SPRAWOZDANIE MERYTORYCZNE z realizacji strategicznego projektu badawczego Poprawa bezpieczeństwa pracy w kopalniach

EGZEMPLARZ nr... 1 ) SPRAWOZDANIE MERYTORYCZNE z realizacji strategicznego projektu badawczego Poprawa bezpieczeństwa pracy w kopalniach Zleceniodawca: Kierownik projektu: Narodowe Centrum Badań i Rozwoju dr hab. inż. Józef Kabiesz, prof. GIG Tytuł zadania nr 1 Opracowanie nowej kategoryzacji zagrożeń naturalnych w podziemnych zakładach górniczych wraz z jej doświadczalną weryfikacją Etap nr 15: Opracowanie nowej kategoryzacji dla zagrożeń naturalnych zidentyfikowanych i zweryfikowanych jako występujące w podziemnych zakładach górniczych, uwzględniającej nowe uwarunkowania górniczo-geologiczne złóż, w tym również te, które wystąpią w perspektywie planów wydobycia obejmujących lata 2011-2020 Zagrożenie radiacyjne Nr umowy: SP/K/1/143586/11 z dnia: 19.08.2011 Nr komputerowy w GIG: 01040151-173 Data rozpoczęcia projektu/zadania/etapu: *) 01.12.2011 Data zakończenia projektu/zadania/etapu: *) 28.02.2012 Słowa kluczowe: bezpieczeństwo, definicje, górnictwo, kopalnia węgla, ocena pieczątka i podpis kierownika projektu pieczątka i podpis Naczelnego Dyrektora GIG 1) wypełniać odręcznie po wydrukowaniu Druk GIG: PS-7.13 zał. nr 1, wyd. 7 ważne od 11.2010 r.

Zespół realizujący badania: stopień - imię i nazwisko dr Krystian Skubacz dr Bogusław Michalik dr hab. inż. Stanisław Chałupnik, prof. GIG Abstrakt: (minimum 500 znaków maksimum 1000 znaków) Z dotychczasowych opracowań cząstkowych w ramach projektu wynika wyraźnie, że narażenie radiacyjne w kopalniach ma inną charakterystykę niż inne zagrożenia, katalog możliwych źródeł zagrożenia radiacyjnego jest właściwie kompletny a pewne zmiany w kategoryzacji narażenia są związane jedynie ze zmianami przepisów międzynarodowych lub uzupełnieniem luk w dotychczasowych regulacjach. Wiąże się to przede wszystkim z przygotowaną nową Dyrektywą UE na temat podstawowych zasad ochrony przed promieniowaniem (tzw. Basic Safety Standards - BSS), która wejdzie w życie prawdopodobnie w roku 2012. Dlatego chcemy wykorzystać obecny projekt dla zaproponowania zmian w tym duchu. Stopień ochrony sprawozdania merytorycznego: *) Ogólnodostępne Do wykorzystania za zgodą kierownika jednostki/ komórki organizacyjnej GIG wiodącej w pracy Do wykorzystania za zgodą Naczelnego Dyrektora GIG lub Zastępcy Naczelnego Dyrektora ds. Badań i Wdrożeń Do wykorzystania za zgodą Wnioskodawcy **) Załączniki (publikacje, zeszyty, płyty CD itp. w sposób trwały zawarte we wspólnym opakowaniu): 1. 2. Sprawozdanie merytoryczne otrzymali: 1. Archiwum Dokumentacji Prac Naukowo-Badawczych w NCS-1 GIG, egz. nr 1 - kat.arch. A 2. Zleceniodawca, egz. nr 2 3. Jednostka/komórka organizacyjna GIG, egz. nr 3 4. Wnioskodawca, **) egz. nr 4 Wypełnia NCS-1 GIG: Nr inwentarzowy: Sygnatura: *) niepotrzebne skreślić **) dotyczy projektów celowych Druk GIG PS-7.13 zał. nr 1, wyd. 7, ważne od 11.2010 r.

Spis treści 1. Wprowadzenie 1 2. Zakres stosowania zasad ochrony radiologicznej w górnictwie 3 3. Uregulowanie statusu prawnego górników 5 4. Kategoryzacja pracowników i wyrobisk górniczych 12 5. Metodyka oceny zagrożenia radiacyjnego 17 6. Klasyfikacja odpadów o podwyższonych stężeniach naturalnych nuklidów 21 promieniotwórczych 7. Uprawnienia osób funkcyjnych 27 8. Podsumowanie 29 Literatura 30

1. Wprowadzenie Z dotychczasowych opracowań cząstkowych w ramach projektu wynika wyraźnie, że narażenie radiacyjne w kopalniach ma inny charakter niż inne zagrożenia. Katalog możliwych źródeł zagrożenia radiacyjnego jest właściwie kompletny a pewne zmiany w kategoryzacji narażenia są związane jedynie ze zmianami przepisów międzynarodowych lub uzupełnieniem luk w dotychczasowych regulacjach. Wiąże się to przede wszystkim z przygotowaną nową Dyrektywą UE na temat podstawowych zasad ochrony przed promieniowaniem (tzw. Basic Safety Standards - BSS), która wejdzie w życie prawdopodobnie w roku 2012. Propozycje zmian w przepisach prawnych zmierzają w tym kierunku, aby zastosować w nich przewidywane przez nową Dyrektywę zasady ochrony przed naturalnym promieniowaniem jonizującym. Jak wiadomo głównymi źródłami zagrożenia radiacyjnego, pochodzącego od naturalnych substancji promieniotwórczych, w podziemnych zakładach górniczych, są krótkożyciowe produkty rozpadu radonu, oddziałujące na układ oddechowy człowieka oraz izotopy radu obecne w wodach dołowych i w wytrącających się z nich osadach, które mogą powodować skażenia wewnętrzne oraz, wraz ze swoimi pochodnymi, stanowić źródło ekspozycji na zewnętrzne promieniowanie gamma. Podstawowe problemy prawne wymagające nowych rozwiązań w zakresie ochrony radiologicznej przed wymienionymi źródłami promieniowania oraz tymi, które mogą występować w innych gałęziach przemysłu górniczego są następujące: Wprowadzenie systemu ochrony radiologicznej i ochrony środowiska w odniesieniu do materiałów NORM/TENORM wytwarzanych w górnictwie otworowym, przystosowanej do specyfiki tego przemysłu, Uregulowanie statusu prawnego górników w zakresie licencjonowania działalności zawodowej związanej z występowaniem promieniowania naturalnego prowadzącego do wzrostu narażenia pracowników lub ludności, istotnego z punktu widzenia ochrony radiologicznej, Zmiana definicji kategorii wyrobisk zagrożonych w celu przystosowania jej do realiów eksploatacji górniczej, Wprowadzenie definicji osadów i wód promieniotwórczych oraz zmiany w metodyce oceny narażenia radiacyjnego 1

Określenie sposobu klasyfikacji odpadów stałych i ciekłych o podwyższonej promieniotwórczości, powstającymi przy wydobywaniu kopalin, Zmiana częstotliwości prowadzenia oceny zagrożenia radiacyjnego w kopalniach, Uregulowanie kwestii uprawnień i obowiązków osób funkcyjnych odpowiedzialnych za ochronę radiologiczną w zakładach pracy oraz systemu ich szkolenia w zakresie narażenia od naturalnych źródeł promieniowania jonizującego. 2

2. Zakres stosowania zasad ochrony radiologicznej w górnictwie Propozycje zmian w przepisach A. Wprowadzenie odpowiednich zapisów w Rozporządzeniu Ministra Gospodarki dotyczącym zakładów górniczych wydobywających kopaliny otworami wiertniczymi (gaz ziemny, gaz łupkowy, ropa naftowa) dotyczących prowadzenia przedsięwzięć z zakresu ochrony środowiska i ochrony radiologicznej przed wzmożonym naturalnym promieniowaniem jonizującym. Szczegółowy opis Prawo atomowe [Prawo atomowe, 2000] określa rodzaje działalności zawodowej związane z występowaniem promieniowania naturalnego prowadzącego do wzrostu narażenia pracowników lub ludności. Wśród nich, w Art. 23. wymienione zostały zakłady górnicze: Art. 23. 1. Działalność zawodowa związana z występowaniem promieniowania naturalnego prowadzącego do wzrostu narażenia pracowników lub ludności, istotnego z punktu widzenia ochrony radiologicznej, wymaga oceny tego narażenia. 2. Ocena narażenia dokonywana jest na podstawie pomiarów dozymetrycznych w środowisku pracy. 3. Do działalności, o której mowa w ust. 1, zalicza się w szczególności działalność związaną z wykonywaniem prac: 1) zakładach górniczych, jaskiniach i innych miejscach pod powierzchnią ziemi, oraz w uzdrowiskach; 2) lotnictwie, z wyłączeniem prac wykonywanych przez personel naziemny. 4. Rada Ministrów może określić, w drodze rozporządzenia: 1) inne niż wymienione w ust. 3 rodzaje działalności zawodowej związanej z występowaniem promieniowania naturalnego prowadzącego do wzrostu narażenia pracowników lub ludności istotnego z punktu widzenia ochrony radiologicznej, 2) sposoby dokonywania oceny narażenia powstałego w związku z wykonywaniem działalności, o której mowa w ust. 1, tryb postępowania mającego na celu zmniejszenie tego narażenia oraz inne działania mające na celu ochronę radiologiczną narażonych pracowników i ludności 3

- uwzględniając zalecenia Unii Europejskiej, przepisy wydane na podstawie art. 25 pkt 1, specyfikę wykonywanej działalności zawodowej i specyfikę pracy osoby narażonej. Chociaż z tekstu artykułu nie wynika to jasno, należy domniemywać, że chodzi wyłącznie o podziemne zakłady górnicze, a nie wszystkie przejawy eksploatacji górniczej, do której należy górnictwo podziemne, odkrywkowe i otworowe. Taka interpretacja znalazła wyraz chociażby w tym, że zasady prowadzenia ochrony radiologicznej zostały sformułowane w rozporządzeniach Ministra Gospodarki w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego, tylko w odniesieniu do górnictwa podziemnego [Rozporządzenie 2002a, 2006], a nie dla górnictwa otworowego [Rozporządzenie 2002b, 2004a, 2007a]. W rezultacie górnictwo ropy naftowej i gazu, dziedzina przemysłu, o której powszechnie wiadomo, że generuje odpady zawierające podwyższone zawartości naturalnych izotopów promieniotwórczych jest całkowicie wyłączone z obowiązku prowadzenia jakichkolwiek działań związanych z ochroną przed wzmożonym promieniowaniem naturalnym. Wprowadzenie odpowiednich zmian w prawie nie wymaga zmian ustaw sejmowych ponieważ Prawo atomowe dopuszcza określenie w drodze rozporządzenia innych, niż wymienione w ustawie, rodzajów działalności zawodowej związanej z występowaniem promieniowania naturalnego prowadzącego do wzrostu narażenia pracowników lub ludności istotnego z punktu widzenia ochrony radiologicznej (Art. 23). Wydaje się zatem, że najwłaściwszym rozwiązaniem tego problemu byłoby wykonanie oceny narażenia w zakładach górniczych wydobywających kopaliny otworami wiertniczymi. W przypadku gdyby narażenie to okazało się istotne z punktu widzenia ochrony radiologicznej, w rozporządzeniu regulującym kwestie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego w zakładach górniczych wydobywających kopaliny otworami wiertniczymi, należałoby określić zasady prowadzenia ochrony radiologicznej podobne do tych funkcjonujących w podziemnych zakładach górniczych lecz przystosowanych do specyfiki tego typu górnictwa i występujących zagrożeń. 4

3. Uregulowanie statusu prawnego górników Propozycje zmian w przepisach B. Wprowadzenie do ustawy Prawo atomowe (lub do odpowiednich przepisów wykonawczych) wymogu notyfikacji działalności prowadzonej w warunkach narażenia na wzmożone promieniowanie naturalne. C. Ustalenie w przepisach wykonawczych do ustawy Prawo atomowe poziomu dawki efektywnej 0,3 msv/rok. W przypadku, jeśli dawka efektywna byłaby 0,3 msv, działalność prowadzona w warunkach narażenia na wzmożone promieniowanie naturalne byłaby wyłączona z obowiązku licencjonowania. D. Wprowadzenie do Rozporządzenia Ministra Gospodarki w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego (lub/oraz Rozporządzenia Ministra Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie zagrożeń naturalnych w górnictwie) zapisu ustalającego okres zwolnienia z obowiązku kontroli czynników zagrożenia radiacyjnego, wynikający z punktu B, równy okresowi obowiązywania Planu Ruchu Zakładu Górniczego. E. Wprowadzenie w rozporządzeniach wykonawczych do Prawa atomowego [Prawo atomowe 2000] lub Prawa geologicznego [Prawo geologiczne i górnicze 2011] i górniczego wymogu przeprowadzenia badań czynników zagrożenia radiacyjnego oraz ocenę dawki efektywnej w celu uzyskania zwolnienia przez akredytowaną, zewnętrzną jednostkę badawczą. Szczegółowy opis Zastosowanie limitów narażenia w postaci dawek granicznych dla celów kontrolowania zagrożenia radiacyjnego w górnictwie wymaga, ze względów formalnych, rozstrzygnięcia problemu statusu osób zatrudnionych w zakładach górniczych. Zgodnie z Prawem atomowym wszystkie osoby, ze względu na dopuszczalny dla nich poziom narażenia radiacyjnego podzielone są na dwie grupy: pracownicy oraz osoby z ogółu ludności. Ustanowione wartości dawek granicznych zależą od rodzaju narażonej grupy osób. Pracownik w Prawie atomowym to pracownik w rozumieniu przepisów Prawa pracy, osoba wykonująca pracę na podstawie innej niż stosunek pracy, jak również osoba wykonująca działalność na własny rachunek, która, wykonując pracę w warunkach narażenia na promieniowanie jonizujące, może 5

otrzymać dawki przekraczające wartości dawek granicznych określonych dla osób z ogółu ludności. Rozwiązanie takie jest kompromisem uzasadnionym korzyściami wynikającymi z pracy wykonywanej w warunkach większego ryzyka. Zaliczenie do konkretnej grupy, tj. pracowników lub osób z ogółu ludności, determinuje poziom dopuszczalnego narażenia radiacyjnego. Podjęcie pracy w warunkach podwyższonego ryzyka radiacyjnego nakłada na pracodawcę dodatkowe obowiązki w stosunku do pracowników. Zakres tych obowiązków wynika z przepisów wykonawczych do Prawa atomowego, a w szczegółach ustalany jest w ramach sytemu licencjonowania działalności prowadzonej w warunkach narażenia na promieniowanie jonizujące za który, w Polsce, odpowiedzialna jest Państwowa Agencja Atomistyki (PAA). Obecnie status górników zatrudnionych w podziemnych zakładach górniczych ze względu na wymagania Prawa atomowego nie jest jednoznaczny. Na podstawie Prawa geologicznego i górniczego, a następnie Art. 23. pkt. 3 Prawa atomowego, który nota bene ustala tylko wymóg prowadzenie kontroli zagrożenia wynikającego z podwyższonej naturalnej promieniotwórczości, wszyscy górnicy zatrudnieni w podziemnych zakładach górniczych zostali objęci monitoringiem zagrożenia radiacyjnego. W przepisach wykonawczych do Prawa geologicznego i górniczego zostały ustalone limity zagrożenia radiacyjnego na poziomie przewidzianym dla pracowników w rozumieniu Prawa atomowego. Tym samym, niejako a priori wszyscy górnicy zostali zaliczeni do grupy osób, których działalność zawodowa jest związana z narażeniem na promieniowanie a zatem są pracownikami w rozumieniu Prawa atomowego. Z drugiej strony, działalność prowadzona w warunkach wzmożonego promieniowania naturalnego, zgodnie z zapisem art. 4 Prawa atomowego nie podlega licencjonowaniu. Pracodawca nie jest zatem w żaden sposób zobligowany do zapewnienia odpowiednich działań prewencyjnych i nie istnieje możliwość ich formalnego wyegzekwowania przez PAA, zarówno w stosunku do pracodawcy jak i osób zatrudnianych w takich warunkach. Niespełniony jest więc, przynajmniej ze względów formalnych 1, podstawowy wymóg umożliwiający podjęcie pracy w warunkach narażenia na promieniowanie jonizujące. Z tego względu górnicy nie są pracownikami. 1 Na podstawie Prawa geologicznego i górniczego monitoring prowadzony jest tylko w podziemnych zakładach górniczych. W innych rodzajach górnictwa, oraz w innych dziedzinach przemysłu, gdzie występuje zagrożenie związane z obecnością wzmożonego promieniowania jonizującego nie prowadzi się w ogóle przedsięwzięć z zakresu ochrony radiologicznej dla takich zagrożeń. 6

Rozstrzygnięcie problemu, czy wszyscy mają być traktowani jako pracownicy zatrudnieni w warunkach narażenia na promieniowanie jonizujące (w rozumieniu ustawy Prawo Atomowe) czy też można zastosować system wyłączeń np. na podstawie faktycznie stwierdzonych poziomów zagrożenia radiacyjnego i zaliczyć, przynajmniej tymczasowo, znaczną część górników do kategorii osób z ogółu ludności ma decydujący wpływ na zastosowane w górnictwie dawki graniczne i wszelkie limity pochodne niezbędne do kategoryzacji zagrożenia radiacyjnego w podziemnych zakładach górniczych. Dawki graniczne dla poszczególnych grup zostały w rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie dawek granicznych promieniowania jonizującego [Rozporządzenie 2005] określone następująco: Dla pracowników dawka graniczna, wyrażona jako dawka skuteczna (efektywna), wynosi 20 msv w ciągu roku kalendarzowego, z zastrzeżeniem 3.1 ( 2.1), przy czym dawka graniczna, wyrażona jako dawka równoważna, wynosi w ciągu roku kalendarzowego: 1) 150 msv - dla soczewek oczu; 2) 500 msv - dla skóry, jako wartość średnia dla dowolnej powierzchni 1cm 2 napromienionej części skóry; 3) 500 msv - dla dłoni, przedramion, stóp i podudzi ( 2.3) Dawka skuteczna (20 msv, pracownicy), o której mowa wyżej, może być w danym roku kalendarzowym przekroczona do wartości 50 msv, pod warunkiem, że w ciągu kolejnych pięciu lat kalendarzowych jej sumaryczna wartość nie przekroczy 100 msv ( 2.2). Dla osób z ogółu ludności dawka graniczna, wyrażona jako dawka skuteczna (efektywna), wynosi 1 msv w ciągu roku kalendarzowego, przy czym dawka graniczna wyrażona jako dawka równoważna wynosi w ciągu roku kalendarzowego: 1) 15 msv - dla soczewek oczu; 2) 50 msv - dla skóry, jako wartość średnia dla dowolnej powierzchni 1cm 2 napromienionej części skóry ( 5.1.) Dawka skuteczna (1 msv, osoby z ogółu ludności), o której mowa wyżej, może być w danym roku kalendarzowym przekroczona, pod warunkiem, że w ciągu kolejnych pięciu lat kalendarzowych jej sumaryczna wartość nie przekroczy 5 msv ( 5.2) Usankcjonowanie istniejącej dotychczas sytuacji w górnictwie, tj. zaliczenia wszystkich górników do pracowników w rozumieniu Prawa atomowego wymagałoby wprowadzenia zapisu obligującego do zgłoszenia lub uzyskania zezwolenia na prowadzenie działalności 7

w warunkach wzmożonego promieniowania naturalnego w trybie przewidzianym w rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie dokumentów wymaganych przy składaniu wniosku o wydanie zezwolenia na wykonywanie działalności związanej z narażeniem na działanie promieniowania jonizującego albo przy zgłoszeniu wykonywania tej działalności [Rozporządzenie 2002d, 2004c, 2006b, 2009]. Zapis ten musiałby być uzupełniony o szczegółowy wykaz dziedzin przemysłu, gdzie zjawisko takie może wystąpić, zgodnie z wytycznymi Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej (MAEA). Rozwiązanie skutkowałoby koniecznością uruchomienia procesu licencjonowania działalności w każdym zakładzie górniczym, niezależnie od faktycznego poziomu narażenia na promieniowanie jonizujące i, z praktycznego punktu widzenia, powinno być uzupełnione o ustalony tryb uzyskiwania wyłączenia z konieczności licencjonowania działalności. Istniejące obecnie rozporządzenia określające zasady, kiedy działalność związana z narażeniem na promieniowanie jonizujące nie podlega obowiązkowi uzyskania zezwolenia albo zgłoszenia, oraz przypadków, w których może być wykonywana na podstawie zgłoszenia są w zakresie naturalnej promieniotwórczości niejednoznaczne i sprzeczne z art. 4 Prawa atomowego [Rozporządzenie 2002e, 2004d]. Wyniki badań prowadzonego obecnie monitoringu wskazują, że zwiększony poziom narażenia na promieniowanie w górnictwie dotyczy niewielkiej grupy osób. Zaliczanie całej populacji górników do kategorii pracowników nie jest zatem wystarczająco uzasadnione. Alternatywnym rozwiązaniem może być zaliczenie a priori wszystkich górników do grupy osób z ogółu ludności i obniżeniu istniejącego limitu zagrożenia obecnie obowiązującego, do poziomu odpowiadającego limitowi zagrożenia dla tej grupy (1 msv/rok). W górnictwie występuje jednak niewątpliwie zagrożenie związane z wzmożonym naturalnym promieniowaniem jonizującym i dlatego nie można zrezygnować z prowadzenia kontroli dozymetrycznej w uzasadnionych przypadkach. Zgodnie z propozycjami zmian w europejskiej dyrektywie ustalającej podstawowe wymogi w zakresie ochrony radiologicznej można wprowadzić, w miejsce istniejącego, dwustopniowego systemu licencjonowania (zgłoszenie i uzyskanie zezwolenia) system trzystopniowy: zgłoszenie, rejestracja, uzyskanie zezwolenia (notification, registration, licensing). Rejestracja i uzyskanie zezwolenia odpowiadałyby aktualnie funkcjonującemu zgłoszeniu i uzyskaniu zezwolenia. Tryb zgłoszenia miałby na celu zwolnienie (wyłączenie) działalności prowadzonej w warunkach narażenia na promieniowanie jonizujące 8

w przypadku, gdy istniejący poziom narażenie byłby na tyle niski aby prawdopodobieństwo ekspozycji na dawki przekraczające dawki graniczne dla ogółu ludności było znikome. System ten gwarantowałby uwzględnienie zagrożenia związanego z występowaniem wzmożonej promieniotwórczości naturalnej we wszystkich dziedzinach przemysłu (w tym górnictwo), gdzie problemy takie mogą wystąpić. Kwalifikacja gałęzi przemysłu do tzw. NORM Industries, podlegających zgłoszeniu mogłaby być prowadzona na podstawie tzw. positive list, publikowanej w zaleceniach MAEA. Z obowiązku notyfikacji jednoznacznie powinna wynikać konieczność przeprowadzenia oceny zagrożenia radiacyjnego. W przypadku przekroczenia określonego limitu wyłączenia działalność podlegałaby kontroli radiologicznej zgodnie z zaleceniami ustalonymi przez PAA. W przeciwnym przypadku mogłaby być zwolniona z konieczności jej prowadzenia. Proponowany tryb postępowania w sposób kompleksowy rozwiązuje problemy zagrożenia związanego z występowaniem podwyższonej naturalnej promieniotwórczości, co wymagałoby jednak zmiany ustawy Prawo atomowe. Wprowadzenie podobnych regulacji wyłącznie w odniesieniu do górnictwa wydaje się łatwiejsze, gdyż mogłyby zostać wykonane w aktach prawnych niższego rzędu (rozporządzenia Rady Ministrów) na podstawie Art. 23 pkt. 4 Prawa atomowego. Jako limit zwolnienia z kontroli działalności prowadzonej w warunkach narażenia na promieniowanie naturalne w wielu krajach proponuje się już obecnie 0,3 msv/rok. Poziom 0,3 msv/rok jest znacznie większy niż poziom zwolnienia 0,01 msv/rok stosowany dla sztucznych źródeł promieniowania. Jest to pewnego rodzaju kompromis, który wynika z technicznych i praktycznych możliwości kontrolowania zagrożenia spowodowanych przez materiały NORM/TENORM. W przypadku podwyższonej naturalnej promieniotwórczości, istnieje konieczność oceny wzrostu ekspozycji ponad naturalne tło. Zastosowanie takiego samego limitu, jak przy zagrożeniu pochodzącym od sztucznych źródeł promieniowania tj. 0,01 msv/rok limitu, przy poziomie tła, zazwyczaj około 3 msv/rok, jest technicznie niemożliwe choćby tylko ze w względu na możliwości urządzeń pomiarowych i wysokość niepewności pomiarowej 2. Ocena czy poziom 0,3 msv/rok został przekroczony jest, w przypadku naturalnych nuklidów promieniotwórczych, technicznie możliwa, a jednocześnie w sposób wystarczający zabezpiecza osoby objęte kontrolą dozymetryczną 2 w przypadku sztucznych źródeł promieniowania, powodowaną przez nie ekspozycję znacznie łatwiej odróżnić od tła promieniowania. 9

przed ryzykiem przekroczenia dawki granicznej 1 msv przyjętej dla osób z ogółu ludności. Wprowadzenie trójstopniowego systemu nadzoru oraz przyjęcie limitu 0,3 msv/rok pozwoli na podział podziemnych zakładów górniczych na takie, w których występuje zagrożenia radiacyjne i takie, gdzie zagrożenia takiego nie ma. W różnych rodzajach przemysłu zaliczonych do kategorii NORM/TENORM poziom narażenia wynika głównie z rodzaju eksploatowanego (przerabianego) surowca. W podziemnych zakładach górniczych poziom zagrożenia radiacyjnego zdeterminowany jest, nie tylko rodzajem surowca, ale również warunkami eksploatacji, które zmieniają się w czasie. Dlatego zwolnienie nie mogłoby być permanentne, a udzielane na okres, w którym nie następują istotne zmiany w zakładzie górniczym, mogące mieć istotny wpływ na poziom zagrożenia radiacyjnego, powiązany np. z okresem obowiązywania Planu Ruchu Zakładu Górniczego, lecz nie dłuższym niż 3 lata. W przypadku zakładów górniczych, w których nie sporządza się Planu Ruchu Zakładu Górniczego, byłby to okres 3 lat. Dopiero po stwierdzeniu, przez akredytowaną zewnętrzną jednostkę badawczą, przekroczenia poziomu 0,3 msv/rok, zakład górniczy zobowiązany byłby do monitorowania zagrożenia radiacyjnego pracowników zgodnie z obowiązującymi zasadami (tak jak ma to miejsce obecnie w oparciu o system określony w Rozporządzeniu Ministra Gospodarki w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego), a po przekroczeniu poziomu 1 msv/rok do wdrożenia ogólnych zasad zgodnych z istniejącymi obecnie wymaganiami Prawa atomowego dla działalności prowadzonej w warunkach narażenia na promieniowanie jonizujące. Zgodnie z systemem trzystopniowym, byłaby to konieczność prowadzenia systematycznej kontroli radiometrycznej zgodnie z obligatoryjnymi zasadami (0,3 msv/rok), rejestracja (1 msv/rok) i uzyskanie zezwolenia (6 msv/rok). Proponowane rozwiązanie w znacznym stopniu ograniczałoby liczbę przypadków konieczności uruchamiania formalnego trybu rejestracji i uzyskiwania zezwolenia dla działalności wykonywanej w warunkach wzmożonego narażenia na naturalne promieniowanie jonizujące. W podziemnych zakładach górniczych częstotliwość i sposób wykonywania tego rodzaju oceny byłaby powiązana z tworzeniem Planu Ruchu obowiązującym zazwyczaj trzy lata. W przypadku, kiedy obowiązuje on przez okres dłuższy lub tam gdzie Planu Ruchu się nie sporządza, ocena powinna być wykonywana raz na 3 lata. 10

Należy jednak podkreślić, że zwolnienie zakładu górniczego z obowiązku kontroli zagrożenia radiacyjnego mogłoby zostać dokonane jedynie na podstawie pomiarów wskaźników zagrożenia radiacyjnego w danym zakładzie górniczym oraz oceny wykonanej przez akredytowaną w tym zakresie jednostkę zewnętrzną, zrealizowanej w oparciu o zasady obowiązujące w zakładach górniczych, gdzie po przekroczeniu limitu 0,3 msv prowadzona jest obligatoryjna regularna kontrola dozymetryczna. Proponowane rozwiązanie ustalałoby inne zasady prowadzenia podstawowej kontroli zagrożenia radiacyjnego we wszystkich zakładach górniczych, a inne w takich, gdzie zagrożenie radiacyjne przekraczałoby poziom 0,3 msv/rok. Jednak częstotliwość kontroli uległaby istotnemu zmniejszeniu, a podejmowanie czynności związanych z licencjonowaniem działalności byłoby ograniczone do mniejszej liczby zakładów górniczych. W konsekwencji faktyczna liczba osób zaliczonych do kategorii pracowników w rozumieniu Prawa atomowego uległaby istotnemu ograniczeniu. Wyłączenie zakładu górniczego z konieczności prowadzenia obligatoryjnego monitorowania wskaźników zagrożenia radiacyjnego (0,3 msv), nie wyklucza możliwości prowadzenia kontroli dozymetrycznej w zakresie określonym przez zakładowego inspektora odpowiedzialnego za ochronę radiologiczną od naturalnych źródeł promieniowania. 11

4. Kategoryzacja pracowników i wyrobisk górniczych Propozycje zmian w przepisach F. Zmiana definicji kategorii wyrobisk zagrożonych w Rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie podstawowych wymagań dotyczących terenów kontrolowanych i nadzorowanych [Rozporządzenie 2007b]. Szczegółowy opis W przypadku przekroczenia dawki 0,3 msv, w zakładach górniczych byłaby prowadzona regularna kontrola dozymetryczna zgodnie z zasadami określonymi w rozporządzeniach Ministra Gospodarki w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego (po zmianie takich rozporządzeń jak [Rozporządzenie 2002a, 2000b]), a przy wyższych dawkach, przekraczających 1 msv/rok, konieczna byłaby, tak jak to ma miejsce obecnie, kategoryzacja pracowników oraz wyrobisk górniczych. Prawo Atomowe wprowadza dla pracowników dwie kategorie zagrożenia A i B, które zostały ustanowione w celu dostosowania sposobu oceny zagrożenia w jednostkach organizacyjnych do jego spodziewanego poziomu, co w konsekwencji ułatwia planowanie przedsięwzięć z zakresu ochrony radiologicznej takich jak sposób prowadzenia pomiarów i działań prewencyjnych oraz unikanie rozprzestrzeniania się skażeń. Podanych tu wartości dawek nie traktować jak dawek granicznych, których nie można przekraczać, ale jako wartości pewnych poziomów prewencyjnych tzw. limitów użytkowych, ułatwiających prowadzenie ochrony radiologicznej i zwiększających bezpieczeństwo pracowników. Kategorie zagrożenia A i B są zdefiniowane następująco: kategoria A obejmuje pracowników, którzy mogą być narażeni na dawkę skuteczną przekraczającą 6 msv (milisiwertów) w ciągu roku lub na dawkę równoważną przekraczającą jedną trzecią wartości dawek granicznych dla soczewek oczu, skóry i kończyn, określonych w przepisach wydanych na podstawie art. 25 pkt 1 (Art. 17.1 pkt 1), kategoria B obejmuje pracowników, którzy mogą być narażeni na dawkę skuteczną przekraczającą 1 msv w ciągu roku lub na dawkę równoważną równą jednej dwudziestej 12

wartości dawek granicznych dla soczewek oczu, skóry i kończyn, określonych w przepisach wydanych na podstawie Art. 25 pkt 1, i którzy nie zostali zaliczeni do kategorii A (Art.17.1 pkt 2). Kategoryzacja ta jest zgodna z dotychczasowymi zasadami i nie przewiduje się jej zmiany, z tym tylko że obowiązywałaby tylko w zakładach górniczych, które nie zostały wyłączone z tego obowiązku na mocy rozwiązań zaproponowanych wyżej. W odniesieniu do kategorii wyrobisk górniczych, Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie zagrożeń naturalnych w zakładach górniczych [Rozporządzenie 2004b] wprowadza dwie klasy wyrobisk zagrożonych radiacyjnie przez naturalne substancje promieniotwórcze ( 38): 1) Wyrobiska klasy A, do których zalicza się wyrobiska zlokalizowane na terenach kontrolowanych w rozumieniu przepisów Prawa atomowego. 2) Wyrobiska klasy B, do których zalicza się wyrobiska zlokalizowane na terenach nadzorowanych w rozumieniu przepisów Prawa atomowego Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji odwołuje się zatem do Prawa atomowego i dalszą dyskusję o klasach wyrobisk zagrożonych radiacyjnie w podziemnych zakładach górniczych można prowadzić na gruncie tego aktu prawnego, w którym tereny kontrolowane i nadzorowane zdefiniowano następująco (Art. 18.1): 1) tereny kontrolowane, na których istnieje możliwość otrzymania dawek określonych dla pracowników kategorii A lub możliwość rozprzestrzeniania się skażeń promieniotwórczych, 2) tereny nadzorowane, na których istnieje możliwość otrzymania dawek określonych dla pracowników kategorii B i które nie zostały zaliczone do terenów kontrolowanych. Szczegółowe wymagania dotyczące stanowisk pracy zaliczonych do powyższych kategorii zostały określone w Rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie podstawowych wymagań dotyczących terenów kontrolowanych i nadzorowanych [Rozporządzenie 2007b]. 13

Niżej przytoczono niektóre z wymagań określonych w tym Rozporządzeniu w odniesieniu do terenów kontrolowanych i nadzorowanych. Zgodnie z paragrafem 3.1 Rozporządzenia granice terenu nadzorowanego oznacza się znakami ostrzegawczymi, których wzór zawiera załącznik do Rozporządzenia. Granice terenu nadzorowanego można również oznaczyć tablicami informacyjnymi podającymi rodzaj źródeł promieniotwórczych i związane z nim zagrożenie, lecz nie jest to konieczne. Zależnie od prowadzonych prac na tym terenie należy opracować instrukcje pracy, jeśli jest to uzasadnione rodzajem wykonywanych czynności, a ponadto dostęp do tych terenów innych osób, niż osoby zatrudnione, wymaga rejestracji. Zgodnie z paragrafem 2.1 Rozporządzenia granice terenu kontrolowanego oznacza się znakami ostrzegawczymi, których wzór zawiera załącznik do Rozporządzenia oraz tablicami informacyjnymi podającymi rodzaj źródeł promieniotwórczych i związane z nim zagrożenie. Dostęp do tych terenów mają jedynie osoby pracujące na tym terenie. Inne zaś osoby powinny posiadać zezwolenie kierownika jednostki organizacyjnej lub upoważnionej przez niego osoby, być przeszkolone i wyposażone w dawkomierze. Dla tych terenów należy równocześnie opracować instrukcje pracy. Generalnie, nie istnieją przeszkody, aby wszystkie wymagania zawarte w powyższym rozporządzenie były spełnione dla stanowisk w podziemnych wyrobiskach zaliczonych do kategorii terenów nadzorowanych i kontrolowanych. Pojęcia terenów kontrolowanych i nadzorowanych wprowadzono jednak przede wszystkim z myślą o miejscach, gdzie źródła promieniowania stosuje się w sposób celowy w postaci umożliwiającej ich pełną identyfikację oraz lokalizację w czasie i przestrzeni. Z tego powodu niektóre wymagania dotyczące tych terenów trudno jest w praktyce zrealizować w zakładach górniczych gdzie źródła promieniowania występują w postaci niejednorodnej substancji promieniotwórczej w sposób przypadkowy rozmieszczonej w środowisku pracy. Pojawia się więc tutaj potrzeba nieco innej definicji kategoryzacji wyrobisk zagrożonych i zdefiniowania odpowiednich wymagań w odniesieniu do tego rodzaju miejsc. 14

Proponuje się, aby wyrobiska gdzie dawka jest wyższa niż 1 msv/rok, podlegały podziałowi na dwie klasy wyrobisk zagrożonych radiacyjnie przez naturalne substancje promieniotwórcze zgodnie z następującymi kryteriami: 1) Wyrobiska klasy A, do których zalicza się wyrobiska, gdzie istnieje możliwość otrzymania dawek określonych dla pracowników kategorii A w rozumieniu Prawa atomowego. 2) Wyrobiska klasy B, do których zalicza się wyrobiska, gdzie istnieje możliwość otrzymania dawek określonych dla pracowników kategorii B w rozumieniu Prawa atomowego i które nie zostały zaliczone do wyrobisk klasy A. Ze względu na fakt, że w podziemnych zakładach górniczych zawsze istnieje możliwość rozprzestrzeniania się skażeń promieniotwórczych (jeżeli oczywiście w ogóle występują) zapis uwzględniający możliwość rozprzestrzeniania się skażeń promieniotwórczych powinien być usunięty z definicji terenu kontrolowanego dla zakładów górniczych. Odejście od koncepcji opierania definicji wyrobisk zagrożonych na pojęciach terenów kontrolowanych bądź nadzorowanych w rozumieniu Prawa atomowego pozwala uniknąć nierealnych do spełnienia wymagań dla tego typu terenów w warunkach panujących w podziemnych wyrobiskach górniczych. Można sobie co prawda wyobrazić, że wprowadza się specjalną kategorię terenów kontrolowanych i nadzorowanych w zakładach górniczych lub innych obiektach przemysłowych i sformułować inne wymagania dla tych terenów w Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie podstawowych wymagań dotyczących terenów kontrolowanych i nadzorowanych [Rozporządzenie 2007b]. Pojęcie tereny kontrolowane i tereny nadzorowane ma jednak swoje umocowanie w prawodawstwie europejskim i trudno byłoby dokonać tego rodzaju zmian. Wymagania dotyczące wyrobisk klasy A i B zagrożenia radiacyjnego powinny być skuteczne w realizacji podstawowego celu, jakim jest bezpieczeństwo znajdujących się tam osób i możliwe do wypełnienia biorąc pod uwagę praktyczny wymiar. Muszą zatem określać sposób prowadzenia kontroli dozymetrycznej, formalnej i medycznej, system informowania o zagrożeniach i zasady dostępu. Szczegóły proponowanych rozwiązań, w dużej mierze oparte na istniejących regulacjach prawnych, zamieszczono w tabeli 1. 15

Tabela 1. Wymagania dla wyrobisk zagrożonych radiacyjnie przez naturalne substancje promieniotwórcze Kategoria wymagań Klasa A Klasa B Podstawą do zaliczenia jest ocena narażenia realizowana na podstawie pomiarów środowiskowych lub indywidualnych prowadzonych zgodnie z zasadami określonymi w rozporządzeniu w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, Zaliczanie prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego w zakładach górniczych. Rozporządzenie należałoby uzupełnić o zasady klasyfikowania i dwukierunkowego przeklasyfikowywania wyrobisk A B 0 w oparciu o zrealizowane pomiary. Znaki jak dla terenów kontrolowanych. Rozmieszczenie zgodnie z wskazaniami osoby sprawującej nadzór nad ochroną Znaki jak dla terenów nadzorowanych. Rozmieszczenie zgodnie z wskazaniami osoby sprawującej nadzór nad ochroną Oznaczanie radiologiczną, uwzględniając potrzeby radiologiczną, uwzględniając potrzeby właściwego poinformowania o właściwego poinformowania występujących zagrożeniach osób, które o występujących zagrożeniach osób, w tym wyrobisku pracują regularnie lub które w tym wyrobisku pracują przebywają sporadycznie. regularnie lub przebywają sporadycznie. Kontrola dozymetryczna Kontrola medyczna Kontrola formalna Dostęp Inne Jak dla pracowników kategorii A i zgodnie z zasadami określonymi w rozporządzeniu w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego w zakładach górniczych Jak dla pracowników kategorii A Jak dla pracowników kategorii B i zgodnie z zasadami określonymi w rozporządzeniu w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego w zakładach górniczych Jak dla pracowników kategorii B W chwili obecnej, zgodnie z Prawem atomowym, pracownicy kategorii B podlegają takiej samej kontroli medycznej jak każdy inny pracownik zakładu górniczego W chwili obecnej prawo jest jeszcze w jednej sprawie sprzeczne. Dopuszcza bowiem występowanie w podziemnych zakładach górniczych terenów kontrolowanych, do których zgodnie z Rozporządzeniem Rady Ministrów w sprawie podstawowych wymagań dotyczących terenów kontrolowanych i nadzorowanych [Rozporządzenie 2007b] mają dostęp między innymi uprawnieni do kontroli pracownicy organu, który wydał zezwolenie w zakresie bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej na wykonywanie działalności związanej z narażeniem na tym terenie. Jednocześnie jednak działalność w podziemnych zakładach górniczych nie wymaga uzyskania takiego zezwolenia. Kontrola przez uprawnionych pracowników urzędów górniczych lub organu z zakresu bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej prowadzona zgodnie z aktualnymi przepisami prawnymi Kontrola przez uprawnionych pracowników urzędów górniczych prowadzona zgodnie z aktualnymi przepisami prawnymi Zgodnie z ogólnie przyjętymi zasadami poruszania się przyjętymi dla podziemnych zakładów górniczych: ogólnie przyjęte zasady rejestracji osób postronnych, informowanie osób postronnych i pracowników o występujących tam zagrożeniach, w uzasadnionych przypadkach, zgodnie z decyzją osób odpowiedzialnych za ochronę radiologiczną, objęcie osób postronnych ochroną dozymetryczną. W przypadku szczególnie wysokich stężeń izotopów w osadach, które zostaną określone w stosownym rozporządzeniu, konieczność czyszczenia zabrudzonego obuwia roboczego. 16

5. Metodyka oceny zagrożenia radiacyjnego Propozycje zmian w przepisach G. Zmiana miejsc, w Rozporządzeniu Ministra Gospodarki w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego w podziemnych zakładach górniczych [Rozporządzenie 2002a, 2006a], w których należy kontrolować stężenie energii potencjalnej alfa krótkożyciowych produktów rozpadu radonu. H. Wprowadzenie do Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie zagrożeń naturalnych w górnictwie [Rozporządzenie 2004b] pojęcia woda promieniotwórcza oraz osad promieniotwórczy. I. Wprowadzenie zmodyfikowanych zasad prowadzenia kontroli wskaźników zagrożenia do Rozporządzenia Ministra Gospodarki w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego w podziemnych zakładach górniczych [Rozporządzenie 2002a, 2006a]. Szczegółowy opis Zasady kontroli narażenia w podziemnych zakładach górniczych reguluje szczegółowo Rozporządzenie Ministra Gospodarki w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego w podziemnych zakładach górniczych [Rozporządzenie 2000a, 2004b]. Rozporządzenie to dobrze określa sposoby realizacji przedsięwzięć z zakresu ochrony radiologicznej w podziemnych zakładach górniczych. Istnieją jednak pewne możliwości optymalizacji istniejącego systemu. Wielkościami podlegającymi pomiarowi jest: stężenie energii potencjalnej alfa w powietrzu, ekspozycja na zewnętrzne promieniowanie gamma, sumaryczne stężenie promieniotwórcze izotopów 226 Ra i 228 Ra w wodach i osadach. Zgromadzone doświadczenie w ramach prowadzenia systematycznego monitoringu w oparciu o wymagania wspomnianego na wstępie rozporządzenia pozwala sformułować potrzebę pewnych zmian i rozwiązań optymalizujących istniejący system. Miejsca pomiaru stężenia energii potencjalnej alfa. Rozporządzenie Ministra Gospodarki w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego 17

zabezpieczenia przeciwpożarowego w podziemnych zakładach górniczych wskazuje na miejsca, w których należy wykonywać pomiary. W przypadku pomiarów stężenia energii potencjalnej alfa krótkożyciowych produktów rozpadu radonu miejsca te nie są w pełni miarodajne [Skubacz, 2009 i 2011]. Wykonane badania wykazały, że ocena zagrożenia radiacyjnego na podstawie pomiarów stężenia energii potencjalnej alfa krótkożyciowych produktów rozpadu radonu w stacjach pomiarowych nie jest miarodajna i dlatego należy zmodyfikować przepisy prawne w zakresie wyznaczania miejsc, gdzie obligatoryjnie będą dokonywane pomiary tej wielkości: - miejsce pracy w rejonie wylotu powietrza z wyrobisk ścianowych, - miejsce pracy w rejonie wylotu powietrza w wyrobiskach korytarzowych z wentylacją odrębną, - stacjonarne stanowiska pracy takie jak komory, warsztaty i rozdzielnie, - czasowe lub stałe miejsca pracy, gdzie moc kermy od źródła promieniowania zawierającego naturalne izotopy promieniotwórcze przekracza 0,5 µgy/h, - na innych stanowiskach pracy wskazanych przez inspektora ochrony przed promieniowaniem. Sposób wykonywania pomiarów mocy kermy. Rozporządzenie Ministra Gospodarki w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego w podziemnych zakładach górniczych powinno regulować bardziej szczegółowo kwestie związane ze sposobem wykonywania pomiarów środowiskowych mocy kermy promieniowania gamma, a zwłaszcza usytuowania przyrządów pomiarowych względem potencjalnego źródła promieniowania. Propozycja: Miernik przeznaczony do pomiaru środowiskowego ekspozycji na promieniowanie gamma powinien być usytuowany w odległości 1-2 m od źródła promieniowania. Jednak optymalnym rozwiązaniem w przypadku monitoringu tego czynnika zagrożenia byłoby wprowadzenie, jak już wcześniej sugerowano, obligatoryjnej dozymetrii indywidualnej (lub tzw. dozymetrii funkcyjnej), niezależnie od faktycznego poziomu zagrożenia radiacyjnego Współczynnik konwersji kermy na dawkę. Rozporządzenie Ministra Gospodarki w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego w podziemnych zakładach górniczych wskazuje na 18

współczynnik konwersji, jaki należy zastosować w celu przeliczenia mocy kermy na dawkę skuteczną. Istnieją podstawy do rewizji wartości tego współczynnika [Skubacz, 2009 i 2011]. Współczynnik konwersji kermy na dawkę mógłby zostać obniżony o 20% z wartości 1,4 Sv/Gy na wartość 1,1 Sv/Gy. To wymagałoby jednak zmiany ustawy nadrzędnej, czyli Prawa Atomowego. Dlatego w chwili obecnej nie proponujemy tak daleko idącej zmiany. Oznaczanie nuklidów w próbkach wód i osadów. W chwili obecnej przepisy wskazują na konieczność oznaczania stężenia sumarycznego izotopów 226 Ra i 228 Ra. Tymczasem charakteryzują się one różną radiotoksycznością i dla potrzeby oceny obciążającej dawki skutecznej potrzebna jest wiedza o stężeniu zarówno 226 Ra jak i 228 Ra. W osadach może również być obecny 228 Th, który jest bardziej radiotoksyczny od obydwu izotopów radu i nie podlega pomiarowi, chociaż jest wymieniany w przepisach unijnych (można określić jego aktywność poprzez pomiar 224 Ra). Podobnie wygląda sytuacja dla nuklidu 210 Pb oraz jego produktu rozpadu - 210 Po. Pierwszy z tych nuklidów można oznaczać z wykorzystaniem spektrometrii promieniowania gamma, a stężenia drugiego z nich szacować na podstawie zmierzonego stężenia 210 Pb. Wprowadzenie zatem konieczności oznaczania tego izotopu poprawi ocenę ryzyka, nie zwiększając znacząco kosztów analizy. Jednocześnie powinien zostać zmieniony funkcjonujący obecnie termin aktywność właściwa na stężenie. Zmiany te należy wprowadzić w rozporządzeniu dotyczącym kwestii bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego w zakładach górniczych. Ze względu na kategoryzację zagrożenia radiacyjnego w podziemnych zakładach górniczych celowe jest wprowadzenie definicji wód i osadów promieniotwórczych oraz reguł ich klasyfikacji zgodnie z ogólnymi zasadami dla odpadów promieniotwórczych oraz kryteriów obligujących do uzyskiwania zezwolenia lub zgłoszenia działalności (lub ogólnie materiałów typu NORM/TENORM). - Promieniotwórcza woda to woda, w której sumaryczne stężenie izotopów promieniotwórczych 226 Ra oraz 228 Ra przekracza 1000 Bq/m 3. Dla konkretnego przypadku, związanego z występowaniem promieniotwórczych wód w kopalniach należy sprecyzować rodzaj oraz pochodzenie tego typu wód. Stąd też 19

pojęcie promieniotwórcza woda kopalniana oznaczać będzie wodę złożową, wodę technologiczną lub mieszaninę tych wód, w których suma stężenia promieniotwórczego izotopów 226 Ra i 228 Ra przekracza 1000 Bq/m 3. - Promieniotwórczy osad to osad powstający z wód kopalnianych, w którym sumaryczne stężenie izotopów promieniotwórczych 226 Ra oraz 228 Ra, wyrażone w Bq/kg spełnia warunek: CRa 226 2 CRa 228 1000Bq / kg Występowanie wód lub osadów promieniotwórczych, zgodnie z tym na co wskazano wyżej, może być istotne ze względu na zagrożenie radiacyjne pracujących w ich sąsiedztwie osób, niezależnie od tego czy występują w podziemnych wyrobiskach czy też na powierzchni. W przypadku odprowadzania promieniotwórczych wód kopalnianych na powierzchnię należy określić odpowiedni tryb postępowania w celu uniknięcia powstawania promieniotwórczych osadów mogących powodować istotne skażenie środowiska naturalnego wokół kopalń. Należy podkreślić, że osady i wody promieniotwórcze nie są odpadami promieniotwórczymi w rozumieniu przepisów wykonawczych do Prawa atomowego. Stają się nimi, po przekroczeniu wartości określonych w odpowiednich przepisach. 20

6. Klasyfikacja odpadów o podwyższonych stężeniach naturalnych nuklidów promieniotwórczych Propozycje zmian w przepisach J. Wprowadzenie zapisu w Rozporządzeniu Ministra Gospodarki w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego w zakładach górniczych o poszczególnych wartościach limitów roboczych pozwalających przeprowadzić ocenę zagrożenia radiacyjnego oraz tzw. poziomów zwolnienia. K. W przypadkach, gdy zakład wydobywczy odprowadza na powierzchnię wody promieniotwórcze należy wprowadzić do przepisów wymóg monitorowania środowiska w osadnikach powierzchniowych i rejonie (rejonach) zrzutu wód do cieków powierzchniowych. W przypadku, gdy całkowita aktywność izotopów radu w dobowym zrzucie przekracza 1 MBq (a jednocześnie stężenie izotopów radu w wodach przekracza 1 kbq/m 3 ), należy zalecić podjęcie przez zakład górniczy podziemnego oczyszczania wód z radu. Działania te należy podejmować zawsze w tych przypadkach, gdy wody zrzutowe zawierają bar. Szczegółowy opis Dawka skuteczna jest wielkością obliczaną na podstawie pomiarów wielkości fizycznych. Dla prawidłowego oszacowania dawki skutecznej niezbędne jest przyjęcie wielu założeń dotyczących warunków ekspozycji na promieniowanie. Z tego powodu w ochronie radiologicznej wprowadzono pewne limity zagrożenia wyrażone jako stężenie promieniotwórcze lub aktywność całkowita nuklidów promieniotwórczych będących źródłem zagrożenia. Wielkości te, w praktyce łatwiejsze do zmierzenia niż dawka skuteczna, służą do definiowania sytuacji, kiedy dana działalność wymaga licencjonowania, do klasyfikacji odpadów do kategorii odpadów promieniotwórczych oraz do określania tzw. poziomów zwolnienia (clearance levels), kiedy dana substancja zawierająca nuklidy promieniotwórcze nie wymaga specjalnego traktowania ze względu na wymagania ochrony radiologicznej. W przypadku naturalnych nuklidów promieniotwórczych istotne są limity stężenia promieniotwórczego oraz aktywności całkowitej izotopów 226 Ra, 228 Ra oraz 228 Th. Aktualnie, limity określone w Prawie atomowym oraz związanych przepisach wykonawczych, dotyczą 21

sytuacji, kiedy dana działalność wymaga licencjonowania oraz do klasyfikacji odpadów do kategorii odpadów promieniotwórczych 3. Ze względu na praktyczne wykorzystanie tych limitów w górnictwie istotny jest fakt, że graniczne wartości stężenia promieniotwórczego oraz aktywności całkowitej dla 228 Th są o rząd wielkości niższe niż dla obydwóch izotopów radu. Dla osadów kopalnianych nuklidami istotnie wpływającymi na poziom zagrożenia radiacyjnego są izotopy radu i toru. W szeregu uranowym jest to 226 Ra. Wszystkie limity stężenia tego nuklidu, obecne w aktualnych przepisach, uwzględniają fakt, że jest on w stanie wiekowej równowagi promieniotwórczej ze swoimi produktami rozpadu. W szeregu torowym sytuacja jest nieco bardziej skomplikowana. W sytuacji naruszania wiekowej równowagi promieniotwórczej, co jest zjawiskiem powszechnym w przypadku osadów powstających z radonośnych wód dołowych, należy uwzględnić dwa nuklidy promieniotwórcze 228 Ra i 228 Th. Stężenie 228 Th zarówno ze w względu na ekspozycję na promieniowanie zewnętrzne jak i na dawki związane z wniknięciem jest decydujące. Limity stężenia 228 Th są o rząd wielkości niższe niż dla 228 Ra. Wynika to z faktu, że rad 228 Ra jest uwzględniany tylko razem z jednym jego produktem rozpadu, aktynem 228 Ac, a tor 228 Th razem ze swoimi trzema produktami rozpadu. Ze względu na możliwości pomiarowe, w przypadku toru 228 Th wygodniej jest posługiwać się jego bezpośrednim produktem rozpadu - radem 224 Ra, z którym, w warunkach rzeczywistych jest zawsze w stanie wiekowej równowagi promieniotwórczej. Przepisy wykonawcze do ustawy Prawo geologiczne i górnicze, regulujące tryb postępowania w ramach kontroli zagrożenia radiacyjnego w podziemnych zakładach górniczych obecnie odnoszą się bezpośrednio tylko do stężenia promieniotwórczego lub aktywności izotopów radu 226 Ra i 228 Ra. W ramach pełnego dostosowania do wymagań Prawa atomowego i wynikających z niego przepisów wykonawczych należy w ramach kontroli zagrożenia radiacyjnego w podziemnych zakładach górniczych uwzględnić również obecność izotopu toru 228 Th a w przypadku szacowania dawek obciążających również 210 Pb i 210 Po. Ze względu na wymagania ochrony radiologicznej, w przypadku zagrożenia radiacyjnego powodowanego występowaniem stałych odpadów zawierających podwyższone stężenia naturalnych nuklidów promieniotwórczych istotne są dwa czynniki zagrożenia radiacyjnego: ekspozycja na zewnętrzne promieniowanie gamma oraz wniknięcie nuklidów 3 w Polsce nie funkcjonują w prawodawstwie poziomy zwolnienia (clearance levels) 22

promieniotwórczych droga oddechowa i pokarmową 4. Obydwa te czynniki bezpośrednio zależą od stężenia promieniotwórczego poszczególnych nuklidów promieniotwórczych. Zatem, zakładając maksymalnie niekorzystny wariant powstawania zagrożenia radiacyjnego, można oszacować pewne wartości stężenia promieniotwórczego poszczególnych nuklidów promieniotwórczych, dla których istnieje możliwość przekroczenia limitów zagrożenia radiacyjnego wyrażonych jako dawka skuteczna. Uzyskane wielkości mogą być wykorzystane do klasyfikacji odpadów oraz przy wstępnej oceny zagrożenia radiacyjnego. Dawka skuteczna związana z ekspozycją na zewnętrzne promieniowanie gamma Poniższe zależności pozwalają oszacować stężenia promieniotwórcze izotopów radu i toru, przy jakich, przy założeniu nieskończenie rozciągłego i grubego źródła promieniowania, zostałyby przekroczone poszczególne limity zagrożenia radiacyjnego w systemie licencjonowania działalności prowadzonej w warunkach narażenia na wzmożone promieniowanie jonizujące. Należy zatem traktować je jako limity robocze. Współczynniki przeliczeniowe zastosowane do wyliczenia poniższych wartości uwzględniają naturalne tło promieniowania, a w przypadku 228 Ra i 228 Th założenie, że cały szereg torowy w stanie wiekowej równowagi promieniotwórczej. Fakt, że w osadach kopalnianych zazwyczaj nie ma izotopu 232 Th nie powoduje istotnej różnicy ( 232 Th nie emituje promieniowania gamma). E0,3 msv CRa 226 228 228 450 CRa 720 CTh 720 1 E1 msv CRa 226 228 228 1000 CRa 1600 CTh 1600 1 E6 msv CRa 226 228 228 5000 CRa 8000 CTh 8000 1 4 ewentualny wzrost stężenia radonu i produktów jego rozpadu w rejonie występowania takich osadów nie jest wprost związany ze stężeniem promieniotwórczym radu. W całkowitym stężeniu radonu w powietrzu nie można również wyróżnić części pochodzącej z ekshalacji z osadów. 23