaawansowane produkty i usługi w kraju i za granicą w oparciu o transfer wiedzy i doświadczenia pomiędzy tymi jednostkami. Trwający właśnie proces integracji segmentów polskiego sektora kosmicznego mógłby zostać znacznie ułatwiony i przyspieszony przy aktywnym wsparciu ze strony państwa. Oprócz potencjału naukowego i technologicznego istotną rolę w rozwoju sektora kosmicznego odgrywa świadomość oferowanych możliwości ich wykorzystania zarówno wśród potencjalnych dostawców sprzętu i usług, jak i ich użytkowników, zwłaszcza wśród administracji publicznej. Administracja wykazuje coraz większe, choć nieco spóźnione, zainteresowanie działalnością kosmiczną, doceniając jej strategiczne znaczenie i rolę jako motoru innowacyjności naszej gospodarki. Trend ten należy wspierać poprzez zorganizowanie w Polsce ambitnej, lecz świadomej strategii informacji publicznej o korzyściach oraz dostępności konkretnych produktów i usług opartych o techniki satelitarne. 3.2. Uwarunkowania europejskie i globalne Polska będąc członkiem Unii Europejskiej ma szansę wykorzystać swój dorobek w dziedzinie badań kosmicznych i uczestniczyć w kształtowaniu i realizacji tzw. europejskiej polityki kosmicznej oraz europejskiego programu kosmicznego. Komisja Europejska podjęła aktywne działania w związku ze wzrastająca świadomością możliwości, które oferuje sektor kosmiczny, zarówno jako czynnik sprzyjający wzrostowi innowacyjności i postępowi ekonomicznemu, jak i instrument ułatwiający realizację polityki Unii Europejskiej w wielu dziedzinach (np. telekomunikacja, transport, ochrona środowiska, bezpieczeństwo). O zmianie podejścia do działalności kosmicznej i położeniu nacisku na jej 1 W tym kontekście warto odnotować powołanie w 2007 r. Narodowego Centrum Badań i Rozwoju. 21

wymiar gospodarczy najlepiej świadczy fakt, że kosmos został przeniesiony z kompetencji Dyrektoriatu ds. Badań do Dyrektoriatu ds. Przedsiębiorczości, co nie oznacza jednak odwrotu od finansowania programów badawczych. I tak, w 7 Programie Ramowym Przestrzeń kosmiczna została w nim wyodrębniona jako jeden z 10 podstawowych priorytetów, z własnym budżetem, przy czym większość środków skierowano na program GMES - Globalny Monitoring dla Środowiska i Bezpieczeństwa (Global Monitoring for Environment and Security), a w ramach tego programu na współfinansowanie (wraz z ESA) budowy satelitów serii Sentinel. Program GMES ma umożliwić zdobywanie drogą teledetekcji wiarygodnych i precyzyjnych informacji, w szczególności dla potrzeb gospodarki przestrzennej, ochrony, monitoringu i zarządzania środowiskiem, rolnictwa oraz wspierania systemów zarządzania kryzysowego. Zgodnie z decyzją Rady Europejskiej, pierwsze serwisy operacyjne GMES powinny zostać uruchomione w 2008 r. Najbliższe kilka, kilkanaście miesięcy stanowić więc będzie przełomowy okres dla realizacji tego programu. Z polskiej perspektywy kluczowym wyzwaniem staje się zarówno efektywne wykorzystanie środków finansowych 7 Programu Ramowego w tej dziedzinie, w tym zdobywanie kontraktów na elementy i podsystemy satelitów Sentinel, jak i wykorzystanie szerokiego wachlarza informacji przestrzennej i środowiskowej oferowanej dzięki realizacji inicjatywy GMES. Na uwagę zasługuje także wzrastające zainteresowanie technikami satelitarnymi jako bardzo skutecznym narzędziem zapewnienia szeroko pojętego bezpieczeństwa oraz zwiększeniu efektywności zarządzania kryzysowego czemu poświęcony jest priorytet bezpieczeństwo w 7 PR. W szczególności chodzi tu o połączenie technik satelitarnych, tj. obserwacji Ziemi, nawigacji i łączności w jeden spójny system. O rosnącej roli wymiaru bezpieczeństwa świadczy ciągłe wzmacnianie europejskiego środowiska instytucjonalnego w tym obszarze, czego przykładem może być aktywność takich organów, jak FRONTEX czy EDA (European Defence Agency), czy działania podejmowane w ramach realizacji Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony (ESDP). Współczesna infrastruktura rozwiniętego państwa, jego siły zbrojne oraz produkcja uzbrojenia na eksport, w coraz większym stopniu zależne są od systemów nawigacji satelitarnej, szczególnie od amerykańskiego GPS. Chodzi tu nie tylko o wyznaczanie pozycji pojazdów, pocisków i osób ale również o synchronizację sieci telekomunikacyjnych, komputerowych, energetycznych i innych zegarami atomowymi z satelitów. Zależność ta pogłębia się bowiem operatorzy wolą korzystać z wolnego od opłat sygnału z satelity (GPS), niż kupować niezwykle kosztowne zegary atomowe. Stąd wielkie potęgi budują lub chcą budować własne systemy nawigacji satelitarnej: Rosja kończy tworzenie systemu GLONASS, Chiny planują system COMPAS, a Indie system IRNS. Również UE, aby zachować niezależność, zdecydowała się na budowę własnego systemu nawigacyjnego o nazwie Galileo. Stworzenie Galileo wzmocni niezależność gospodarczą i wojskową UE od decyzji politycznych Stanów Zjednoczonych. Dlatego największe kraje UE: Francja, Niemcy, Wielka Brytania, i Włochy działają bardzo aktywnie 22

na niwie politycznej, gospodarczej, naukowej na rzecz udziału w Galileo swoich instytucji i przedsiębiorstw. Tymczasem Polska, niezależnie od sojuszu ze Stanami Zjednocznonymi, ma najżywotniejszy interes w korzystaniu z systemu Galileo i kontroli nad nim. Musi więc być obecna od samego początku we wszystkich instancjach politycznych i technicznych zarządzających systemem Galileo. Musi również, w miarę swoich możliwości, uczestniczyć w jego budowie. Na obecnym etapie budowy systemu Galileo istotną rolę w realizacji strategicznych celów zainteresowanych państw odgrywają narodowe agencje kosmiczne i państwowe instytuty metrologii. Do tej pory udział Polski w budowie Galileo, w porównaniu z największymi krajami UE, był śladowy: kontrakty na 0.5 mln euro są niewielkim ułamkiem miliardowych kontraktów uzyskanych przez inne państwa. Unia Europejska postrzega wspieranie rozwoju i zastosowania technik satelitarnych również jako jeden z instrumentów ułatwiających wyrównywanie różnic pomiędzy krajami starej i nowej Unii, w tym między innymi przezwyciężenia tzw. luki technologicznej (digital divide). Świadczy o tym spora liczba inicjatyw spójnościowych podejmowanych przez różne instytucje UE, znaczące środki finansowe przeznaczone na takie działania w funduszach strukturalnych oraz przyjazna atmosfera polityczna dla projektów realizowanych wspólnie przez podmioty pochodzące ze starych państw członkowskich (UE-15) i nowych członków UE. Niezależnie od ciągłego wzrostu zaangażowania Komisji w działalność kosmiczną nadal kluczową rolę w badaniach naukowych i technologicznych w tej dziedzinie odgrywa Europejska Agencja Kosmiczna. Jest ona bardzo zainteresowana współpracą z krajami naszego regionu, czego najlepszym dowodem jest zaproponowanie przez nią w 2001 r. specjalnego programu partnerstwa - PECS (Programme for European Cooperating States). Partnerzy Agencji o statusie "Europejskiego Państwa Współpracującego" (EPW), przy ograniczonej wielkości wnoszonej składki, uzyskują możliwość współuczestnictwa w korzyściach wynikających z działalności ESA, jednakże bez pełni praw członkowskich. Kontrakty uzyskiwane przez instytucje z EPW - zarówno placówki naukowo-badawcze, jak i przedsiębiorstwa - są finansowane ze składki danego państwa (zgodnie z zasadą tzw. geographical return, stopa zwrotu składki wynosi ok. 93%). Uczestnictwo w programie PECS będzie stanowić okazję do formalnego włączenia instytucji naukowych do wybranych programów ESA, przy czym określenie zakresu uczestnictwa zależne jest głównie od woli polskiego rządu. Równocześnie polskie przedsiębiorstwa uzyskają po raz pierwszy możliwość ubiegania się o kontrakty publiczne na europejskim rynku kosmicznym, co pozwoli na stworzenie powiązań kooperacyjnych i nabranie cennego doświadczenia. W efekcie, udział w programie PECS służyć będzie przełamaniu barier utrudniających uczestnictwo Polski w Europejskim Programie Kosmicznym. Warto podkreślić bardzo duże zainteresowanie polskiego sektora kosmicznego (zarówno jednostek naukowobadawczych, jak i firm komercyjnych) tą inicjatywą. W odpowiedzi na ogłoszony w 23

sierpniu pierwszy konkurs złożono aż 47 wniosków na łączną kwotę ok. 43 mln zł, przy dostępnych środkach rzędu 20 mln. Szanse stwarzane dzięki rozwojowi współpracy z ESA dostrzegły i wykorzystały już Węgry i Czechy (podpisały porozumienie PECS w 2003 r.) oraz Rumunia (2006). Wszystkie te kraje realizują wiele projektów wspierających rozwój technik satelitarnych i ich zastosowań (np. 5-letni program Uczestnictwo Republiki Czeskiej w projekcie Galileo, pod nadzorem Ministerstwa Transportu, zakończony w 2006 r.). Polskie doświadczenie i potencjał sprawiają, że zagraniczni partnerzy z powodów zarówno naukowych, jak i politycznych, są zainteresowani rozwojem współpracy z polskimi zespołami. Należy dołożyć starań, aby jak najlepiej wykorzystać te sprzyjające uwarunkowania międzynarodowe. Zaniechania i opóźnienia w tej kwestii sprawią, że narastające zaległości coraz trudniej będzie nadrobić, a Polska mimo swoich możliwości straci szansę na zajęcie odpowiadającej im pozycji na europejskim rynku kosmicznym i stanie się tylko użytkownikiem nowoczesnych rozwiązań dostarczanych przez innych. 24

4. POLSKA POLITYKA KOSMICZNA: KWESTIE DO ROZSTRZYGNIĘCIA Ogólne cele stawiane przy definiowaniu i realizacji polityki kosmicznej obejmują trzy zagadnienia: rozwój autonomicznego potencjału w wybranych obszarach i jego wykorzystanie dla zaspokojenia potrzeb bezpieczeństwa narodowego rozwój zaawansowanych technologii, które stanowić będą dla przedsiębiorstw podstawę do wzrostu ich konkurencyjności wprowadzanie do administracji publicznej nowoczesnych rozwiązań bazujących na technikach satelitarnych Te ogólne cele polityki stosuje się także do Polski. Z drugiej strony, polska polityka kosmiczna wymaga określenia specyficznych zadań wynikających z aktualnego stanu rozwoju sektora kosmicznego w Polsce oraz ścieżki rozwoju Państwa realizowanej przez Rząd. W przypadku Polski jasna i spójna polityka kosmiczna wymaga określenia: priorytetowych obszarów w działalności kosmicznej nakładów finansowych, jakie powinna ponosić Polska w perspektywie następnych 10 lat sposobu skoordynowania narodowego programu kosmicznego z działalnością ESA mechanizmów wspierania rozwoju polskiego przemysłu kosmicznego optymalnych rozwiązań organizacyjnych dla zarządzania i koordynowania polskiej działalności kosmicznej 4.1. Obszary priorytetowe polskiej działalności kosmicznej Wyboru obszarów priorytetowych należy dokonać w oparciu o następujące kryteria: potrzeby polskich użytkowników (sektora wojskowego, administracji rządowej i samorządowej oraz sektora komercyjnego), możliwości rozwoju technik satelitarnych i technologii kosmicznych przez polski sektor badawczo-rozwojowy, przemysłowo-usługowy i informatyczny najlepiej rozwiniętego potencjału (który może skutecznie konkurować z innymi jakością lub/i ceną) dziedziny, w których będzie się koncentrować działalność kosmiczna na świecie i dostępne nisze technologiczne Z takiego punktu widzenia, jako obszary priorytetowe należy wskazać: (a) obserwacje Ziemi (b) nawigację satelitarną (c) rozwój technologii kosmicznych i eksploracja układu słonecznego 25

(d) bezpieczeństwo państwa W podanych obszarach Polska powinna się starać o harmonijny rozwój sektora satelitarnego (udział w budowie systemów satelitów GMES i Galileo), naziemnego (stacje odbioru danych, stacje EGNOS i Galileo) i zastosowań (ośrodki przetwarzania danych satelitarnych, konstrukcja i wykorzystanie odbiorników Galileo). W ten sposób zrealizowane zostaną wszystkie trzy działania priorytetowe. Niezbędny jest też stały rozwój publicznego i prywatnego sektora badawczo-rozwojowego. Rozwój obszarów priorytetowych nie zamyka drogi dla działań w innych kierunkach, np. w telekomunikacji czy systemach wynoszenia (rakiety). Jednak ze względu na dzisiejszy potencjał tych dziedzin w Polsce, działania te powinny być podejmowane w stopniu zależnym od zaangażowania partnerów zagranicznych lub przy dominującej roli sektora prywatnego. Głównym zadaniem dla polityki państwa w tych dziedzinach jest stworzenie infrastruktury i bazy intelektualnej do podjęcia tych zagadnień na szerszą skalę w przyszłości. Kolejny, trzeci stopień polskiego zaangażowania powinien dotyczyć takich dziedzin jak loty załogowe czy udział w konstrukcji międzynarodowej stacji kosmicznej. Powinno się umożliwić podjęcia tej tematyki, jako projektów badawczych, przez zainteresowane zespoły na uczelniach wyższych i w instytutach naukowych, tak by zebrać w Polsce doświadczenia, które pozwolą na realizację zadań większej skali, gdy okaże się to potrzebne. 4.2. Współpraca z Europejską Agencją Kosmiczną a narodowy program kosmiczny Podstawowe korzyści płynące ze współpracy z ESA to szansa uczestnictwa w misjach kosmicznych o dużej skali, przekraczających możliwości finansowe programów narodowych, oraz korzystanie ze wspólnej infrastruktury po kosztach znacznie niższych od porównywalnej infrastruktury krajowej. Państwa, które tak jak Polska dopiero rozpoczynają współpracę z ESA, odnoszą jeszcze dodatkowe ważne korzyści: z transferu technologii z krajów członkowskich Agencji poprzez udział we wspólnych programach oraz upowszechnienia procedur i standardów ESA wśród polskich przedsiębiorstw. Niemniej jednak te długoterminowe korzyści nie mogą przesłaniać kluczowego faktu, że Polska w relacjach z ESA stoi na pozycji młodszego partnera, a jej pozycję w negocjacjach określi wysokość nakładów finansowych. By stać się znaczącym partnerem na arenie europejskiej, zdolnym do uczestnictwa w dużych, międzynarodowych programach (na przykład w budowie podsystemów satelitarnych lub całych satelitów) trzeba wykazać się udokumentowanym doświadczeniem w działalności kosmicznej. To z kolei można najszybciej zdobyć poprzez realizację projektów w ramach dobrze zdefiniowanego narodowego programu 26