1. EMISJA ZANIECZYSZCZEÑ DO POWIETRZA Charakterystyka zanieczyszczeñ wprowadzanych do atmosfery

Cementownia Che³m S.A. w Che³mie Fot. G. Grzywaczewski II. DZIA ALNOŒÆ CZ OWIEKA W ŒRODOWISKU 13

14

1. EMISJA ZANIECZYSZCZEÑ DO POWIETRZA El bieta Pomorska, Maria Zezula (Lubelski Urz¹d Wojewódzki w Lublinie) 1.1. Charakterystyka zanieczyszczeñ wprowadzanych do atmosfery Powietrze jest jednym z podstawowych komponentów œrodowiska, stanowi¹cym mieszaninê gazów, z których sk³ada siê atmosfera ziemska. Sk³ad atmosfery od momentu pojawienia siê cz³owieka na Ziemi, nie zmieni³ siê zasadniczo. Jej g³ówne sk³adniki azot, tlen, argon stanowi¹ ³¹cznie 99,9% objêtoœci. Wœród pozosta³ych sk³adników, najwiêkszy udzia³ ma para wodna, której zawartoœæ jest zmienna i waha siê w granicach 0-3%, dwutlenek wêgla 0,035%. Zanieczyszczeniami okreœla siê substancje, które nie wystêpuj¹ w naturalnym sk³adzie atmosfery i s¹ wprowadzane do niej w wyniku procesów fizycznych i przemian chemicznych, prowadz¹cych do powstawania nowych zwi¹zków toksycznych. Substancje zanieczyszczaj¹ce powietrze mog¹ byæ przenoszone na bardzo du e odleg³oœci w zale noœci od warunków ich wprowadzania do powietrza oraz od warunków meteorologicznych, tj. prêdkoœci wiatru, temperatury i wilgotnoœci mas powietrza. Koagulacje aerozoli i opady deszczu sprawiaj¹, e zanieczyszczenia przenikaj¹ do innych elementów œrodowiska, powoduj¹c zmiany klimatu, ekosystemów, a tak e jakoœci wód oraz mog¹ wywieraæ niepo ¹dany wp³yw na przyrodê i zdrowie organizmów ywych w wyniku przemian zachodz¹cych w atmosferze oraz na powierzchni ziemi. Substancje zanieczyszczaj¹ce wystêpuj¹ we wszystkich stanach skupienia fizycznego w postaci cia³ sta³ych, p³ynnych i gazowych, do których w szczególnoœci nale ¹: zanieczyszczenia gazowe dwutlenek wêgla, dwutlenek siarki, tlenki azotu, tlenek wêgla, amoniak, 1. EMISJA ZANIECZYSZCZEÑ DO POWIETRZA py³y w zale noœci od Ÿród³a powstawania z procesu spalania paliw, py³y metalurgiczne py³y z produkcji nawozów i cementu, aerozole. Dwutlenek siarki, jest substancj¹ o pochodzeniu naturalnym i antropogenicznym, która w reakcji z wod¹ tworzy kwas siarkowy powoduj¹c zakwaszanie gleby i uszkodzenia lasów, korozjê konstrukcji, obiektów zabytkowych. Jest to gaz bezbarwny o dusz¹cym zapachu, dzia³aj¹cym dra - ni¹co na drogi oddechowe, wyczuwanym w zakresie stê eñ od 1000 do 3000 mg/m 3. Tlenki azotu, w tym dwutlenek azotu jest gazem truj¹cym o charakterystycznym czerwonobrunatnym zabarwieniu. Dwutlenek azotu charakteryzuje siê du ¹ aktywnoœci¹ chemiczn¹ tworz¹c kwas azotowy. Dwutlenek siarki i dwutlenek azotu pochodz¹ g³ównie z procesu spalania paliw, przy czym powstaj¹ tak e podczas wy³adowañ atmosferycznych, reakcji fotochemicznych. Dwutlenek wêgla jest gazem bezwonnym i bezbarwnym, który powoduje ubytek tlenu w powietrzu, wp³ywa na zmianê jego sk³adu oraz na podwy szenie temperatury powierzchni ziemi, z uwagi na zdolnoœæ poch³aniania d³ugich fal promieniowania cieplnego. Zawartoœæ tej substancji nie jest normowana rozporz¹dzeniem Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa z dnia 28 kwietnia 1998 roku, opublikowanym w Dz. U. Nr 55. Tlenek wêgla jest gazem bezbarwnym o w³aœciwoœciach truj¹cych, powstaj¹cym g³ównie w procesie spalania wêgla przy niedostatecznym dostêpie tlenu. Metan, podtlenek azotu oraz freony i halony a tak e dwutlenek wêgla powoduj¹ wzmacnianie efektu cieplarnianego, który sprzyja wystêpowaniu powodzi, susz, huraganów. Ponadto zwi¹zki zawieraj¹ce chlor i brom, mog¹ byæ powodem zubo- ania warstwy ozonowej. Py³y s¹ zanieczyszczeniem o ró norodnym sk³adzie chemicznym i mineralogicznym w zale - noœci od procesu, w którym powstaje ich emisja do atmosfery. W py³ach ze spalania paliw wystêpuj¹ pewne iloœci wêglowodorów aromatycznych. Podstawowymi Ÿród³ami powstawania substancji zanieczyszczaj¹cych powietrze, s¹: zak³ady przemys³owe, ciep³ownie, transport, ma³e rozproszone stacjonarne Ÿród³a punktowe (paleniska domowe, kot³ownie lokalne, zak³ady rzemieœlnicze). 15

1.2. Emisja zanieczyszczeñ do powietrza Emisja substancji zanieczyszczaj¹cych powietrze w 2000 roku dla terenu województwa ustalona zosta³a na podstawie wielkoœci emisji podanej przez jednostki organizacyjne, objête sprawozdawczoœci¹ Wojewódzkiego Urzêdu Statystycznego w Lublinie, bêd¹ce g³ównymi Ÿród³ami emisji zanieczyszczeñ z uwzglêdnieniem, e wielkoœæ tej emisji stanowi 85% globalnej emisji województwa lubelskiego. Udzia³ województwa lubelskiego w ogólnej emisji zanieczyszczeñ kraju, wed³ug danych GUS za rok 1999 przedstawia tabela 1. Wielkoœæ tej emisji klasyfikuje województwo lubelskie na 5 miejscu w skali kraju. W odniesieniu do powierzchni województwa, wielkoœæ emisji wynosi 0,2 tys. Mg/km 2. Iloœæ zanieczyszczeñ emitowanych do powietrza w 2000 roku przez zak³ady przemys³owe, ciep³ownie i kot³ownie lokalne wynosi³a 5400 tys. Mg w tym: 11 tys. Mg py³ów i 5.389 tys. Mg zanieczyszczeñ gazowych. Zanieczyszczenia py³owe to g³ównie py³y: ze spalania paliw, z produkcji nawozów, z produkcji cementu, z przemys³u metalurgicznego. Emisja gazowych zwi¹zków organicznych ze Ÿróde³ przemys³owych (z wy³¹czeniem emisji z oczyszczalni œcieków i wysypisk odpadów) stanowi 0,02 % iloœci zanieczyszczeñ wprowadzanych do powietrza w województwie. Gazowe zwi¹zki nieorganiczne to g³ównie: dwutlenek wêgla 98,96%, dwutlenek siarki 0,478%, tlenek wêgla 0,15%, tlenki azotu 0,23%. Zdecydowanie najwiêkszy udzia³ w iloœci zanieczyszczeñ gazowych stanowi emisja dwutlenku wêgla. Dwutlenek wêgla powstaje we wszystkich procesach spalania oraz w procesie produkcji cementu, w którym emisja tej substancji zanieczyszczaj¹cej wynios³a 33,38% w odniesieniu do globalnej emisji tej substancji w województwie. Szczególna koncentracja Ÿróde³ zanieczyszczenia atmosfery wystêpuje na obszarach uprzemys³owionych i w najwiêkszych oœrodkach miejskich: Che³m, Pu³awy, Lublin, Rejowiec Fabryczny, Zamoœæ, Kraœnik, Bia³a Podlaska, Œwidnik. Wielkoœæ emisji zanieczyszczeñ wprowadzanych do powietrza w 2000 roku przez najwiêksze Ÿród³a, z których iloœæ substancji zanieczyszczaj¹cych powietrze przekroczy³a 30 tys. Mg/rok, przedstawiono w tabeli 2. Udzia³ poszczególnych zak³adów w emisji zanieczyszczeñ wprowadzanych do powietrza jest zró nicowany. Najwiêksza iloœæ zanieczyszczeñ w województwie lubelskim wprowadzana jest do powietrza z nastêpuj¹cych obiektów: Zak³adów Azotowych Pu³awy S.A. w Pu³awach, Cementowni Che³m S.A. w Che³mie, Daewoo Motor Polska Sp. z o.o. w Lublinie, Cementowni Rejowiec S.A. w Rejowcu, Elektrociep³owni Lublin Wrotków Sp. z o.o. w Lublinie, Miejskiego Przedsiêbiorstwa Energetyki Cieplnej Spó³ki z o.o. w Che³mie, Elektrociep³owni GIGA Sp. z o.o. w Œwidniku, Fabryki o ysk Tocznych S.A. w Kraœniku, Przedsiêbiorstwa Energetyki Cieplnej Spó³ki z o.o. w Bia³ej Podlaskiej oraz Zamojskiej Korporacji Energetycznej S.A. w Zamoœciu. Emisja zanieczyszczeñ wprowadzanych do powietrza z ww. zak³adów w stosunku do emisji z jednostek organizacyjnych województwa, stanowi: Zak³ady Azotowe Pu³awy S.A. w Pu³awach 20,32% Cementownia Che³m S.A. w Che³mie 19,90% Daewoo Motor Polska Sp. z o.o. w Lublinie 6,47% Cementownia Rejowiec S.A. w Rejowcu 6,29% Elektrociep³ownia Lublin Wrotków Sp. z o.o. w Lublinie 6,27% Miejskie Przedsiêbiorstwo Energetyki Cieplnej Spó³ka z o.o. w Che³mie 2,34% Elektrociep³ownia GIGA Sp. z o.o. w Œwidniku 2,05% Fabryka o ysk Tocznych S.A. w Kraœniku 1,87% Przedsiêbiorstwo Energetyki Cieplnej Spó³ka z o.o. w Bia³ej Podlaskiej 1,85% Zamojska Korporacja Energetycznej S.A. w Zamoœciu 1,64% ¹czna emisja z ww. zak³adów stanowi 69% globalnej emisji w skali województwa lubelskiego. Emisja z pozosta³ych zak³adów wynosi od kilku tysiêcznych do 1,5 procenta iloœci zanieczyszczeñ z jednostek organizacyjnych województwa. Decyduj¹cy wp³yw na wielkoœæ emisji zanieczyszczeñ wprowadzanych do powietrza wywiera proces spalania paliw sta³ych. Tabela 1. Wielkoœæ emisji zanieczyszczeñ w 1999 roku, wg danych GUS OGÓ EM Py³y Gazy (w tym CO 2 ) Polska 208618,7 tys. Mg 201,8 tys. Mg 208416,9 tys. Mg Województwo lubelskie 5163,7 tys. Mg 2,475% 9,6 tys. Mg 4,757% 5154,1 tys. Mg 2,473% 16 CZÊŒÆ II. DZIA ALNOŒÆ CZ OWIEKA W ŒRODOWISKU

Tabela 2. Emisja zanieczyszczeñ wprowadzonych do powietrza w 2000 r. przez najwiêksze Ÿród³a woj. lubelskiego Nazwa zak³adu Emisja zanieczyszczeñ, Mg/rok OGÓ EM py³y gazy w tym CO 2 1 3 4 5 6 Zak³ady Azotowe Pu³awy S.A. w Pu³awach 1 097 352,0 1 609,0 1 095 743,0 1 084 713,0 Cementownia Che³m S.A. ³¹cznie z kot³owni¹ w Che³mie 1 074 749,5 449,1 1 074 300,4 1 069643,8 Daewoo Motor Polska Sp. z o.o. w Lublinie 349 361,0 892,0 348 469,0 345 530,0 Cementownia Rejowiec S.A. w Rejowcu 339 819,0 261,0 339 558,0 338 029,0 Elektrociep³ownia Lublin Wrotków Sp.z o.o. w Lublinie 338 412,5 217,5 338 195,0 333 383,0 Miejskie Przedsiêbiorstwo Energetyki Cieplnej Sp. z o.o. w Che³mie 126 427,0 84,7 126 342,3 125 344,5 Elektrociep³ownia GIGA Sp. z o.o. w Œwidniku 110 785,0 374,0 110 411,0 109 410,0 Fabryka o ysk Tocznych S.A. w Kraœniku 101 358,7 829,6 100 529,1 99 279,4 Przedsiêbiorstwo Energetyki Cieplnej Sp. z o.o. w Bia³ej Podlaskiej 99 963,7 160,7 99 803,0 98 786,0 Zamojska Korporacja Energetyczna S.A. w Zamoœciu 88 614,8 64,8 88 550,0 88 108,9 KOBO Sp. z o.o. w Bogdance 66 713,6 543,8 66 169,8 65 297,2 Cukrownia Werbkowice S.A. w Werbkowicach 46 549,8 67,9 46 481,9 46 227,1 Ciep³ownia w Dêblinie 44 609,0 174,6 44 434,4 43 996,0 Cukrownia Krasnystaw S.A. w Siennicy Nadolnej 40 467,5 19,0 40 448,5 39 991,8 Cukrownia Lublin S.A. w Lublinie 37 171,0 161,0 37 010,0 36 705,0 MPGK Sp. z o.o. we W³odawie 34 466,9 89,8 34 377,1 34 056,0 Cukrownia Wo uczyn S.A. w Wo uczynie 32 070,8 63,5 32 007,3 31 869,4 Udzia³y najwiêkszych Ÿróde³ emisji zanieczyszczeñ powietrza w iloœci zanieczyszczeñ wprowadzanych do powietrza przez jednostki organizacyjne zlokalizowane na terenie województwa lubelskiego w 2000 roku oraz udzia³y poszczególnych substancji zanieczyszczaj¹cych powietrze przedstawiaj¹ rys. 1 i 2. Poza emisj¹ przemys³ow¹, coraz wiêkszy wp³yw na stan czystoœci powietrza wywieraj¹ zanieczyszczenia pochodz¹ce ze œrodków transportu. Przyczyn¹ nadmiernej emisji gazów ze œrodków transportu jest w dalszym ci¹gu z³y stan techniczny wielu pojazdów, niska kultura ich eksploatacji, a tak e wzrastaj¹ce nasilenie ruchu pojazdów w centrum miast, wynikaj¹ce z braku obwodnic komunikacyjnych. Uci¹ liwoœci zwi¹zane z komunikacj¹ wystêpuj¹ szczególnie dotkliwie w Lublinie, Pu³awach, Kraœniku, Lubartowie, Che³mie, Zamoœciu, a tak e w miejscowoœciach uzdrowiskowych i wypoczynkowych: Na³êczowie i Kazimierzu Dolnym oraz w rejonie Roztoczañskiego Parku Narodowego. 1.3. Transgraniczny przep³yw zanieczyszczeñ Zanieczyszczenia powietrza nie zamykaj¹ siê w granicach jednego województwa, czy te pañstwa, a przenosz¹ siê do innych rejonów (kraju 1. EMISJA ZANIECZYSZCZEÑ DO POWIETRZA i pañstw), równie do terenów objêtych ochron¹ oraz miejsc uzdrowiskowych. Po³o enie geograficzne województwa lubelskiego oraz kierunek dominuj¹cych cyrkulacji mas powietrza (po³udniowo-zachodnich, zachodnich) sprawiaj¹, e zanieczyszczenia ze Ÿróde³ emisji na terenie województw: podkarpackiego, ma³opolskiego, œwiêtokrzyskiego i mazowieckiego docieraj¹ do województwa lubelskiego, a z terytorium województwa lubelskiego do województwa podlaskiego oraz na Ukrainê i Bia³oruœ. Natomiast przy wiatrach wschodnich, po³udniowo-wschodnich i pó³nocno-wschodnich zanieczyszczenia transportowane s¹ w odwrotnym kierunku. G³ównymi Ÿród³ami antropogenicznej emisji zanieczyszczeñ powietrza na terenie województwa, istotnymi z uwagi na transgraniczne przemieszczanie zanieczyszczeñ, s¹ procesy spalania wêgla w elektrociep³owniach i ciep³owniach lokalnych. Du e stacjonarne Ÿród³a ciep³a o mocy (cieplnej) wiêkszej od 50 MW t, oparte o spalanie wêgla kamiennego, z których zanieczyszczenia wprowadzane s¹ do powietrza emitorami o wysokoœci przekraczaj¹cej 50 m, eksploatowane s¹ w: Zak³adach Azotowych Pu³awy S.A. w Pu- ³awach, Elektrociep³owni Lublin Wrotków Sp. z o.o. w Lublinie, Daewoo Motor Polska Sp. z o.o. w Lublinie, Miejskim Przedsiêbiorstwie Energetyki Cieplnej Sp. z o.o. w Che³mie, 17

1200 1097,4 1074,7 1000 800 600 400 349,4 339,8 338,4 200 126,4 110,8 101,4 100 88,6 0 Zak³ady Azotowe "Pu³awy" 20,32% Cementownia "Che³m" 19,9% Daewoo MP Lublin 6,47% Cementownia "Rejowiec" 6,29% EC Lublin-Wrotków 6,27% MPE Cieplnej Che³m 2,34% tys. Mg/rok EC GIGA Œwidnik 2,05% F T Kraœnik 1,87% PE Cieplnej Bia³a Podl. 1,85% ZK Energ. Zamoœæ 1,64% Rys. 1. Wielkoœæ emisji zanieczyszczeñ wprowadzanych do powietrza w 2000 roku przez najwiêksze Ÿród³a województwa lubelskiego Zak³ady Azotowe "Pu³awy" 20,32% Pozosta³e zak³ady 31% Cementownia "Che³m" 19,9% Daewoo MP Lublin 6,47% Cementownia "Rejowiec" 6,29% EC Lublin-Wrotków 6,27% MPEC Che³m 2,34% EC "GIGA" Œwidnik 2,05% F T Kraœnik 1,87% PE Cieplnej Bia³a Podl. ZK Energ. 1,85% Zamoœæ 1,64% Rys. 2. Udzia³ najwiêkszych Ÿróde³ w globalnej emisji zanieczyszczeñ powietrza w 2000 roku Emisja z zak³adów, z których zanieczyszczenia przenoszone s¹ na znaczne odleg³oœci, stanowi ok. 44% iloœci zanieczyszczeñ wprowadzanych do powietrza ze Ÿróde³ zlokalizowanych na terenie województwa i szacowana jest na poziomie: 2.379 tys. Mg/rok substancji zanieczyszczaj¹cych, w tym: py³ów 4,8 tys. Mg/rok, zanieczyszczeñ gazowych 2.374,2 tys. Mg/rok, w tym dwutlenku wêgla 2.349,8 tys. Mg/rok. Emisja zanieczyszczeñ wprowadzanych do powietrza w tych zak³adach w 2000 roku ograniczona zosta³a w odniesieniu do emisji z 1999 roku o ok. 2,3%, w tym: py³ów o 6,5%, zanieczyszczeñ gazowych o 2,28%. Przedsiêbiorstwie Energetyki Cieplnej Sp. z o.o. w Bia³ej Podlaskiej, Zamojskiej Korporacji Energetycznej S.A. w Zamoœciu, Fabryce o ysk Tocznych S.A. w Kraœniku, Elektrociep³owni GIGA Sp. z o.o. w Œwidniku, KOBO Sp. z o.o. w Bogdance. Kot³y w ww. zak³adach wyposa one s¹ w urz¹dzenia odpylaj¹ce. Ponadto, w MEGATEM EC LUBLIN Sp. z o.o. w Lublinie (wydzielonej z Daewoo Motor Polska w 2001 r.) eksploatowana jest instalacja odsiarczania spalin. 18 1.4. Realizacja zadañ ochrony powietrza przez jednostki organizacyjne w 2000 r. Rok 2000 by³ w dalszym ci¹gu okresem realizacji nowych i kontynuacji wczeœniej rozpoczêtych dzia³añ w celu ograniczenia emisji substancji zanieczyszczaj¹cych, wprowadzanych do powietrza z terenu województwa lubelskiego. Dzia³ania koncentrowa³y siê przede wszystkim na: CZÊŒÆ II. DZIA ALNOŒÆ CZ OWIEKA W ŒRODOWISKU

zak³adach, które zosta³y warunkowo skreœlone z listy najbardziej uci¹ liwych w kraju, tj. Zak³adach Azotowych Pu³awy S.A. w Pu³awach, Cementowni Che³m S.A. w Che³mie, z których wielkoœæ emisji stanowi 40,2 % emisji jednostek organizacyjnych zlokalizowanych na terenie województwa; lista 80 zak³adów uznanych za najbardziej uci¹ liwe w kraju zosta³a utworzona w 1990 roku, na której umieszczona by³a równie Daewoo Motor Polska Sp. z o.o. w Lublinie, funkcjonuj¹ca wówczas jako Fabryka Samochodów, modernizacji technologii produkcji na niskoemisyjne, sukcesywnym eliminowaniu stosowania paliw sta³ych i wprowadzaniu urz¹dzeñ opartych na paliwie gazowym i ciek³ym. Na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹ dzia³ania Cementowni Che³m S.A. w Che³mie, których wielokierunkowa realizacja zadañ, pozwoli³a na wszczêcie procedury warunkowego skreœlenia z listy najbardziej uci¹ liwych zak³adów w kraju. 15 maja 2000 r. Wojewoda Lubelski wspólnie z Wojewódzkim Inspektorem Ochrony Œrodowiska w Lublinie, podpisali z Prezesem Cementowni Che³m S.A. w Che³mie porozumienie o wspó³udziale w ustaleniu programu dostosowawczego dla zak³adu. Komisja negocjacyjna powo³ana w dniu 13 czerwca 2000 roku przez Wojewodê Lubelskiego, której przewodniczy³ Dyrektor Wydzia³u Ochrony Œrodowiska i Rolnictwa Lubelskiego Urzêdu Wojewódzkiego w Lublinie, wypracowa³a wspólnie z delegacj¹ Cementowni Che³m S.A. w Che³mie ekologiczny program dostosowawczy i ustali- ³a harmonogram ca³kowitego i trwa³ego rozwi¹zania problemów ekologicznych w zak³adzie. Ustalenia programu zosta³y usankcjonowane decyzj¹ Wojewody Lubelskiego po uprawomocnieniu której, G³ówny Inspektor Ochrony Œrodowiska w dniu 2 listopada 2000 roku warunkowo skreœli³ Cementowniê Che³m S.A. w Che³mie z listy najbardziej uci¹ liwych 80 zak³adów w kraju. Podstaw¹ do ca³kowitego skreœlenia zak³adu z ww. listy bêdzie pe³na i terminowa realizacja zadañ ujêtych w programie dostosowawczym. Od 1990 r. Cementownia Che³m S.A. w Che³mie ograniczy³a emisjê py³ów o 92% i dwutlenku siarki o ok. 72% a tlenku wêgla o ok. 78%. Ograniczono równie emisjê niezorganizowan¹ i wtórn¹ py³ów cementowych. Najwa niejsze zadania zak³adu, które pozwoli³y na tak znaczne zmniejszenie emisji i ujemnego oddzia³ywania, to: zmiana technologii produkcji klinkieru na metodê such¹ i uruchomienie instalacji Che³m III, wy³¹czenie z eksploatacji wszystkich pieców obrotowych Che³ma I wraz ze wspó³pracuj¹cymi urz¹dzeniami (ch³odniki, suszarnia wêgla, m³yny wêgla), 1. EMISJA ZANIECZYSZCZEÑ DO POWIETRZA wy³¹czenie z eksploatacji Wydzia³u Przerobu Surowca II oraz niektórych urz¹dzeñ Che³ma II (suszarnie wêgla), monta odpylacza pulsacyjnego na zsypie klinkieru nad hal¹ oraz na stacji przesypowej klinkieru, modernizacja elektrofiltrów pieców obrotowych oraz zastosowanie sit drgaj¹cych i kierownic gazu na wlocie do elektrofiltrów, instalacja odpylania ch³odnika i odpylania przesypu klinkieru z przenoœników zgrzeb³owych na taœmê, modernizacja hali klinkieru budowa szczelnych szybów zsypowych, nowych ci¹gów transportowych wraz z odpylaniem, modernizacja odpylania m³ynów cementu, modernizacja odpylania linii technologicznych Pakowni, modernizacja za³adunku cementu do cementosamochodów oraz odpylanie za³adunku cementu luzem na wagony. Zak³ady Azotowe Pu³awy S.A. w Pu³awach w ramach realizacji ekologicznego programu dostosowawczego, zakoñczy³y w 2000 roku monta instalacji do przesy³u gazów odpadowych z Wytwórni Kaprolaktamu do Elektrociep³owni oraz zweryfikowa³y koncepcjê utylizacji tlenków azotu z Wytwórni Hydroksylaominy. Termin wykonania tej instalacji zosta³ ustalony na rok 2003. W 2000 roku G³ówny Inspektor Ochrony Œrodowiska, po wyst¹pieniu Daewoo Motor Polska Sp. z o.o. w Lublinie w 1999 roku z wnioskiem o skreœlenie z listy najbardziej uci¹ liwych zak³adów w kraju, informuj¹cym jednoczeœnie o realizacji programu ochrony œrodowiska i osi¹gniêtych efektach, podj¹³ tak¹ decyzjê w dniu 11 maja 2000 roku. G³ówne zadania, które zosta³y zrealizowane przez Daewoo Motor Polska Sp. z o.o. w Lublinie, to: remonty kot³ów i urz¹dzeñ odpylaj¹cych w Elektrociep³owni, budowa instalacji do odsiarczania i odazotowania spalin z Elektrociep³owni, zainstalowanie w Zak³adzie Odlewni i KuŸni uk³adu dwustopniowego odpylania, w Zak³adzie Odlewni i Wydziale Podwoziowym zmodernizowano kabiny lakiernicze wraz z dopalaczami katalitycznymi wêglowodorów, wybudowano now¹ lakierniê nadwozi samochodów wraz z zastosowaniem filtrów, zlikwidowano zanurzeniow¹ lakierniê ram w Zak³adzie T³oczni, zastêpuj¹c ja lini¹ kataforetycznego malowania w Zak³adzie Ko³owni. Ponadto w 2000 roku: modernizowane by³y kot³y i urz¹dzenia w kot- ³owniach, modernizowane by³y urz¹dzenia odpylaj¹ce, prowadzona by³a modernizacja urz¹dzeñ technologicznych na mniej energoch³onne. 19

Istotnym zadaniem ochrony powietrza jest zakoñczenie inwestycji w Cukrowni Lublin S.A. w Lublinie, zwi¹zanej z instalacj¹ 2 kot³ów opalanych gazem ziemnym o mocy cieplnej po 12 MW ka dy. 2. ZRZUTY ZANIECZYSZCZEÑ DO WÓD POWIERZCHNIOWYCH Barbara Goral, Halina Matyjaszek (Lubelski Urz¹d Wojewódzki w Lublinie) 1.5. Wnioski 1. Emisja substancji zanieczyszczaj¹cych powietrze w 2000 roku dla terenu województwa ustalona zosta³a na podstawie wielkoœci emisji podanej przez jednostki organizacyjne, objête sprawozdawczoœci¹ Wojewódzkiego Urzêdu Statystycznego w Lublinie, bêd¹ce g³ównymi Ÿród³ami emisji zanieczyszczeñ z uwzglêdnieniem, e wielkoœæ tej emisji stanowi 85% globalnej emisji województwa lubelskiego. 2. Udzia³ województwa lubelskiego w ogólnej emisji zanieczyszczeñ kraju wynosi ok. 2,5 %. 3. Najwiêksza iloœæ substancji zanieczyszczaj¹cych powietrze powstaje w Zak³adach Azotowych Pu³awy S.A w Pu³awach i w Cementowni Che³m S.A. w Che³mie. 4. Emisja z du ych stacjonarnych Ÿróde³ spalania o mocy ponad 50 MW t stanowi ok. 44 % iloœci zanieczyszczeñ wprowadzanych do powietrza ze Ÿróde³ zlokalizowanych na terenie województwa. 5. Rok 2000 by³ okresem podsumowania efektów dzia³añ zak³adów ujêtych na liœcie najbardziej uci¹ liwych 80 zak³adów w kraju. G³ówny Inspektor Ochrony Œrodowiska w dniu 11 maja 2000 roku skreœli³ Daewoo Motor Polska Sp. z o.o. w Lublinie oraz w dniu 2 listopada 2000 roku warunkowo skreœli³ Cementowniê Che³m S.A. w Che³mie, jako ostatni zak³ad z terenu województwa lubelskiego, z listy najbardziej uci¹ liwych 80 zak³adów w kraju. Podstaw¹ do warunkowego skreœlenia by³y ustalenia wypracowanego wspólnie przez Komisjê Negocjacyjn¹, której przewodniczy³ Dyrektor Wydzia³u Ochrony Œrodowiska i Rolnictwa Lubelskiego Urzêdu Wojewódzkiego w Lublinie oraz delegacjê Cementowni Che³m S.A. w Che³mie, programu dostosowawczego. 6. Dla dalszej poprawy stanu czystoœci powietrza niezbêdna jest kontynuacja zadañ na obszarach uprzemys³owionych, zurbanizowanych i podlegaj¹cych szczególnej ochronie, w szczególnoœci w jednostkach stanowi¹cych g³ówne Ÿród³a emisji substancji zanieczyszczaj¹cych powietrze. 2.1. Informacje ogólne O jakoœci wód powierzchniowych decyduje g³ównie stan gospodarki wodno-œciekowej na terenach miast, gmin oraz w zak³adach produkcyjnych. Du e znaczenie maj¹ tak e sp³ywy powierzchniowe pochodzenia rolniczego zawieraj¹ce zwi¹zki biogenne, œrodki ochrony roœlin oraz wyp³ukiwane frakcje gleby. Problemem o szczególnym znaczeniu, a dostrze onym stosunkowo niedawno, s¹ odprowadzane do rzek nieoczyszczone œcieki opadowe z terenów zak³adów oraz ci¹gów komunikacyjnych miast. Œcis³e powi¹zanie ze sob¹ komponentów œrodowiska powoduje migracjê zanieczyszczeñ, st¹d stan czystoœci wód powierzchniowych jest uzale - niony w du ej mierze od zanieczyszczenia powierzchni ziemi i powietrza. 2.2. Iloœæ œcieków i ³adunek zanieczyszczeñ odprowadzanych do wód powierzchniowych z terenu województwa G³ównymi Ÿród³ami zagro enia dla czystoœci rzek s¹ zak³ady przemys³owe i zak³ady gospodarki komunalnej wprowadzaj¹ce do wód powierzchniowych œcieki w ró nym stopniu oczyszczone. W województwie lubelskim zlokalizowanych jest oko³o 350 punktowych Ÿróde³ zanieczyszczeñ, z których jedynie 50 % przypisuje siê istotny wp³yw na œrodowisko wodne województwa. Dwie najwiêksze grupy Ÿróde³ zanieczyszczeñ wód powierzchniowych tj. zak³ady przemys³owe i komunalne, w okresie 1999-2000 odprowadzi³y œcieki w iloœciach jak zamieszczono w tabeli 2. W 2000 r. najwiêksze iloœci œcieków komunalnych odprowadzono z aglomeracji lubelskiej (m. Lublin ze Œwidnikiem) 29 721 151 m 3 (do rzeki Bystrzycy). Z kolei najwiêcej œcieków przemys³owych odprowadzi³y Zak³ady Azotowe PU AWY w Pu³awach 77 735 402 m 3 (do rzeki Wis³y). Tabela 1. Iloœæ œcieków ogó³em odprowadzanych do œrodowiska w latach 1999 i 2000 Rok Ogó³em (mln m 3 ) Œredniodobowo (m 3 /d) 1999 157,8 432300 2000 161,6 442740 20 CZÊŒÆ II. DZIA ALNOŒÆ CZ OWIEKA W ŒRODOWISKU

Tabela 2. Iloœæ œcieków odprowadzonych przez zak³ady przemys³owe i komunalne w latach 1999-2000 Wyszczególnienie 1999 r. 2000 r. (mln m 3 ) (mln m 3 ) Gospodarka Komunalna 73,3 71,5 w tym: tereny miast 67,3 65,2 Przemys³ 84,5 90,1 Tabela 3. Wielkoœæ ³adunków wprowadzanych w 2000 roku do wód powierzchniowych przez zak³ady gospodarki komunalnej i zak³ady przemys³owe Rodzaj œcieków BZT 5 ChZT Zawiesina (kg) (kg) ogólna (kg) Gospodarka komunalna 1.245.027 4.142.169 1.584.072 w tym: tereny miast 1.033.216 3.587.836 1.330.405 Przemys³ 350.016 956.405 316.381 Razem 1.595.043 5.098.574 1.900.453 2.2.1. Œcieki komunalne z terenów miejskich W 2000 roku œcieki z terenów miejskich odprowadzane za poœrednictwem zbiorowych systemów kanalizacyjnych, eksploatowanych przez zak³ady gospodarki komunalnej, stanowi³y 40,5% wszystkich œcieków wprowadzanych do œrodowiska w woj. lubelskim, z czego 18,4% (oko³o 46% tej grupy) pochodzi- ³o z MPWiK w Lublinie oczyszczalni Hajdów. Wszystkie miasta województwa powsiadaj¹ mechaniczno-biologiczne oczyszczalnie œcieków, z czego 40 % stanowi¹ obiekty z technologi¹ biologicznego usuwania zwi¹zków azotu i fosforu, z ewentualnym chemicznym wspomaganiem. W kilku oczyszczalniach, w tym m.in. w najwiêkszej w regionie oczyszczalni Lublin Hajdów oraz w oczyszczalniach komunalnych w Bia³ej Podlaskiej, Bi³goraju, Kraœniku, ukowie, Pu³awach, Radzyniu Podlaskim kontynuowane s¹ dzia³ania modernizacyjne. Dla kolejnych oczyszczalni wykonywane s¹ dokumentacje techniczne modernizacji. Oprócz modernizacji oczyszczalni w zakresie technologii oczyszczania prowadzone s¹ prace w zakresie modernizacji gospodarki osadowej i energetycznej. 2.2.2. Œcieki komunalne z terenów wiejskich Wzrost œwiadomoœci spo³ecznoœci wiejskiej spowodowa³ du e tempo dzia³añ inwestycyjnych w zakresie infrastruktury komunalnej (budowa Tabela 4. Wykaz zak³adów gospodarki komunalnej odprowadzaj¹cych najwiêksze iloœci i ³adunki zanieczyszczeñ w 2000 r. Nazwa Zak³adu Bialskie Wod.-Kan. Bia³a Podl. Typ ocz. Iloœæ œcieków adunki zanieczyszczeñ (kg) Odbiornik (m 3 /rok) BZT 5 ChZT Zaw. ogólna MB 3 061 479 Krzna 47 050 184 620 77 755 PGK Bi³goraj MB 1 838 530 Czarna ada 32 568 124 153 53 166 MPGK Che³m MB 4 126 905 Uherka 15 665 149 333 103 059 MZGK w Dêblinie MB 1 314 569 Wis³a 16 958 59 550 26 291 PGKiM Hrubieszów MB 793 230 Huczwa 29 510 72 459 27 866 ZGK Janów Lubelski MB 1 073 912 Bia³a 5 565 21 813 4 594 PGK Krasnystaw MB 670 086 Wieprz 8 310 21 972 13 288 KPWiK Kraœnik MB 2 637 805 Wy nica 30 103 78 320 24 095 ZGK Lubartów MB 1 037 796 Wieprz 3 919 26 856 15 499 MPWiK Lublin MB 29 721 151 Bystrzyca 489 823 1646 580 501 291 PGKiM êczna MB 740 654 Œwinka 21 358 57 543 21 767 PUiK uków MB 1 792 138 Krzna Po³ud. 35 843 118 281 35 843 PUK Miêdzyrzec Podl. MB 538 141 Krzna 6 242 29 196 13 212 SWŒ w Milejowie MB 552 901 Wieprz 5 970 60 956 12 843 ZGKiM Opole Lub. MB 527 589 Jankówka 6 753 34 716 15 273 ZUK Parczew MB 567 459 Piwonia 4 416 23 168 11 870 PGK Poniatowa MB 796 593 Poniatówka 8 740 38 812 14 273 MPWiK Pu³awy MB 3 393 577 Wis³a 53 237 149 606 35 546 MPGK W³odawa MB 628 141 Bug 23 588 50 062 16 648 PGK Zamoœæ MB 5 034 120 abuñka 27 195 200 308 131 361 2. ZRZUTY ZANIECZYSZCZEÑ DO WÓD POWIERZCHNIOWYCH 21

Zrzut œcieków deszczowych do Czechówki Fot. G. Grzywaczewski gminnych i wiejskich oczyszczalni œcieków oraz zbiorczych uk³adów kanalizacji sanitarnej). Aktualnie w granicach woj. lubelskiego eksploatowanych jest 115 oczyszczalni gminnych i wiejskich o ³¹cznej przepustowoœci oko³o 26,7 tys. m 3 /d, które zbieraj¹ œcieki za poœrednictwem sieci kanalizacyjnej o ³¹cznej d³ugoœci 990 km (w tym przykanaliki 263 km) z 12 960 gospodarstw wiejskich. Eksploatowane obiekty w wiêkszoœci zrealizowano w ostatnim 15-leciu. S¹ to oczyszczalnie o wysokiej sprawnoœci, gwarantuj¹ce uzyskanie wymaganej jakoœci œcieków wprowadzanych do wód powierzchniowych. Czêœæ z nich jednak wymaga prac modernizacyjnych zwi¹zanych z wprowadzeniem do technologii oczyszczania procesów usuwania zwi¹zków azotu i fosforu. Oprócz zbiorczych systemów kanalizacji sanitarnej, na terenach wiejskich oraz podmiejskich realizowane s¹ tzw. Przydomowe Oczyszczalnie Œcieków z drena em rozs¹czaj¹cym. Iloœæ pracuj¹cych w województwie oczyszczalni tego typu szacowana jest na oko³o 1000 sztuk. Ten rodzaj utylizacji œcieków z gospodarstw wiejskich sta³ siê bardzo popularny w ostatnich latach. Szacuje siê, e w porównaniu z ponad 90% wskaÿnikiem mieszkañców korzystaj¹cych ze zbiorczych systemów kanalizacji sanitarnej na terenach miast, na terenach wiejskich wskaÿnik ten wynosi zaledwie 3,6%. Jednoczeœnie oko³o 50% gospodarstw wiejskich odprowadza œcieki z budynków mieszkalnych do zbiorników bezodp³ywowych, a oko³o 40% gospodarstw nie posiada urz¹dzeñ kanalizacji sanitarnej, korzystaj¹c w dalszym ci¹gu z tzw. suchych ustêpów. 2.2.3. Œcieki z zak³adów przemys³owych W województwie lubelskim wystêpuje ponad 116 Ÿróde³ œcieków przemys³owych, z których 26 odprowadza powy ej 60 tys. m 3 œcieków rocznie. Spoœród zak³adów wyró nionych ze wzglêdu na du ¹ iloœæ odprowadzanych œcieków wiêkszoœæ posiada urz¹dzenia oczyszczaj¹ce, które zabezpieczaj¹ wody przed zanieczyszczeniem i zapewniaj¹ 22 dotrzymanie warunków odprowadzania œcieków do wód powierzchniowych. Na terenie woj. lubelskiego, z uwagi na jego rolniczy charakter funkcjonuj¹ zak³ady przetwórstwa rolno-spo ywczego, tj. mleczarnie, zak³ady przetwórstwa miêsnego (ubojnie i masarnie), cukrownie, gorzelnie, itp. Wiele zak³adów tej bran y, z uwagi na ma³¹ iloœæ œcieków lub kampanijny charakter produkcji nie stanowi istotnych Ÿróde³ zanieczyszczenia œrodowiska. Niemniej jednak odprowadzaj¹ one niedostatecznie oczyszczone lub nieoczyszczone œcieki do odbiorników o ma³ej ch³onnoœci, co w konsekwencji powoduje okresowe ich zanieczyszczenie. Pomimo posiadania oczyszczalni mechaniczno biologicznych niektóre zak³ady przetwórstwa owocowo warzywnego w okresie przerobu jab³ek oraz mro enia owoców i warzyw odprowadzaj¹ znaczne iloœci niedostatecznie oczyszczonych œcieków przemys³owych wskutek przeci¹ enia hydraulicznego i ³adunkiem zanieczyszczeñ posiadanych urz¹dzeñ ochrony wód. Uci¹ liwoœæ wszystkich zak³adów przetwórstwa owocowo warzywnego obserwowana jest g³ównie w sezonie przetwórczym, a jej stopieñ zale y o rodzaju przerabianego surowca. 2.2.4. Inne Ÿród³a zanieczyszczeñ wód powierzchniowych œcieki deszczowe Powa nym Ÿród³em zanieczyszczeñ wnoszonym do rzek s¹ œcieki deszczowe zw³aszcza z terenów miast i zak³adów przemys³owych. Œcieki te zawieraj¹ znaczne iloœci zawiesin, substancje ropopochodne, a tak e metale ciê kie. Œcieki deszczowe w wiêkszoœci kierowane s¹ do rzek bez podczyszczenia w sposób zorganizowany sieci¹ kanalizacyjn¹, a tak e poprzez sp³ywy powierzchniowe. Trudne jest okreœlenie ³adunków zanieczyszczeñ w œciekach deszczowych. Przy efektach ju osi¹gniêtych w oczyszczaniu œcieków przemys³owych i komunalnych bêd¹ one jednym z ostatnich czynników powoduj¹cych dyskwalifikacjê rzek ze wzglêdu na jakoœæ. Oczyszczanie œcieków deszczowych, z uwagi na ich okresowoœæ oraz zmiennoœæ jakoœci (zw³aszcza w przypadku du ych miast), jest trudne i wymaga budowy wielu urz¹dzeñ. Osadniki œcieków deszczowych z odwadnianego terenu, aby spe³nia³y swoj¹ rolê musz¹ posiadaæ znaczne pojemnoœci i rozmiary, czego nie przewidziano kanalizuj¹c w przesz³oœci tereny zurbanizowane. Aktualnie osadniki takie wykonuje siê na nowo realizowanych kolektorach. Rozwi¹zania wymaga sprawa oczyszczania œcieków deszczowych z terenów zak³adów produkcyjnych, ze wzglêdu na du e obci¹ enie zanieczyszczeniami pochodzenia przemys³owego m.in. metalami ciê kimi. CZÊŒÆ II. DZIA ALNOŒÆ CZ OWIEKA W ŒRODOWISKU

Tabela 5. Wykaz wybranych Ÿróde³ z wyszczególnieniem wielkoœci zrzutu œcieków i zanieczyszczeñ Nazwa Zak³adu Iloœæ œcieków adunki zanieczyszczeñ (kg/rok) Odbiornik (m 3 /rok) BZT 5 ChZT Zaw. og. Cementownia w Che³mie 236 169 Uherka 187 1 767 2 010 Cukrownia w Strzy owie 126 430 Bug 1 376 9 219 2 430 Agram Z-d w Motyczu 140 346 Czechówka 2 793 3 214 1 881 OSM w aszczowie 259 323 Huczwa 2 723 17 945 5 835 Cukrownia w Siennicy Nadol. 349 457 Wieprz 4 532 29 850 6 056 OSM w Krasnymstawie 352 853 ó³kiewka 8 782 18 926 15 186 F T w Kraœniku 336 618 Wy nica 15 617 28 984 11 897 SM Michowianka Michów 148 554 d.s. Michowa 1 209 5 276 2 219 SADAR Miêdzyrzec Podl. 199 880 Krzna 3 838 17 530 3 938 Na³êczowianka Na³êczów 173 118 Bochotniczanka 1 764 7 046 3 118 ZA Pu³awy w Pu³awach 77 735 402 Wis³a 228 007 360 574 41 184 SM Spomlek Radzyñ Podl. 717 978 Bia³ka 10 116 33 048 22 243 Z-d Utrzym. Ruchu Œwidnik 448 943 Me³giewka 3 272 24 204 11 010 Dolina ¹k Ma³aszewicze 255 000 Czapelka 1 886 11 809 2 726 VIN-KON-NIELEDEW w Nieledwi 289 195 Bia³ka 3 108 19 089 10 354 Cementownia w Rejowcu 1 032 417 Dorohucza 525 2 819 6 512 BOLMAR w Bodaczowie 292 970 Œwinka 4 995 8 733 4 818 Cukrownia w Szczebrzeszynie 134 010 Wieprz 1 930 16 108 4 530 Materne Polska opatki 161 819 Ziemia 4 856 16 506 16 506 Cukrownia w Werbkowicach 222 428 Huczwa 6 450 29 316 7 184 NZPS Polesie we W³odawie 229 295 Bug 8 091 30 328 16 212 Inny problem stanowi¹ wody opadowe sp³ywaj¹ce powierzchniowo z obszarów upraw rolniczych, które wnosz¹ do wód powierzchniowych, wyp³ukiwane z gleb zwi¹zki nawozowe oraz pozosta³oœci œrodków ochrony roœlin. Ochrona wód powierzchniowych przed t¹ grup¹ zanieczyszczeñ zwi¹zana jest z wprowadzeniem nowych zasad w gospodarce rolnej oraz utworzeniem ekologicznych pasów ochronnych wzd³u rzek i jezior. 2.3. Podsumowanie 1. Najwiêksze iloœci œcieków komunalnych odprowadzane s¹ z aglomeracji lubelskiej (m. Lublin ze Œwidnikiem) za poœrednictwem oczyszczalni Lublin Hajdów oraz przemys³owych z Zak³adów Azotowych w Pu³awach. 2. Celem poprawy stanu czystoœci jakoœci wód powierzchniowych prowadzone s¹ prace modernizacyjne pod k¹tem redukcji zwi¹zków biogennych dla kilku najwiêkszych oczyszczalni tj. Lublin Hajdów, Bia³a Podlaska, Bi³goraj, uków, Kraœnik, Pu³awy i Radzyñ Podlaski. Dla kolejnych prowadzone s¹ prace dokumentacyjne w tym zakresie. 3. Dla pe³nej ochrony jakoœci wód powierzchniowych i podziemnych konieczna jest: realizacja kanalizacji sanitarnej na terenach wiejskich, w³aœciwe oczyszczanie œcieków pochodz¹cych z przetwórstwa owocowo-warzywnego i gorzelnianych, a tak e oczyszczanie œcieków deszczowych pochodz¹cych z terenów przemys³owych i miejskich. 4. Ochrona wód powierzchniowych wymaga wprowadzenia nowych zasad w gospodarce rolnej oraz utworzenia ekologicznych pasów ochronnych wzd³u koryt i jezior. 2. ZRZUTY ZANIECZYSZCZEÑ DO WÓD POWIERZCHNIOWYCH 23

3. ZAOPATRZENIE W WODÊ Barbara Goral, Halina Matyjaszek, Ryszard Szyde³ (Lubelski Urz¹d Wojewódzki w Lublinie) 3.1. Wody podziemne Wody podziemne nale ¹ do zasobów odnawialnych. S¹ one podstawowym, a na wiêkszoœci obszaru województwa jedynym Ÿród³em zaopatrzenia w wodê do celów pitnych, gospodarczych i przemys³owych. Zatwierdzone zasoby eksploatacyjne wód podziemnych w 2000 r. wg stanu na 1.01.2001 zestawiono w tabeli 1. Przyrost zasobów eksploatacyjnych dla poszczególnych piêter wodonoœnych w 2000 r. w uk³adzie powiatowym zestawiono w tabeli 2. W 2000 r. na terenie województwa zatwierdzono 106 projektów i dokumentacji hydrogeologicznych. Sumaryczny metra wierceñ projektowanych w dziedzinie hydrogeologii wynosi³ 1972,5 mb, a wykonano 2572,7 mb wierceñ hydrogeologicznych (licz¹c tak e otwory wykonane na podstawie zatwierdzonych projektów w 1999 roku). Na terenie województwa lubelskiego wody podziemne zwi¹zane s¹ z trzema piêtrami wodonoœnymi: czwartorzêdowymi, górnokredowymi, trzeciorzêdowymi. Podrzêdnie ujmowane s¹ wody dewoñskie i jurajskie. W skali województwa zdecydowanie dominuj¹ wody piêtra górnokredowego stanowi¹ce 75% ogó³u zatwierdzonych zasobów, wody piêtra czwartorzêdowego stanowi¹ 17% zasobów, a trzeciorzê- Tabela 1. Zatwierdzone zasoby eksploatacyjne wód podziemnych wg stanu na 1.01.2001 r. Wyszczególnienie Zasoby eksploatacyjne w m 3 /h z utworów: czwartorzêdu trzeciorzêdu kredy jury dewonu 1 2 3 4 5 6 stan zasobów na 1.01.2000 r. 20908,6 11745,8 92502,0 726,5 78,8 przyrost (+), ubytek (-) w roku 2000 +17,0 +7,0 +407,1 0,0 0,0 stan zasobów na 1.01.2001 20925,6 11752,8 92909,1 726,5 78,8 udzia³ procentowy (%) 16,6 9,3 73,5 0,006 0,00 Tabela 2. Wykaz zatwierdzonych zasobów wód podziemnych na terenie woj. lubelskiego w 2000 r. Lp. Starostwo Przyrost lub ubytek zasobów eksploatacyjnych w 2000 r. z utworów: czwartorzêdowych trzeciorzêdowych kredowych pozosta³ych 1. Pu³awy 15,0 0 6,0 0 2. Zamoœæ ziemskie 0 0 6,0 0 3. Œwidnik 0 0 95,0 0 4. Hrubieszów 0 0 50,0 0 5. Che³m grodzki 0 0 39,3 0 6. Parczew 13,0 0 14,5 0 7. Bia³a Podlaska ziemskie -15,0 0 0 0 8. êczna 0,0 0 40,0 0 9. Lublin ziemskie 0 0 58,5 0 10. Tomaszów Lubelski 0 0 118,0 0 11. Janów Lubelski 0 7,0 0 0 12. uków 10,0 0 0 0 13. Che³m ziemskie 0 0 83,6 0 14. Lubartów 0 0 54,4 0 15. Bi³goraj -16,0 0 2,5 0 16. Wojewoda Lubelski 10,0 0,0 7,0 0 suma 17,0 +7,0 407,1 0 - oznacza ubytek zasobów 24 CZÊŒÆ II. DZIA ALNOŒÆ CZ OWIEKA W ŒRODOWISKU

Tabela 3. Pobór wody w latach 1999-2000 na terenie województwa lubelskiego Pobór wody (mln. m 3 /rok) 1999 2000 Woda podziemna 111,7 106,0 w tym: przemys³ 19,5 16,8 cele socjalne 92,2 89,2 Woda powierzchniowa 82,0 111,3 w tym: przemys³ 78,2 102,5 rolnictwo 3,8 8,8 Woda z odwodnienia Zak³adów górniczych 7 17,6 Razem 200,7 234,9 dowego 8%. Wody tego piêtra charakteryzuj¹ siê bardzo dobr¹ jakoœci¹ i wysok¹ czystoœci¹. Wody lecznicze Na terenie województwa lubelskiego wody lecznicze wystêpuj¹ w uzdrowisku Na³êczów. S¹ to wody zwyk³e, akratopegi o podwy szonej mineralizacji rzêdu 0,7 g/dm 3 typu HCO 3 -Ca-Mg (wodorowêglanowo-wapniowo-magnezowe) o zawarto- œci elaza w iloœci do 11 mg/dm 3, co sta³o siê podstaw¹ uznania ich za wody lecznicze elaziste. Wody te wyp³ywaj¹ ze ska³ wêglanowych kredy górnej z trzech Ÿróde³: Mi³oœæ, Nadzieja i elaziste. Od 1993 r. eksploatowane s¹ z otworu wiertniczego Barbara. Wody te u ywane s¹ do leczenia chorób uk³adu kr¹ enia. Wody lecznicze z Na³êczowa uznane zosta³y przez Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa (obecnie Ministra Œrodowiska) za kopalinê podstawow¹. 3.2. Zaopatrzenie w wodê terenów miejskich i przemys³u ród³em zaopatrzenia ludnoœci i przemys³u s¹ wody podziemne i powierzchniowe. Wody podziemne stanowi¹ jedyne Ÿród³o zaopatrzenia ludnoœci w wodê. Równie przemys³ zu ywa du e iloœci wody podziemnej do celów produkcyjnych, socjalnych i ch³odniczych. Wielkoœæ zu ycia wody podziemnej w 2000 roku (w porównaniu z 1999 rokiem) przez zak³ady gospodarki komunalnej i g³ówne obiekty przemys³owe przedstawiono w tabeli 4 i 5. Tabela 4. Woda podziemna pobierana przez najwiêksze zak³ady gospodarki komunalnej 1999 2000 Lp. Wyszczególnienie (m 3 /rok) 1. Bialskie Wodoci¹gi i Kanalizacja w Bia³ej Podl. 2 434 118 2 445 094 2. Przed. Gospodarki Kom. i Mieszkaniowej w Bi³goraju 1 471 699 1 440 893 3. Bychawskie Przed. Komunalne w Bychawie 627 020 6 64 766 4. Miejskie Przed. Gosp. Komunalnej w Che³mie 865 963 695 926 5. Przed. Gosp. Kom. i Mieszkaniowej w Hrubieszowie 911 090 999 064 6. Zak³ad Gospodarki Komunalnej w Janowie Lub. 494 428 479 200 7. Kraœnickie Przed. Wod. i Kanalizacji w Kraœniku 2 323 762 2 481 722 8. Przed. Gospodarki Komunalnej w Krasnymstawie 914 044 847 419 9. Zak³ad Gospodarki Komunalnej w Lubartowie 1 540 660 1 548 110 10. Miejskie Przed. Wodoci¹gów i Kanalizacji w Lublinie 26 092 066 25 421 948 11. Przedsiêbiorstwo Gospodarki Komunalnej w êcznej 1 094 244 881 988 12. Przed. Us³ug i In ynierii Komunalnej w ukowie 1 669 870 1 676 180 13. Przed. Us³ug Komunalnych w Miêdzyrzecu Podl. 625 797 583 943 14. Zak³ad Gospodarki Komunalnej w Opolu Lub. 579 600 558 700 15. Przedsiêbiorstwo Gospodarki Komunalnej w Poniatowej 590 023 595 271 16. Miejskie Przed. Wodoci¹gów i Kanalizacji w Pu³awach 3 201 562 2 898 027 17. Przed. Us³ug Komunalnych w Radzyniu Podl. 661 062 569 828 18. Przed. Gosp. Komunalnej i Mieszkaniowej w Rykach 682 094 682 558 19. Przed. Komunalne PEGIMEK w Œwidniku 3 809 876 3 870 086 20. Przed. Gosp. Kom. i Mieszkaniowej w Tomaszowie Lub. 1 631 396 1 641 302 21. Miejskie Przed. Gosp. Komunalnej we W³odawie 809 270 755 844 22. Przed. Gospodarki Komunalnej w Zamoœciu 4 120 372 4 211 469 3. ZAOPATRZENIE W WODÊ 25

Tabela 5. Woda pobierana przez najwiêksze zak³ady przemys³owe Lp. Wyszczególnienie 1999 2000 (m 3 /rok) 1. Cementownia Che³m w Che³mie 1 040 738* 8 127 914* 2. Cementownia Rejowiec w Rejowcu 442 043 4 804 000* 3. Zak³ady Azotowe Pu³awy w Pu³awach 79 485 000 103 466 507 4. Fabryka o ysk Tocznych w Kraœniku 748 854 645 842 5. POLOS w Lublinie 580 992 251 996 6. HORTEX w Rykach 589 420 574 256 7. Zak³ady Miêsne w ukowie 508 102 527 188 8. SPOMLEK w Radzyniu Podlaskim 744 046 773 503 9. BOLMAR T³uszcze Roœlinne w Bodaczowie 501 052 302 808 10. VIN-KON NIELEDEW w Nieledwi 306 420 423 999 11. Cukrownia w Werbkowicach 331 870 291 000 12. DOLINA ¹k w Ma³aszewiczach 325 585 255 000 13. OSM w Krasnymstawie 463 830 493.460 14. Na³êczowianka w Na³êczowie 297 070 312 079 15. AGROS Zak³ad w Milejowie 721 000 549 000 16. Lubelski Wêgiel w Bogdance 4 916 000* 5 072 000* 17. Zak³ad Utrzymania Ruchu w Œwidniku 687 097 443 234 18. Cukrownia Krasnystaw w Siennicy Nadolnej 496 919 437 456 * W tym woda z odwodnienia kopalni 3.3. Zaopatrzenie w wodê terenów wiejskich Zaopatrzenie w wodê gospodarstw wiejskich realizowane jest przez zbiorcze systemy wodoci¹gowe, bazuj¹ce na ujêciach wód podziemnych, których iloœæ szacowana jest na oko³o 450. Stopieñ zwodoci¹gowania gospodarstw wiejskich jest bardzo zró nicowany w zale noœci od gminy na terenie, której s¹ zlokalizowane. Na ogóln¹ liczbê 213 gmin (w tym miast i gmin) zwodoci¹gowaniem jest objêtych: 100% gospodarstw, w przypadku 23 gmin, powy ej 90%, w przypadku 62 gmin, powy ej 50%, w przypadku 137 gmin, do 25%, w przypadku 15 gmin, do 10%, w przypadku 8 gmin, 0 %, w przypadku 4 gmin. Wed³ug dokonanego szacunku ze zbiorowego zaopatrzenia w wodê korzysta oko³o 200 tys. gospodarstw. ¹czna d³ugoœæ sieci wodoci¹gowej wynosi 19 875 km, z czego 7 118 km stanowi¹ przy³¹cza. Eksploatowane ujêcia wody posiadaj¹ znaczne rezerwy w zakresie mo liwoœci poboru wody, st¹d dzia³ania w kierunku zaopatrzenia w wodê gospodarstw wiejskich koncentruj¹ siê g³ównie na rozbudowie sieci oraz na modernizacji stacji wodoci¹gowych. W 2000 roku w³¹czono do sieci wodoci¹gowej 6 150 gospodarstw, realizuj¹c 493 km sieci wodoci¹gowej. 3.4. Podsumowanie 1. Wysokiej jakoœci wody podziemne stanowi¹ jedyne Ÿród³o pokrycia zapotrzebowania w wodê do celów komunalnych i w zdecydowanej wiêkszoœci dla celów przemys³owych. 2. Najwiêksze iloœci wód podziemnych pobieraj¹ Zak³ady Azotowe w Pu³awach. Celem ograniczenia zu ycia wód podziemnych uruchomione zosta³o ujêcie wód powierzchniowych na rzece Kurówce. 3. Chroni¹c zasoby wód podziemnych w Che³mie, wykorzystywana jest czêœæ wody z odwodnienia Cementowni Che³m dla potrzeb miasta. 4. Dla ochrony iloœciowej i jakoœciowej zasobów wód podziemnych wprowadzane s¹ w niektórych zak³adach produkcyjnych wodooszczêdne technologie, zamkniête obiegi wody, a tak e ustanawiane strefy ochronne komunalnych i przemys³owych ujêæ wód podziemnych. 26 CZÊŒÆ II. DZIA ALNOŒÆ CZ OWIEKA W ŒRODOWISKU

4. GOSPODARKA SUROWCAMI MINERALNYMI Ryszard Szyde³ (Lubelski Urz¹d Wojewódzki w Lublinie) 4.1. Surowce podstawowe (energetyczne) W 2000 roku z tej grupy surowców eksploatowane by³y: ropa naftowa, gaz ziemny, wêgiel kamienny. Ropa naftowa eksploatowana jest z dwóch z³ó : z³o a Œwidnik oraz z³o a Amelin. Wydobycie ropy naftowej w 2000 r. by³o niewielkie i wynios³o 1793,6 Mg, tj. oko³o 5 Mg ropy na dobê. W tym roku Biuro Projektów w Jaœle opracowa³o projekt uruchomienia eksploatacji ropy naftowej ze z³o a Stê yca, które by³o przedmiotem próbnej eksploatacji. Gaz ziemny eksploatowany by³ ze z³o a Ciecierzyn jednym otworem eksploatacyjnym Ciecierzyn I. Otwór ten dostarczy³ do sieci miejskiej Lublina w 2000 r 2,64 mln Nm 3 gazu, a od pocz¹tku eksploatacji ok. 24 mln Nm 3 gazu. W tym roku Biuro Projektów Nafty i Gazu w Jaœle opracowa³o projekt oœrodka zbioru gazu maj¹cy na celu podjêcie przemys³owej eksploatacji gazu ziemnego ze z³o a Stê yca. Przygotowany zosta³ równie projekt budowy oœrodka zbioru gazu na z³o u Me³giew, a u ytkownik z³o a jest na etapie uzyskania pozwolenia na jego budowê w Okrêgowym Urzêdzie Górniczym w Lublinie Wêgiel kamienny eksploatowany by³ ze z³o a po³o onego na obszarze górniczym Puchaczów IV przez Kopalniê Wêgla Kamiennego Bogdanka S.A. w Bogdance gm. Puchaczów. Wydobycie wêgla w 2000 r. wynios³o brutto 6,135 mln Mg, w tym netto wêgla handlowego 4,255 mln Mg. Eksploatacja wêgla odbywa siê na zawa³, co jest przyczyn¹ intensywnego osiadania terenu i szkód górniczych poprzez powstawanie zag³êbieñ bezodp³ywowych, wype³nionych wod¹ na powierzchni terenu, pêkania budynków mieszkalnych i dróg publicznych. 4.2. Surowce pospolite W 2000 r. zosta³o udokumentowanych 25 nowych z³ó surowców pospolitych, których wykaz zamieszczono w tabeli 1. Wœród nowo udokumentowanych z³ó zdecydowanie przewa aj¹ kruszywa naturalne (piaski o ró nej granulacji) a podrzêdnie z³o a glin lessowych do produkcji ceg³y palonej pe³nej. 4. GOSPODARKA SUROWCAMI MINERALNYMI Wydobycie torfu w okolicy Dorohuczy 4.3. Szkody górnicze Fot. G. Grzywaczewski Najwiêksze zmiany powierzchni ziemi na terenie woj. lubelskiego spowodowane s¹ w wyniku eksploatacji wêgla kamiennego przez KWK Bogdanka, a to w wyniku tworzenia siê niecek osiadañ w obrêbie pola górniczego, utworzenia ha³dy z odpadów ska³ do³owych o pow. 33 ha oraz poœrednio z powodu zmian stosunków wodnych. Eksploatacja górnicza systemem na zawa³ stropu, spowodowa³a maksymalne osiadanie powierzchni w rejonie pól uprawnych w rejonie Zak³adu Rolnego w Puchaczowie (2,39 m), zaœ w rejonie Nadrybia (1,5 m) i wsi Bogdanka (1 m). W wyniku osiadania terenu powsta³y trwa³e zalewiska w rejonie Nadrybia o pow. ok. 32 ha i miejscowoœci Szczecin. Jednak rozmiar przysz³ych rozlewisk ma byæ doœæ du y i rozpoczêto ju prace w kierunku ich zagospodarowania przyrodniczego w formie zbiorników retencyjnych. W roku 2000 nie stwierdzono znacznego nasilenia siê szkód górniczych w rejonie kopalni wêgla kamiennego. Nieco rozszerzy³y siê niecki osiadañ w rejonie g³ównie wsi Bogdanka. W roku 2000 nie stwierdzono nasilenia siê szkód górniczych na terenie Annopola (w rejonie drogi wylotowej na Pu³awy) po by³ej kopalni fosforytów. Kopalnia zosta³a zamkniêta w 1976 r. Szkody górnicze w tym terenie maj¹ charakter zapadlisk w formie lejów o powierzchni od kilku do kilkudziesiêciu m 2 i zosta³y zinwentaryzowane w 7 miejscach. Ponadto stwierdzono równie pêkanie budynków mieszkalnych. W 2000 r. opracowany zosta³ projekt maj¹cy na celu okreœlenie metody likwidacji tych szkód i pozyskanie œrodków z bud etu Pañstwa. 27

Tabela 1. Wykaz z³ó kopalin pospolitych zatwierdzonych w 2000 r. przez Wojewodê Lubelskiego Pow. Zasoby Lp. Nazwa z³o a Miejscowoœæ Gmina Powiat z³o a geologiczne Zastosowanie w m 3 w tys. Mg 1. Kolonia Wólka Domaszewska I Kolonia Wólka Domaszewska I Wojcieszków uków 4,21 419,6* piaski do robót budowlanych i drogowych 2. Dyl¹ ki IV Dyl¹ ki Be³ yce Lublin 1,50 78,3* piaski do robót budowlanych i drogowych 3. Nowodwór I Nowodwór Lubartów Lubartów 4,24 634,3 piaski do robót budowlanych i drogowych 4. Toruñ I Toruñ Rejowiec Fabryczny Che³m 4,84 355,4 piaski do robót budowlanych i drogowych 5. Jawidz Jawidz Spiczyn êczna 4,27 900,6 piaski do robót budowlanych i drogowych 6. K³odnica I K³odnica Dolna, Kêpa Borzechowska Borzechów Lublin 0,87 45,1 piaski do robót budowlanych i drogowych 7. Grabówka II Grabówka Opole Lub. Opole Lub. 2,32 221,6 piaski do robót drogowych 8. Szastarka Polichna IV Szastarka Kraœnik 2,49 182,3 m 3 piaski do robót budowlanych i drogowych 9. Lipowiec I Lipowiec Tyszowce Tomaszów Lub. 2,08 89,4 piaski do robót budowlanych i drogowych 10. Œwier e Œwier e, Kol. Okopy Dorohusk Che³m 11,2 893,6* pospó³ka do robót budowlanych i drogowych 11. Sierskowola I Sierskowola Ryki Ryki 2,62 451,9* 12. Dyl¹ ki III Malinowszczyzna Be³ yce Lublin 2,30 124,2 piaski do robót budowlanych i drogowych 13. Kierzkówka I Kierzkówka Kamionka Lubartów 5,54 232,2 piaski do robót budowlanych i drogowych 14. Wa³ I Wa³ Izbica Krasnystaw 1,41 74,4 piaski do robót budowlanych i drogowych 15. Kolonia Radawczyk Kolonia Radawczyk Niedrzwica Du a Lublin 1,72 114,7* piaski do robót budowlanych i drogowych 16. Malinowszczyzna III Malinowszczyzna Be³ yce Lublin 3,76 252,8* piaski do robót drogowych 17. Borów I Borów Annopol Kraœnik 2,28 32,5 m 3 * glina lessowa do produkcji ceg³y pe³nej 18. JaŸwiny JaŸwiny Bia³a Podlaska Bia³¹ Podlaska 3,18 221,1 piaski do robót drogowych 19. Do³ha I Do³ha Drelów Bia³a Podlaska 4,00 753,5 piaski do robót budowlanych i drogowych 20. uszczów I uszczów I Wólka Lubelska Lublin 11,11 564,1* piaski do robót budowlanych i drogowych 21. Marianka Wola Przybys³awska Garbów Lublin 2,18 207,4 piaski do robót budowlanych i drogowych 22. Dorohucza V Dorohucza Trawniki Œwidnik 3,00 171,3 piaski do robót budowlanych i drogowych 23. Serniki VII Serniki Serniki Lubartów 2,99 285,8 piaski do robót budowlanych i drogowych 24. Sitno Sitno Miêdzyrzec Podlaski Bia³a Podlaska 4,86 297,9 piaski do robót drogowych 25. Bojanówka-Kamienny Dó³ II Kraœnik-Bojanówka Kraœnik Kraœnik 2,92 119,6 m 3 glina lessowa do produkcji ceg³y pe³nej */ powiêkszone powierzchnie z³o a przez opracowanie dodatków do dokumentacji geologicznych z³o owych. 28 CZÊŒÆ II. DZIA ALNOŒÆ CZ OWIEKA W ŒRODOWISKU

Tabela 2. Produkcja i wykorzystanie ska³y p³onnej z KWK Bogdanka S.A. w latach 1994-2000 Wytworzony odpad Czêœæ sk³adowana Czêœæ zagospodarowana % ska³y p³onnej Rok ogó³em Mg na ha³dzie Mg do rekultywacji terenu Mg zagospodarowanej Mg 1994 1 526 262 1 107 690 418 572 27,4 1997 1 909 873 1 218 549 691 324 36,2 1999 1 824 440 373 950 1 450 490 79,5 2000 2 043 399 494 091 1 549 308 75,8 4.4. Rekultywacja terenów zdegradowanych dzia³alnoœci¹ górnicz¹ 4.4.1. Wykorzystanie odpadów pogórniczych Drugim wa nym problemem górniczym jest stale rosn¹ca iloœæ ska³y p³onnej powstaj¹cej ubocznie przy eksploatacji wêgla kamiennego. Zjawisko to w latach 1994-2000 obrazuje tabela 2. Z roku na rok wzrasta jednak iloœæ wykorzystanej gospodarczo ska³y p³onnej. W latach 1995- -1997 jedna trzecia tych odpadów nie trafi³a na zwa³owisko zewnêtrzne. W 1997 r. uruchomiona zosta³a produkcja ceg³y klinkierowej na bazie tych odpadów, co pozwoli dodatkowo docelowo zagospodarowaæ oko³o 10 % powstaj¹cych odpadów rocznie. W 2000 r. na ha³dê trafi³o jedynie 24,2% rocznej produkcji odpadów pogórniczych. Obecnie rekultywacja wyrobisk po eksploatacji kopalin pospolitych odbywa siê na terenie miejscowoœci: uszczów I, Albertów, D¹browa, Kanie, Ciechanki añcuchowskie, Grabniak, Krasne, Liszno, Dratów i Me³giew. Przewiduje siê równie wykorzystanie odpadu pogórniczego do rekultywacji sk³adowiska odpadów komunalnych w Jawidzu, sk³adowisk odpadów przemys³owych w Sernikach i Dorohuczy. W 2000 r. do celów nieprzemys³owych, tj. rekultywacji wyrobisk wykorzystano 1,55 mln Mg ska³y p³onnej. 4.4.2. Wykorzystanie odpadów paleniskowych Do rekultywacji wyrobisk po eksploatacji z³ó kopalin pospolitych wykorzystywane s¹ równie py³y dymnicowe ze spalania wêgla kamiennego z Elektrociep³owni LUBLIN-WROTKÓW, DAEWOO MOTOR POLSKA i Zak³adów Azotowych Pu³awy S.A. W 1999 r. tego typu rekultywacja prowadzona by³a w miejscowoœciach: Trzcianki k. Janowca, Serniki, Jawidz, Radawiec Du y. W 2000 roku wykorzystano do celu ok. 100 tys. Mg odpadów paleniskowych. Wiêkszoœæ jednak tych odpadów wykorzystywana jest przez przemys³ cementowy. 4.5. Wnioski Od 1997 r. zanotowano korzystne tendencje w zakresie eksploatacji surowców mineralnych z punktu widzenia ochrony œrodowiska. Powsta³y nowe ma³e kopalnie, g³ównie piasków, które s¹ obiektami krótkotrwa³ymi (czas eksploatacji nie przekracza 2-3 lat) i ³atwymi do rekultywacji. Podjêto w szerszym zakresie prace zmierzaj¹ce do rekultywacji wyrobisk po eksploatacji z³ó surowców mineralnych z wykorzystaniem odpadów pogórniczych z KWK Bogdanka i py³ów dymnicowych, po³o onych na terenie gmin Puchaczów, êczna, Ludwin, Wólka, Pu³awy, Rejowiec, Konopnica, Cyców, Urszulin, Me³giew. W 2000 r. do celów nieprzemys³owych w ramach rekultywacji i niwelacji terenu wykorzystane zosta³o 1,65 mln Mg odpadów. Opracowany zosta³ Program ochrony œrodowiska dla województwa lubelskiego na lata 1997- -2010, w którym zagadnienie rekultywacji wyrobisk uwzglêdniono jako jedno z priorytetowych w zakresie ochrony powierzchni ziemi. Niezbêdne jest wykonanie inwentaryzacji z³ó surowców mineralnych w uk³adzie gminnym dla ca³ego województwa, z uwzglêdnieniem stanu rekultywacji wyrobisk poeksploatacyjnych. Opracowanie to przydatne bêdzie do uzgadniania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, a tak e do rozszerzania Programu rekultywacji wyrobisk... dla ca³ego województwa lubelskiego. W roku 2000 wykonano tego typu inwentaryzacjê dla 10 gmin powiatu ³ukowskiego i gminy K³oczew, które wesz³y w obrêb województwa lubelskiego z by³ego województwa siedleckiego po reformie administracyjnej pañstwa. Treœæ rozdzia³u opracowano w oparciu o dane z Wojewódzkiego Archiwum Gelogicznego. 5. GOSPODARKA ODPADAMI 29

5. GOSPODARKA ODPADAMI Teresa Farjan (Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska w Lublinie) Podstawy prawne zarz¹dzania i nadzoru nad gospodark¹ odpadami stanowi¹: obowi¹zuj¹ca od 1 stycznia 1998 r. ustawa o odpadach z dnia 27 czerwca 1997 r. (Dz. U. Nr 96, poz. 592 z póÿniejszymi zmianami), ustawa z dnia 31 stycznia 1980 r. o ochronie i kszta³towaniu œrodowiska (Dz. U. z 1994 r., Nr 49, poz. 196 z póÿniejszymi zmianami) oraz ustawa z dnia 13 wrzeœnia 1996 r. o utrzymaniu czystoœci i porz¹dku w gminach (Dz. U. Nr 132, poz. 622 z póÿniejszymi zmianami) wraz z pakietem rozporz¹dzeñ wykonawczych. Podstaw¹ klasyfikacji odpadów jest rozporz¹dzenie MOŒ- ZNiL z dnia 24 grudnia 1997 r. (Dz. U. Nr 162, poz. 1135), w którym wyodrêbniono listê odpadów niebezpiecznych. Odpady klasyfikowane s¹ w zale - noœci od Ÿród³a ich powstawania (podzia³ na grupy, podgrupy i rodzaje) oraz stopnia uci¹ liwoœci, stwarzanie zagro enia dla ycia lub zdrowia ludzi oraz œrodowiska. Obowi¹zuj¹ce aktualnie w Polsce uwarunkowania prawne w zakresie zarz¹dzania i nadzoru nad gospodark¹ odpadami nie s¹ w pe³ni zgodne z prawem Unii Europejskiej. Obecnie przygotowywane s¹ nowe akty prawne: ustawa Prawo ochrony œrodowiska, ustawa o odpadach, ustawa o opakowaniach i odpadach opakowaniowych oraz ustawa o obowi¹zkach przedsiêbiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o op³acie produktowej i depozytowej, które w pe³ni uwzglêdniaj¹ wymagania zawarte w dyrektywach Unii Europejskiej. Pojemniki do segregacji odpadów w Zamoœciu Fot. G. Grzywaczewski poszukiwaniu, wydobyciu i wzbogacaniu rud oraz innych surowców mineralnych (01) w Kopalni Wêgla Kamiennego BOGDANKA S.A. (rys. 1). Znacz¹ce iloœci odpadów pochodzi³y z rolnictwa, sadownictwa, hodowli, rybo³ówstwa, leœnictwa oraz przetwórstwa ywnoœci (02), przy czym decyduj¹ce znaczenie mia³y odpady wytworzone przez przemys³ cukrowniczy (855 484,3 Mg). Szczegó³owe informacje dotycz¹ce rodzajów odpadów powsta³ych w 2000 r. na terenie woj. lubelskiego w najwiêkszych iloœciach (z wy³¹czeniem odpadów komunalnych) przedstawia tabela 1 oraz rysunek 2. pozosta³a czêœæ woj. 46% 5.1. Odpady przemys³owe, w tym odpady niebezpieczne Monitoring gospodarki odpadami uwzglêdnia dane o odpadach przemys³owych wytworzonych, wykorzystanych, unieszkodliwionych i sk³adowanych, które gromadzone s¹ w komputerowej bazie danych SIGOP-W. ród³em informacji umieszczanych corocznie w bazie s¹ ankiety rozsy³ane do g³ównych jednostek gospodarczych funkcjonuj¹cych na terenie województwa lubelskiego. Z tego te wzglêdu bilans nie obejmuje danych o odpadach wytworzonych przez ma³e zak³ady produkcyjne, które nie by³y objête ankietyzacj¹. W 2000 roku sprawozdawczoœci¹ objêto 370 producentów odpadów. Rodzaj odpadów przemys³owych wytwarzanych na terenie woj. lubelskiego potwierdza typowo rolniczy charakter regionu, pomimo e szczególnie du ¹ grupê odpadów stanowi¹ odpady powstaj¹ce przy KWK BOGDANKA 54% Rys. 1. Procentowy udzia³ odpadów wytwarzanych przez Kopalniê Wêgla Kamiennego w Bogdance (stan na 2000 r.) Grupa 03 Grupa 19 Grupa 10 Grupa 02 Grupa 01 0 500 1 000 1 500 2 000 2 500 [tys.mg] Rys. 2. Dominuj¹ce rodzaje odpadów wg grup (stan na 2000 r.) 30 CZÊŒÆ II. DZIA ALNOŒÆ CZ OWIEKA W ŒRODOWISKU

Wed³ug danych zawartych w wojewódzkiej bazie SIGOP-W, w 2000 roku wytworzonych zosta- ³o 3 779 211,30 Mg odpadów przemys³owych. W porównaniu z rokiem 1999 nast¹pi³ spadek iloœci powsta³ych odpadów o 97 936,9 Mg tj. o 2,5%. Iloœæ wytwarzanych odpadów w powi¹zaniu z liczb¹ producentów przedstawiono na rys. 3, natomiast 10 najwiêkszych producentów z terenu województwa w tabeli 2. Odpady niebezpieczne Wed³ug danych zgromadzonych w bazie SIGOP-W w woj. lubelskim w 2000 roku odnotowano wzrost iloœci wytworzonych odpadów niebezpiecznych o 476,6 Mg (blisko 2%) w stosunku do roku 1999. Na obszarze 24 powiatów objêtych monitoringiem w zakresie gospodarki odpadami, ogó³em powsta³o 24 644,0 Mg odpadów niebezpiecznych, co stanowi 0,65% odpadów przemys³owych. By³y to g³ównie odpady z grup: 07 odpady z przemys³u syntezy organicznej 21 251,4 Mg 18 odpady z dzia³alnoœci s³u b medycznych i weterynaryjnych oraz zwi¹zanych z nimi badañ 1 131,3 Mg 13 oleje odpadowe (z wy³¹czeniem olejów jadalnych oraz grup 05 i 12) 650,0 Mg. [tys.mg] 4 000 3 000 2 000 1 000 0 1996 r. 1997 r. 1999 r. 2000 r. 420 390 360 330 300 270 240 Rys. 3. Iloœæ odpadów przemys³owych w powi¹zaniu z liczb¹ producentów 93% Iloœæ zak³adów wytwarzaj¹cych odpady Najwiêcej odpadów niebezpiecznych powsta³o w powiatach: 1. pu³awskim 21 551,1 Mg 2. m. Lublin 1 226,1 Mg 3. kraœnickim 427,8 Mg 4. che³mskim 204,9 Mg 5. krasnostawskim 177,4 Mg Razem: 23 587,3 Mg Z ogólnej iloœci wytworzonych odpadów niebezpiecznych unieszkodliwiono (z wy³¹czeniem sk³adowania) 22 991,0 Mg, wykorzystano 1 294,0 Mg, na sk³adowiskach umieszczono 329,0 Mg, natomiast 122,1 Mg gromadzono tymczasowo na terenie zak³adów w celu póÿniejszego unieszkodliwienia lub wykorzystania (rys. 4). Odpady szpitalne Wœród odpadów niebezpiecznych szczególne miejsce zajmuj¹ odpady szpitalne, stanowi¹ce potencjalne Ÿród³o zaka enia. W 2000 r. na terenie woj. lubelskiego monitoringiem w tym zakresie objêto 66 placówek medycznych g³ównie szpitali. Wed³ug danych zawartych w bazie wojewódzkiej odpadów pochodz¹cych z diagnozowania, leczenia i profilaktyki medycznej (podgrupa 18 01) powsta³o 1 365,8 Mg, z czego 1 186,3 Mg (87%) zosta³o unieszkodliwionych poprzez spalenie, natomiast 178 Mg (13%) sk³adowano. Z ogólnej masy wytworzonych odpadów przemys³owych blisko 80% zosta³o wykorzystanych gospodarczo, ponad 1% unieszkodliwiono, resztê natomiast stanowi³y odpady sk³adowane lub gromadzone tymczasowo. Gospodarkê odpadami przemys³owymi powsta³ymi na terenie woj. lubelskiego w 2000 r. przedstawia rys. 5. W ogólnym bilansie odpadów wykorzystanych, unieszkodliwionych i sk³adowanych uwzglêdniono równie iloœci pozosta³e z 1999 r. (dotyczy to zarówno odpadów przemys³owych, jak i niebezpiecznych). Struktura gospodarki odpadami w roku 2000 uleg³a nieznacznym zmianom w stosunku do 79% 0,4% 5,3% 1,3% 1,7% 1,4% 17,3% unieszkodliwione sk³adowane wykorzystane tymczasowo gromadzone wykorzystane sk³adowane unieszkodliwione gromadzone tymczasowo Rys. 4. Gospodarka odpadami niebezpiecznymi w woj. lubelskim w 2000 r. 5. GOSPODARKA ODPADAMI Rys. 5. Gospodarka odpadami przemys³owymi w woj.lubelskim w 2000 r. 31

Tabela 1. Dominuj¹ce rodzaje odpadów przemys³owych powsta³e w woj. lubelskim w 2000 r. Grupa odpadów (zgodnie z rozporz¹dzeniem MOŒZNiL z dn. 24 grudnia 1997 r. w sprawie klasyfikacji odpadów) 01 02 Rodzaj odpadów Odpady powsta³e przy poszukiwaniu, wydobyciu i wzbogacaniu rud oraz innych surowców mineralnych Odpady z rolnictwa, sadownictwa, hodowli, rybo³ówstwa, leœnictwa oraz przetwórstwa ywnoœci Odpady wytworzone w woj. lubelskim [tys. Mg] 2 043,433 1 043,791 10 Odpady nieorganiczne z procesów termicznych 403,436 19 03 Odpady z urz¹dzeñ do likwidacji i neutralizacji odpadów oraz oczyszczania œcieków i gospodarki wodnej Odpady z przetwórstwa drewna oraz produkcji papieru, tektury, masy celulozowej, p³yt i mebli 132,188 36,979 Tabela 2. G³ówni producenci odpadów przemys³owych w 2000 r. Lp. Nazwa producenta 1. Kopalnia Wêgla Kamiennego BOGDANKA S.A. Iloœæ odpadów [Mg] Sk³adowanych Wytworzonych Wykorzystanych Unieszkodliwionych (w tym tymczasowo) 2 043 956,24 1 549 697,33 0,42 494 261,05 2. Cukrownia WERBKOWICE S.A. 210 173,65 210 126,90 46,75 3. Zak³ady Azotowe PU AWY S.A. 187 020,37 114 663,10 21 238,61 51 234,94 4. Cukrownia WO UCZYN S.A. 150 121,79 119 220,53 0,70 30 900,56 5. Cukrownia KLEMENSÓW S.A. 115 444,99 115 231,70 0,10 213,25 6. Cukrownia STRZY ÓW S.A. 109 646,69 109 628,30 0,10 18,29 7. Cukrownia OPOLE S.A. 83 501,72 80 156,72 3 535 8. Miejskie Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji 80 289,98 1 265,31 4 034,82 56 599,86 w Lublinie 9. Cukrownia GARBÓW S.A. 77 418,37 76 753,87 0,05 3 156,49 10. DAEWOO Motor Polska w Lublinie 73 422,70 72 982,12 277,09 246,13 Razem 3 130 996,50 2 449 725,88 25 551,89 640 212,32 roku1999, co jest zwi¹zane m. in. z mniejsz¹ iloœci¹ odpadów powsta³ych na terenie województwa. Iloœæ odpadów wykorzystanych gospodarczo uleg³a zmniejszeniu. Wœród odpadów wykorzystanych przewa aj¹c¹ czêœæ stanowi³y odpady przeznaczane do niwelacji i rekultywacji zdegradowanych terenów oraz znajduj¹ce zastosowanie w budownictwie i drogownictwie; spory udzia³ mia³y odpady stosowane jako pasze lub nawóz w rolnictwie. Iloœæ odpadów unieszkodliwionych (bez odpadów sk³adowanych) wzros³a do 52 274,71 Mg, co stanowi 1,4% ogólnej iloœci odpadów wytworzonych. Najwiêksz¹ iloœæ odpadów unieszkodliwiono w powiatach: pu³awskim bialskim bi³gorajskim m. Lublin ³ukowskim. Jedn¹ z metod unieszkodliwiania odpadów jest poddanie ich procesowi spalania. Ten sposób postêpowania stosowany jest m.in. w odniesieniu 32 do odpadów z grupy 18, tj. odpadów z diagnozowania, leczenia i profilaktyki medycznej. Na terenie miasta Lublina funkcjonuje spalarnia odpadów medycznych w Zak³adzie Us³ug Niemedycznych przy Samodzielnym Publicznym Szpitalu Klinicznym Nr 4, w której w 2000 roku zutylizowano 711,86 Mg, co stanowi 52% odpadów wytworzonych z tej kategorii. Poza tym odpady medyczne utylizowane by³y w spalarniach znajduj¹cych siê przy Samodzielnych Publicznych Zak³adach Opieki Zdrowotnej w Che³mie, W³odawie, Krasnymstawie, Zamoœciu, Hrubieszowie, Tomaszowie, Bi³goraju, Bia³ej Podl., Radzyniu i Parczewie. Takiemu trybowi postêpowania poddawany jest równie odpad powstaj¹cy w Zak³adach Azotowych PU AWY S.A. Jest to mieszanina estrów i kwasów organicznych, nale ¹cych do grupy odpadów o kodzie 07 01 08, która w iloœci 21 237 Mg zosta- ³a spalona w zak³adowej elektrociep³owni. Stadnina Koni w Janowie Podlaskim posiada instalacjê do termicznego unieszkodliwiania odpadów niebezpiecznych o kodzie 13 03 02, w której CZÊŒÆ II. DZIA ALNOŒÆ CZ OWIEKA W ŒRODOWISKU

Tabela 3. Wykaz sk³adowisk odpadów przemys³owych zlokalizowanych na terenie województwa lubelskiego Lp. Lokalizacja sk³adowiska Jednostka Iloœæ odpadów Iloœæ odpadów eksploatuj¹ca sk³adowanych nagromadzonych na Typ sk³adowiska sk³adowisko w 2000 r. [Mg] koniec 2000 r. [Mg] 1. Orchówek NZPS POLESIE 1 169 81 200 2. Che³m Cementownia CHE M S.A. 3. Pu³awy ZA Pu³awy S.A. 50 324,8 5 236 800 Pow. Pojemnoœæ [ha] [tys. m 3 ] podpoziomowo 11,86 11,44 nadpoziomowe x 10 3 Mg 1 150 312 000 nadpoziomowe 3,7 b. d. u lowisko; kwatery 41 2 500 4. Bogdanka KWK w Bogdance 494 091 7 806 727 nadpoziomowe 88,56 48 000 5. Serniki LZG w Lubartowie - 231 947 6. Dorohucza 7. ZM Lublin w Lublinie wyrobisko po piasku 4,6 180-179 606 4 niecki 4,5 205 Lublin sk³adowisko sk³adowisko 3 kwatery ul. Abramowicka EC Lublin przejœciowe przejœciowe betonowe 8. Lublin Daewoo Motor Polska w Lublinie 9. Kraœnik F T w Kraœniku - 2 520 2,29 99,6 80,29 290,66 boks 0,045 1,084 niecka betonowa 0,3 12,0 Zak³ad Us³ug 10. Poniatowa Wieœ Komunalnych 584 739 niecka 0,545 19,0 w Poniatowej FMiUPS 11. Be³ yce SPOMASZ - 540,8 boks 0,054 1,34 w Be³ ycach 12. Werbkowice 13. Strzy ów Cukrownia WERBKOWICE Cukrownia STRZY ÓW 189 413 podpoziomowy 0,5 b. d. 10 000 10 000 nadpoziomowy 0,5 b. d. w 2000 r. spalono ok. 1,44 Mg odpadowych olejów. Ponadto Bialskie Fabryki Mebli w Bia³ej Podlaskiej zutylizowa³y 35,5 Mg odpadów ze stosowania farb i lakierów (08 01 07). Do zak³adów spalaj¹cych odpady przemys³owe (poza odpadami niebezpiecznymi) nale y Cementownia REJOWIEC S.A., która w piecach do wypa³u klinkieru zutylizowa³a 1 823,13 Mg odpadów dostarczonych przez firmy poœrednicz¹ce. Spor¹ grupê zak³adów spalaj¹cych odpady poprodukcyjne stanowi¹ fabryki meblarskie funkcjonuj¹ce na terenie województwa. Nale ¹ do nich: Fabryka Mebli Skrzyniowych FAMES, JOBON w Zwierzyñcu, Fabryka Mebli Chmielek II, Fabryka Mebli w Zamoœciu, Bialskie Fabryki Mebli, Przedsiêbiorstwo Produkcyjne KSI POL MEBLE w Bia³ej Podlaskiej, w których ogó³em spalono w kot³owniach zak³adowych ok. 11 726 Mg odpadów drewnianych. Iloœæ odpadów sk³adowanych wzros³a o 102 215 Mg tj. 3% w porównaniu do 1999 r., natomiast tymczasowo gromadzonych o 8 785 Mg tj. 0,23%. Odpady przemys³owe sk³adowane by³y m. in. na 13 przyzak³adowych sk³adowiskach, których wykaz oraz dane dotycz¹ce tych obiektów zestawiono w tabeli 3, czêœæ natomiast trafi³a na wysypiska odpadów komunalnych. 5. GOSPODARKA ODPADAMI Lokalizacjê sk³adowisk odpadów przemys³owych na terenie województwa lubelskiego przedstawiono na mapie 2. Obci¹ enie terenu województwa powstaj¹cymi corocznie odpadami przemys³owymi jest nierównomierne i uzale nione od iloœci oraz charakteru jednostek gospodarczych funkcjonuj¹cych na obszarze poszczególnych powiatów. Iloœæ odpadów przemys³owych uci¹ liwych dla œrodowiska wytworzonych w poszczególnych powiatach woj. lubelskiego w 2000 r. przedstawia tabela 4, natomiast mapa 1 ilustruje rozk³ad odpadów wytworzonych na terenie poszczególnych powiatów w przeliczeniu na powierzchniê. 5.2. Odpady komunalne Zgodnie z obowi¹zuj¹cymi przepisami gospodarka odpadami komunalnymi nale y do zadañ w³asnych gmin, które realizuj¹ je wed³ug zasad okreœlonych w przepisach o utrzymaniu czystoœci i porz¹dku w gminach oraz wed³ug przyjêtych przez poszczególne rady gmin programów ochrony œrodowiska w gminie. W województwie lubelskim w 2000 r. wytworzono 488 226,08 Mg odpadów komunalnych. Wg 33

Odpady przemys³owe wytworzone w 2000 r. wg powiatów woj. lubelskiego w przeliczeniu na powierzchniê uków Bia³a Podl. Odpady przemys³owe wytworzone wed³ug województw (stan na rok 1999) wg GUS Radzyñ Podl. Pomorskie Warmiñsko-Mazurskie Zachodniopomorskie Podlaskie Kujawsko-Pomorskie Ryki Parczew Lubuskie Wielkopolskie ódzkie Mazowieckie Pu³awy Lubartów LUBLIN êczna W³odawa Dolnoœl¹skie 4000 Mg/km 2 2400 Mg/km 2 600 Mg/km 2 150 Mg/km 2 50 Mg/km 2 10 Mg/km 2 Opolskie Œwiêtokrzyskie Œl¹skie Lubelskie Podkarpackie Ma³opolskie Opole Lub. Œwidnik Che³m Krasnystaw Kraœnik Hrubieszów Zamoœæ Janów Lub. 0-10 Mg/km 2 10-50 Mg/km 2 50-100 Mg/km 2 100-1000 Mg/km 2 > 1000 Mg/km 2 Bi³goraj Tomaszów Lub. Wykonano w WMŒ WIOŒ Lublin Mapa 1. Odpady przemys³owe wytworzone w 2000 r. wg powiatów w przeliczeniu na powierzchniê 34 CZÊŒÆ II. DZIA ALNOŒÆ CZ OWIEKA W ŒRODOWISKU

Tabela 4. Odpady przemys³owe wytworzone na terenie woj. lubelskiego w 2000 roku (baza SIGOP W) Iloœæ odpadów [Mg] Lp. Powiat Tymczasowo Wytworzonych gromadzonych Wykorzystanych Unieszkodliwionych Sk³adowanych 1. Bialski 87 641,48 274,38 76 693,49 9 748,39 1 157,07 2. m. Bia³a Podl. 43 224,07 119,30 39 732,62 1 547,27 1 854,50 3. Bi³gorajski 16 027,43 112,70 8 839,29 5 238,92 1 836,52 4. Che³mski 10 229,30 253,41 9 313,53 55,81 606,85 5. m. Che³m 55 633,78 161,16 53 146,40 108,16 2 226,53 6. Hrubieszowski 325 611,45 244,84 324 598,48 72,53 695,60 7. Janowski 207,54 0,43 207,11 - - 8. Krasnostawski 173 806,14 22 618,33 144 292,55 131,63 9 889,01 9. Kraœnicki 39 649,97 156,16 35 768,92 47,20 3 823,35 10. Lubatrowski 12 751,29 45,10 5 877,93 45,59 6 741,41 11. Lubelski 86 785,82 3 226,64 84 346,04 1 724,52 74,60 12. m. Lublin 223 987,76 311,11 139 518,10 5 004,79 57 640,35 13. êczyñski 2 062 514,19 164,90 1 561 520,92 4,24 494 418,75 14. ukowski 23 093,37 1 164,92 17 885,38 3 376,91 683,23 15. Opolski 86 893,61 489,90 83 164,07 12,04 3 417,60 16. Parczewski 4 001,73 50,15 1 723,33 1 394,52 837,75 17. Pu³awski 206 437,49 208,17 127 621,86 21 349,31 57 417,34 18. Radzyñski 8 534,84 45,00 3 177,78 1 834,75 3 480,94 19. Rycki 488,12 19,49 149,82 1,22 340,55 20. Œwidnicki 297,78 46,89 230,18 16,69 25,2 21. Tomaszowski 153 421,54 31 371,12 121 545,42 40,74 464,27 22. W³odawski 14 635,61 630,16 11 630,41 308,86 2 069,19 23. Zamojski 124 710,17 423,85 123 168,93 5,17 1 113,10 24. m. Zamoœæ 18 626,81 671,22 15 789,55 205,47 1 962,32 Ogó³em 3 779 211,30 62 809,34 2 989 942,06 52 274,71 652 776,02 odp. przem. 88% odp. niebezpieczne 1% odp. komunalne 11% Rys. 6. Udzia³ odp. komunalnych w ogólnej iloœci odp. wytworzonych (stan na 2000 r.) danych zgromadzonych przez WIOŒ Lublin stanowi¹ one 11% ogólnej iloœci wszystkich odpadów wytworzonych w województwie (rys. 6). W porównaniu z rokiem 1999 nast¹pi³ wzrost iloœci wytworzonych odpadów komunalnych o 39 500,4 Mg tj. o 9% (rys. 7). G³ównymi Ÿród³ami powstawania tego typu odpadów s¹: gospodarstwa domowe, zak³ady przemys³owe i us³ugowe, gospodarstwa rolne indywidualne i zbiorowe. Sk³ad i struktura odpadów jest bardzo zró nicowana i uzale niona od miejsca powstania. Najwiêksze iloœci odpadów komunalnych pochodzi³y z terenów miejskich, gdzie wytworzono 430 351,7 Mg tj. 88% ogólnej iloœci odpadów ko- [Mg] 600 000 497 640 503 826 448 726 488 226 poj. wykorzystana 78% 500 000 400 000 300 000 200 000 1996 r. 1997 r. 1999 r. 2000 r. 22% pozosta³a poj. wysypisk Rys. 7. Odpady komunalne sk³adowane na wysypiskach woj. lubelskiego w latach 1996-2000 5. GOSPODARKA ODPADAMI Rys. 8. Wykorzystanie ogólnej pojemnoœci wysypisk (stan na 2000 r.) 35

Tabela 5. Wykaz wysypisk odpadów komunalnych (2000 rok) Iloœæ Iloœæ Lp. Powiat odpadów odpadów Pow. Pojemnoœæ Nazwa Lokalizacja sk³adowa- nagromadzo- wysypiska wysypiska przedsiêbiorstwa wysypiska nych w 2000 r. nych ogó³em [ha] [m 3 ] [m 3 /Mg] [m 3 /Mg] 1. Przeds. Wielob. KOMUNALNIK Kali³ów 126 600 m 3 677 000 m 3 3,2 320 000 w Bia³ej Podlaskiej 2. P.U.K. w Miêdzyrzecu Podl. Miêdzyrzec Podl. 18 820 m 3 166 700 m 3 2,75 100 000 3. U.G. w Piszczacu Piszczac 1 300 m 3 4 240 m 3 2,95 14 900 4. U.G. w Janowie Podl. Janów Podl. 1 500 m 3 2 200 m 3 0,5 79 500 5. U.G. w Kodniu Kodeñ 567 m 3 1 176 m 3 4,64 42 500 6. Bialski U.G. w Konstantynowie Zakanale zlikwidowane 0,7 90 000 7. U.G. w Konstantynowie Komarno 300 m 3 440 m 3 1,5 56 000 8. U.G. w Zalesiu Horbów 760 m 3 16 800 m 3 2,0 80 000 9. U.G. w omazach omazy 120 m 3 1 516 m 3 0,33 2 000 10. U.G. w Rossoszu Mokre 10 m 3 8 020 m 3 0,79 16 000 11. G.P.U.G. w Wisznicach Wisznice 2 600 m 3 7 100 m 3 0,7 10 000 12. EKO-BUG w Kobylanach 13. P.G.K. sp.z o.o. w Bi³goraju 14. P.G.U.K.i M. w Tarnogrodzie 15. Z.G.K. przy U.M/G. we Frampolu 16. Z.W.iK.U.M/G. w Józefowie 17. Bi³gorajski Z.G.K. przy U.G. w Biszczy Lebiedziew 18 300 m 3 177 600 m 3 2,4 300 000 Korczów 8 430 Mg 209 700 Mg 11,0 200 000 Wola Ró aniecka (zamkn. od 500 Mg 10 880 Mg 1,8 35 000 po³owy 2000 r.) Radziêcin 645 Mg 7 910 Mg 1,9 60 000 Józefów 1 220 Mg 29 945 Mg 2,1 b.d. Biszcza 105 Mg 1 535 Mg 1,0 5 000 18. U.G. w Ksiê polu Króle 30 Mg 4 105 Mg 0,8 10 000 19. U.G. w ukowej Podsoœnina 110 Mg 200 Mg 1,2 28 000 20. U.G. w Obszy Obsza 25 Mg 935 Mg 0,4 b.d. 21. U.G. w Potoku Górnym Potok Górny 15 Mg 15 Mg 2,5 b.d. 22. U.G. w Turobinie abno 75 Mg 945 Mg 1,5 40 000 23. M.P.G.K. Che³m Srebrzyszcze 105 400 m 3 971 410 m 3 4,03 640 000 24. U.G. Bia³opole Strzelce 60 m 3 1 020 m 3 0,77 1200 25. G.Z.O. z/s Kol.Okopy Dorohusk 2 187 m 3 6 987 m 3 0,34 13 600 26. U.G. Dubienka Dubienka 110 m 3 1566 m 3 0,98 2000 27. U.G. Kamieñ Strachos³aw 1 350 m 3 4 890 m 3 2,36 9 000 28. Che³mski U.G. Ruda Huta Kol. Rudka 70 m 3 680 m 3 0,5 30 475 29. U.G. Sawin Malinówka 214 m 3 1 314 m 3 1,21 46 000 30. U.G. Wierzbica W³adys³awów 581 m 3 5 155 m 3 0,26 5 200 31. G.Z.K. Wojs³awice Wojs³awice 250 m 3 16 750 m 3 0,65 26 000 32. U.G. mudÿ mudÿ 106 m 3 5 165 m 3 0,21 6 800 33. U.G. Leœniowice Leœniowice 432 m 3 3 442 m 3 0,4 5 000 34. M.Z.K. Rejowiec Fabr. Paw³ów 12 680 m 3 183 980 m 3 1,19 140 000 35. Miejska S³u ba Drogowa Hrubieszowski w Hrubieszowie Hrubieszów 6 575 Mg 41 300 Mg 2,13 260 000 36. U.G. Do³hobyczów Hulcze 20 Mg 820 Mg 0,6 7 200 36 CZÊŒÆ II. DZIA ALNOŒÆ CZ OWIEKA W ŒRODOWISKU

Lp. 37. U.G. Horod³o Kopy³ów 1120 Mg 6 065 Mg 0,8 b. d. 38. Hrubieszowski U.G. Mircze Miêtkie 200 Mg 1 400 Mg 0,3 8 000 39. U.G. w Uchaniach Uchanie 175 Mg 795 Mg 0,9 b. d. 40. Z.G.K. w Janowie Lub. Janów Lubelski 1 812 Mg 129 100 m 3 1,0 150 000 41. U.G. Batorz Batorz I 20 Mg 105 Mg 0,3 10 300 42. Janowski U.G. Chrzanów Chrzanów III 600 m 3 3 700 m 3 1,1 46 820 43. U.G. Godziszów Godziszów 2 000 m 3 12 000 m 3 1,15 31 000 44. U.G. Potok Wielki Potok Wielki 350 m 3 1 650 m 3 0,51 7 450 45. P.G.K. Krasnystaw Krak. Przedm. 34 896 m 3 359 859 m 3 2,38 90 400 46. P.G.K. Krasnystaw Wincentów w trakcie bud. 200 000 m 3 3,26 1 300 020 47. U.G. Fajs³awice Suchodo³y 151 m 3 612 m 3 0,30 2 378 48. U.G. Gorzków Chorupnik nie sk³ad. 700 Mg 1,94 49. Krasnostawski U.G. Izbica Izbica dane projektowe 2,0 21 650 50. U.G. Kraœniczyn Drewniki 380 m 3 6 580 m 3 0,36 7 200 51. U.G. Siennica Ró ana Zagroda 1 022 m 3 3 334 m 3 1,20 53 200 52. U.G. ó³kiewka Wola ó³kiewska (1.10.1999 r.) 240 Mg 290 Mg 1,2 8 500 53. U.G. Rejowiec Kobyle 568 m 3 52 958m 3 4,18 124 800 54. K.P.K. w Kraœniku Wilcze Do³y 63 709 m 3 786 457 m 3 5,91 1 300 000 55. Z.G.K. w Annopolu Annopol 13 600 m 3 56 700 m 3 2,5 126 000 56. Kraœnicki U.G. Goœcieradów Ksiê omierz Goœcieradowska 3 240 m 3 9 000 m 3 1,07 19 103 57. U.G. Szastarka Polichna Dln. IV 800 m 3 4 300 m 3 0,88 14 490 58. U.G. Trzydnik Du y Rzeczyca Ziemiañska 498 m 3 5 232 m 3 0,4 15 424 59. M.P.W. i K. Lublin Rokitno 122 887,3 Mg 698 472,8 Mg 6,03 621 230 60. Z.G.K. w Lubartowie Nowodwór 29 145,6 m 3 257 792,6 m 3 3,52 183 300 61. Z.G.K.iM. w Kocku Kol. Kock 2 200 m 3 27 600 m 3 1,08 48 000 62. Z.G.K.iM. w Ostrowie Lubelskim Kol. Kolechowice 4 340 m3 16 067 Mg 2,75 19 800 63. Lubartowski U.G. Ostrówek Luszawa 20 m 3 435 m 3 0,83 5 500 64. U.G. Uœcimów Maœluchy 45 Mg 1 365 Mg 0,5 6 880 65. U.G. Michów Michów 360 Mg 2 796 Mg 0,75 4 125 66. U.G. NiedŸwiada Kol. NiedŸwiada 38 m 3 535 m 3 0,61 11 040 67. U.G. Abramów Sosnówka 530 Mg 5 230 Mg 0,31 5 900 68. U.G. Kamionka Kamionka 1 000 Mg 8 000 Mg 0,8 14 950 69. Powiat Nazwa przedsiêbiorstwa Z.G.K.iM. w Be³ ycach 70. BPK Sp. z o.o. w Bychawie Lokalizacja wysypiska (droga do m. Czó³na) Iloœæ Iloœæ odpadów odpadów Pow. Pojemnoœæ sk³adowa- nagromadzo- wysypiska wysypiska nych w 2000 r. nych ogó³em [ha] [m 3 ] [m 3 /Mg] [m 3 /Mg] (termin rozp. budowy 2001 r.) 12 790 m 3 75 930 m 3 1,7 23 900 Zdrapy 10 537 m 3 39 133 m 3 2,7 23 200 71. Lubelski U.G. Strzy ewice I yce 3 710 m 3 6 623 m 3 0,15 6 500 72. U.G. Jastków Panieñszczyzna 20 m 3 1 710 m 3 0,19 1 713 73. U.G. Jab³onna Tuszów 500 m 3 4 300 m 3 0,6 12 000 74. U.G. Niedrzwica Du a Niedrzwica Koœc. 500 m 3 12 500 m 3 0,35 4 620 75. P.G.K.iM. êczna Kol. Folwark 50 223 m 3 185 223 m 3 4,0 55 500 76. êczyñski U.G. Cyców Wólka Cycowska 1 050 m 3 19 310 m 3 0,75 22 500 77. U.G. Ludwin Kol. Dratów 9 631 m 3 31 541 m 3 2,25 47 700 5. GOSPODARKA ODPADAMI 37

Lp. Powiat Nazwa przedsiêbiorstwa Lokalizacja wysypiska Iloœæ Iloœæ odpadów odpadów Pow. Pojemnoœæ sk³adowa- nagromadzo- wysypiska wysypiska nych w 2000 r. nych ogó³em [ha] [m 3 ] [m 3 /Mg] [m 3 /Mg] 78. P.U.iI.K. w ukowie uków 71 580 m 3 193 155 m 3 1,11 350 000 79. P.U.K. 3,61 Stoczek uk. 941 m 3 12 455 m w Stoczku ukowskim 3 0,8 41 280 80. ukowski Z.G.K. w Adamowie Adamów 1 600 m 3 1 700 m 3 1,87 44 100 81. Z.G.K. w Krzywdzie Krzywda 2 221 m 3 3 281 m 3 2,52 118 000 82. Z.G.K. w Staninie NiedŸwiadka 846 m 3 846 m 3 2,16 48 290 83. Z.G.K.iM. w Opolu Lub. O arów 14 420 m 3 97 792,5 m 3 8,7 30 500 84. Opolski P.G.K.iM. w Poniatowej Poniatowa Wieœ 2 713 Mg 14 664 Mg 4,7 241 157 85. U.G. Wilków Rogów 3 686 m 3 16 386 m 3 2,46 31 100 86. Z.U.K. w Parczewie Królewski Dwór 16 600 m 3 174 200 m 3 2,49 945 000 87. P.G.K. U.G. w Dêbowej K³odzie Bia³ka 120 m 3 10 734m 3 1,9 13 000 88. U.G. w Jab³oniu Jab³oñ 195 m 3 4 600 m 3 1,5 6 000 89. Parczewski U.G. w Milanowie Cichostów 107 m 3 5 145 m 3 0,64 10 250 90. U.G. w Siemieniu Glinny Stok 80 m 3 5 000 m 3 2,0 16 000 91. U.G. w Podedwórzu Ho³owno 180 m 3 10 380 m 3 0,76 15 200 92. U.G. w Sosnowicy Sosonowica 870 m 3 20 100 m 3 0,50 29 000 93. Z.U.K. w Pu³awach Trzcianki 21 098 m 3 992 072 m 3 3,0 1 300 000 94. M.Z.K. w Kazimierzu Dolnym D¹brówka 8 300 m 3 52 968 m 3 0,9 14 544 95. U.G. Baranów Baranów 294 Mg 2 980 Mg 1,38 34 500 96. Pu³awski U.G. Markuszów Olempin 2 472 m 3 13 552 m 3 2,0 26 000 97. U.G. Kurów Szumów 5 729 Mg 60 018 Mg 6,0 wysyp. 94 000 wysyp. 6 303 Mg 42 843 Mg 1,5 wylew. 4 200 wylew. 98. U.G. Pu³awy Go³¹b 1 181,75 m 3 7 337,25 m 3 1,98 15 000 99. 3 000 wysyp. U.G. yrzyn yrzyn 600 m 3 2 400 m 3 0,66 2 160 wylew. 100. P.U.K. w Radzyniu Podl. Adamki 49 070 m 3 961 000 m 3 5,14 300 000 101. U.G. w Ulan Majoracie Rozwadów 370 m 3 4 320 m 3 0,4 12 000 102. Radzyñski Z.K. PRYZMAT w Wohyniu Wohyñ 4 700 m 3 13 700 m 3 1,36 30 000 103. U.G. w Komarówce Podl. Derewiczna 2 000 m 3 8 000 m 3 1,0 20 000 104. P.G.K.iM. w Rykach Ryki 22 334 m 3 192 619 m 3 5,65 230 000 105. Rycki U.G. Nowodwór Przestrzeñ 250 Mg 5 000 Mg 0,5 8 600 106. U.G. U³ê Sobieszyn 60 m 3 4 560 m 3 0,42 14 000 107. U.G. Stê yca Brzeœce 11 881 Mg 23 006 Mg 3,41 67 500 108. Œwidnicki U.G. Trawniki Dorohucza 1 700 m 3 14 200 m 3 10,0 46 300 109. P.G.K.i.M. sp.z.o.o Tomaszów w Tomaszowie Lub. Lubelski 7 275 Mg 381 075 Mg 3,0 100 000 110. U.G. w Jarczowie Wereszczyca 155 Mg 1 540 Mg 1,4 18 000 111. U.G. w Krynicach Zaboreczno 75 Mg 1 245 Mg 0,7 15 000 112. Z.G.K. przy U.G. w Lubyczy Królewskiej Dêby 525 Mg 3 265 Mg 1,2 35 000 113. Tomaszowski U.G. w aszczowie Zimne - zrekultyw. 1,3 30 000 114. U.G. w Rachaniach Grodys³awice - zrekultyw. 0,8 b.d. 115. U.G. w Suœcu Skwarki 430 Mg zosta³y wywiezione 0,8 b.d. 116. U.G. w Tarnawatce Tarnawatka - zrekultyw. 1,5 b.d. cd. na str. 40 38 CZÊŒÆ II. DZIA ALNOŒÆ CZ OWIEKA W ŒRODOWISKU

Wysypiska odpadów komunalnych i sk³adowiska przemys³owe na terenie województwa lubelskiego (stan na rok 2000) Konstantynów Janów Podl. Rokitno Leœna Podl. Zalesie Terespol Miêdzyrzec Podl. Trzebieszów Piszczac Stoczek Kodeñ ukowski uków omazy K¹kolewnica Drelów Wsch. Tuczna Wola Stanin Komarówka Roskosz Mys³owska Ulan-Majorat Podlaska S³awatycze Krzywda Radzyñ Podl. Wisznice Sosnówka Wojcieszków Wohyñ Borki Hanna K³oczew Adamów Milanów Jab³oñ Czemierniki Serokomla Podedwórze Nowodwór Kock Parczew Ryki Jeziorzany Siemieñ Dêbowa K³oda Wyryki U³ê Ostrówek W³odawa Firlej Stê yca Dêblin Sosnowica Baranów Michów NiedŸwiada Stary Brus Lubartów Ostrów Uœcimów yrzyn Abramów Kamionka Lub. Hañsk Serniki Urszulin Pu³awy Wola Koñskowola Markuszów Uhruska Kurów Garbów Spiczyn Ludwin Niemce êczna Cyców Kazimierz D. Puchaczów Wierzbica Sawin Janowiec W¹wolnica Jastków Wólka Na³êczów Me³giew Ruda Huta Wilków Milejów Siedliszcze Karczmiska WojciechówKonopnica Poniatowa Œwidnik Dorohusk Be³ yce PiaskiTrawniki Opole Lub. G³usk Rejowiec F. Niedrzwica aziska Du a Kamieñ Jab³onna Fajs³awice Rejowiec Chodel opiennik mudÿ Dubienka Borzechów Strzy ewice Górny Siennica Bychawa Leœniowice Bia³opole Wilko³az Krzczonów Rybczewice Krasnystaw Ró ana Józefów Urzêdów Gorzków Kraœniczyn Wojs³awiceUchanie Dzierzkowice Zakrzówek ó³kiewka Wysokie Izbica Horod³o Zakrzew Skierbieszów Annopol Kraœnik Rudnik Batorz Grabowiec Hrubieszów TrzydnikSzastarka Stary Zamoœæ Trzeszczany Goœcieradów Du y Nielisz Potok Turobin Chrzanów Sitno Wielki Mi¹czyn Godziszów Su³ów Werbkowice Radecznica Modliborzyce Goraj Szczebrzeszyn Dzwola Mircze Janów Lub. Frampol abunie Komarów Tyszowce Osada Dolhobyczów Zwierzyniec Adamów Krynice Rachanie aszczów Telatyn Tereszpol Tarnawatka Bi³goraj Krasnobród Legenda: Wysypiska miejskie Wysypiska gminne Wysypiska miejsko - gminne Sk³adowiska przemys³owe Lublin Bia³a Podl. Józefów Aleksandrów Ksiê pol Biszcza Potok Górny ukowa Tarnogród Obsza Zamoœæ Susiec Che³m Tomaszów Lub. Jarczów Be³ ec Lubycza Królewska Ulhówek Wykonano w WMŒ WIOŒ Lublin Mapa 2. Wysypiska odpadów komunalnych i sk³adowiska przemys³owe na terenie woj. lubelskiego 5. GOSPODARKA ODPADAMI 39

cd. ze str. 38 Lp. Powiat Nazwa przedsiêbiorstwa 117. U.G. w Telatynie Telatyn - zrekultyw. 0,5 b.d. 118. Tomaszowski U.G. w Tyszowcach Kl¹twy 215 Mg 1 665 Mg 0,8 10 000 119. U.G. w Ulhówku Dyniska Stare 305 Mg 1 840 Mg 2,0 40 000 120. M.P.G.K. W³odawa W³odawa 33 005 m 3 533 005 m 3 8,34 650 000 121. U.G. Hanna Hanna 300 m 3 1 210 m 3 0,48 10 000 122. U.G. Hañsk Hañsk II 600 m 3 4 400 m 3 0,5 10 000 123. W³odawski U.G. Hañsk Dubeczno 400 m 3 4 600 m 3 0,5 5 000 124. U.G. Stary Brus Stary Brus 300 m 3 6 300 m 3 1,0 20 000 125. U.G. Urszulin Andrzejów 2 324 m 3 6 097 m 3 1,29 18 800 126. U.G. Wola Uhruska Bytyñ 200 m 3 4 610 m 3 0,7 10 000 127. U.G. Wyryki Wyryki Po³ód 150 m 3 1 000 m 3 0,35 3 500 128. P.G.K. sp.zo.o. w Zamoœciu 129. Z.G.K.iM. Szczebrzeszyn w Szczebrzeszynie B³onie 130. Zamojski Z.G.K. przy U.M/G. w Krasnobrodzie 131. Z.G.K. przy U.G. w Grabowcu Lokalizacja wysypiska Kol. Dêbowiec 36 235 Mg 912 280 Mg 15,0 1 150 000 Hutków Grabowiec Iloœæ Iloœæ odpadów odpadów Pow. Pojemnoœæ sk³adowa- nagromadzo- wysypiska wysypiska nych w 2000 r. nych ogó³em [ha] [m 3 ] [m 3 /Mg] [m 3 /Mg] 3 245 Mg 32 020 Mg 2,3 74 000 460 Mg 8 920 Mg 1,4 b.d. 200 Mg 290 Mg 0,5 5 670 Ogó³em 488 226,08 Mg 10 865 310 m 3 250,52 13 902 119 40 munalnych, pozosta³e 12%, czyli 57 874,38 Mg to odpady pochodz¹ce z obszarów wiejskich. Nadal podstawowym sposobem unieszkodliwiania odpadów komunalnych jest ich sk³adowanie. Spoœród 40 miast województwa lubelskiego, 35 posiada w³asne wysypiska odpadów komunalnych. Na 213 gmin w województwie przypada 96 wysypisk gminnych. Na terenie województwa zlokalizowanych jest 131 wysypisk odpadów komunalnych, zajmuj¹cych powierzchniê ok. 250,52 ha, których sumaryczna pojemnoœæ wynosi ok. 13,50 mln m 3. Stan nagromadzenia odpadów na koniec 2000 r. wynosi³ ok. 10,86 mln m 3, co stanowi 78% ogólnej pojemnoœci wysypisk. Zale noœæ pomiêdzy ogóln¹ pojemnoœci¹ wysypisk zlokalizowanych na terenie województwa, a pojemnoœci¹ wykorzystan¹ do koñca 2000 r. przedstawia rys. 8. W 2000 r. zaprzestano eksploatacji 2 wysypisk: w miejscowoœci Zakanale (gm. Konstantynów) oraz w Woli Ró aneckiej (PGUKiM w Tarnogrodzie). W miejscowoœci Œwier e prowadzono budowê wysypiska dla gminy Dorohusk, które do eksploatacji oddane zostanie w 2001 r. Podobne przedsiêwziêcie realizowane jest w Wincentowie (PGK Krasnystaw). Na wielu wysypiskach prowadzone by³y prace rekultywacyjne, zmierzaj¹ce do zmniejszenia objêtoœci zalegaj¹cych odpadów, zwiêkszenia pojemnoœci obiektu, a tym samym przed³u enia czasu jego eksploatacji; zmodernizowano zabezpieczenia przed negatywnym oddzia³ywaniem instaluj¹c geomembrany oraz studzienki odciekowe. Do takich obiektów nale a³y m.in. wysypiska: Zimne (gm. aszczów), Grodys³awice (gm. Rachanie), Tarnawatka, Telatyn. Sk³adowanie odpadów powinno byæ ostatnim z mo liwych rozwi¹zañ, podejmowanym jedynie w przypadku braku mo liwoœci wtórnego ich wykorzystania. W praktyce jednak udzia³ odpadów odzyskiwanych, poddawanych kompostowaniu, b¹dÿ spalanych na terenie woj. lubelskiego, podobnie jak w wiêkszoœci województw w kraju, jest wci¹ marginalny. Unieszkodliwianie odpadów poprzez ich sk³adowanie na wysypiskach mo e powodowaæ ekologiczne uci¹ liwoœci. Niezwykle wa ne jest okreœlenie jakoœci odpadów, które bêd¹ deponowane na okreœlonym wysypisku, ich w³aœciwoœci fizycznochemicznych oraz biologicznych, wielkoœci masy odpadów, równie jakoœci gruntu, warunków hydrogeologicznych, lokalizacji sk³adowiska, sposobu zagospodarowania terenów przyleg³ych do obiektu. Podczas funkcjonowania wysypiska wa nym czynnikiem jest sposób urz¹dzenia i eksploatacji obiektu, natomiast po zakoñczeniu eksploatacji sposób rekultywacji i docelowego zagospodarowania terenu wysypiska. W³aœciwie funkcjonuj¹ce wysypisko wyposa one powinno byæ w drena e, rowy opaskowe do zbierania odcieków ze sk³adowiska i wody opadowe, co uniemo liwia przedostawanie siê zanieczyszczeñ w g³¹b sk³adowiska. Sta³¹ kontrolê wp³ywu obiektu na wody podziemne umo liwiaj¹ piezo- CZÊŒÆ II. DZIA ALNOŒÆ CZ OWIEKA W ŒRODOWISKU

metry zainstalowane wokó³ wysypiska, które najczêœciej dopiero kilka lub kilkanaœcie lat po zakoñczeniu eksploatacji mo e powodowaæ ska enie otaczaj¹cego œrodowiska. Niestety nie wszystkie wysypiska odpadów komunalnych zlokalizowane na terenie województwa wyposa one s¹ w odpowiedni¹ infrastrukturê, zw³aszcza wysypiska stare. W³aœciwe postêpowanie we wszystkich etapach od wyboru w³aœciwej lokalizacji po zakoñczenie eksploatacji obiektu mog¹ zapobiec zanieczyszczeniu, a w szczególnych warunkach ska eniu œrodowiska, zw³aszcza e w obecnie panuj¹cych warunkach techniczno-ekonomicznych sk³adowisko bêdzie najczêœciej spotykanym miejscem i sposobem unieszkodliwiania odpadów komunalnych. Rozmieszczenie wysypisk odpadów komunalnych i sk³adowisk przemys³owych na terenie województwa przedstawia mapa 2. 5.3. Likwidacja zanieczyszczeñ œrodowiska produktami naftowymi Ryszard Szyde³ (Lubelski Urz¹d Wojewódzki w Lublinie) Zanieczyszczenie wód podziemnych substancjami ropopochodnymi nale y do najgroÿniejszych zjawisk w œrodowisku wodnym z uwagi na skutki zanieczyszczenia, zagro enie dla ujêæ wody oraz trudnoœci z usuwaniem samego zanieczyszczenia. Zanieczyszczenie wód w/w substancjami zwi¹zane jest g³ównie z lokalizacj¹ baz i stacji paliw oraz z nieprawid³owym ich transportem, magazynowaniem oraz dystrybucj¹. Wiêksze zanieczyszczenia wód podziemnych substancjami ropopochodnymi w ostatnich latach stwierdzono na terenie Lublina oraz lotnisk w Dêblinie i Bia³ej Podlaskiej. W rejonie PKN ZGPN Nr 2 w Lublinie od roku 1982 prowadzone s¹ prace nad usuniêciem wystêpuj¹cego ska enia wód produktami ropopochodnymi. W ramach tych prac uszczelniono pod³o e punktu roz³adunkowego paliw, wyprowadzono ruroci¹gi paliw na powierzchniê, wykonano koryta betonowe dla ruroci¹gów, przeprowadzono próby szczelnoœci wszystkich zbiorników. Trwa wypompowywanie ska onej wody podziemnej z rejonu ska enia i prowadzona jest kontrola zawartoœci produktów ropopochodnych w otworach studziennych i piezometrach. W tabeli 6 zamieszczono iloœci wydobytej wody z produktami ropopochodnymi, co ilustruje zakres wykonywanych prac likwidacyjnych ska enia wód podziemnych w rejonie ZGPN nr 2 w Lublinie. W stosunku do ubieg³ych lat w 1999 i 2000 r. wyraÿnie ograniczono iloœæ spompowywanej wody (o ok. 50%). Potwierdza to równie iloœæ sczerpanego produktu ropopochodnego w stosunku do ubieg³ych lat, co ilustruje tabela 7. W 2000 r. sczerpano zaledwie 79,5 l czystego produktu, co jest znacznym spadkiem (od 3 do 12 razy) w stosunku do lat 1996-99). Jest to potwierdzeniem utrzymywania siê w równowadze stagnuj¹cej na górnokredowym poziomie wód podziemnych plamy, produktów ropopochodnych i wchodzenia w koñcow¹ fazê likwidacji zanieczyszczenia. W 2000 r. ponownie ujawni³o siê zanieczyszczenie u ytkowego górnokredowego poziomu wodonoœnego produktami naftowymi w rejonie ulicy Kiliñskiego w Zamoœciu (na terenie ujêcia Zak³adów Miêsnych). Jest to zanieczyszczenie wykryte w 1973 r. ale dotychczas nie okonturowane i bez podjêcia prac likwidacyjnych. Zwi¹zane ono jest z dzielnic¹ przemys³ow¹ Zamoœcia z mo - liwoœci¹ istnienia kilku Ÿróde³ zanieczyszczenia. W 1999 r. wykryto zanieczyszczenie œrodowiska gruntowego olejami silnikowymi na terenie przyleg³ym do hali nr 2 Lokomotywowni Polskich Kolei Pañstwowych w Bortatyczach Zak³ad Taboru w Zamoœciu. Podjêto równie dzia³ania zmierzaj¹ce do likwidacji zanieczyszczenia œrodowiska wodno-gruntowego g³ównie paliwem lotniczym na terenie lotnisk wojskowych w Dêblinie i Bia³ej Podlaskiej. Prace likwidacyjne prowadzone s¹ przez Sp. z o.o. EXBUD-HYDROGEOTECHNIKA w Kielcach. Na terenie lotniska w Bia³ej Podlaskiej sczerpano w 1999 r. 471 m 3 œcieków ropopochodnych a ³¹cznie od pocz¹tku akcji likwidacyjnej tj. od czerwca 1997 r. 1199,4 m 3. Mi¹ szoœæ wolnego produktu stagnuj¹cego na zwierciadle wód podziemnych spad³a maks. z 3,0 m do 0,6 m. Od lipca 1999 r. uwidoczni³ siê proces cofania siê czo³a plamy zanieczyszczenia migruj¹cej w stronê terenu ujêcia wody PKP i Kana³u Krzna. Na lotnisku w Dêblinie w 1998 r. sczerpano 7,85 m 3 produktów naftowych a mi¹ szoœæ wolnego produktu na zwierciadle wód podziemnych wynosi³a maks. do 1,75 m. Tabela 6. Iloœci wydobytej wody z produktami ropopochodnymi w poszczególnych kwarta³ach 1996, 1997, 1999 i 2000 r. Kwarta³ Iloœæ wody Kwarta³ Iloœæ wody Kwarta³ Iloœæ wody Kwarta³ Iloœæ wody 1996 roku w m 3 1997 roku w m 3 1999 roku w m 3 2000 roku w m 3 I 69 141 I 56 446 I 42 447 I 37 943 II 72 267 II 67 958 II 38 484 II 38 938 III 72 267 III 69 463 III 29 917 III 36 167 IV 62 496 IV 70 180 IV 29 039 IV 29 030 RAZEM 276 171 RAZEM 264 047 RAZEM 139 887 RAZEM 142 078 5. GOSPODARKA ODPADAMI 41

Tabela 7. Porównanie mi¹ szoœci produktu i iloœci sczerpanych produktów naftowych w poszczególnych miesi¹cach i kwarta³ach 1996, 1997, 1998 i 1999 r. oraz w roku 2000 Kwarta³ Miesi¹c Mi¹ szoœæ produktu Iloœæ sczerpanego produktu naftowego (cm) (cm) (l) (l) styczeñ 1,36 224,0 I kwarta³ 97 luty 2,52 2,73 528,5 1355,0 marzec 3,42 602,5 kwiecieñ 4,66 1117,0 II kwarta³ 97 maj 4,96 4,45 951,5 2722,5 czerwiec 3,79 654,0 lipiec 3,26 605,0 III kwarta³ 97 sierpieñ 2,10 2,86 118,5 1122,5 wrzesieñ 3,08 399,0 paÿdziernik 2,38 218,5 IV kwarta³ 97 listopad 3,02 2,63 491,5 1018,5 grudzieñ 2,76 308,5 1997 6218,5 styczeñ 2,79 376,5 I kwarta³ 98 luty 2,70 2,58 372,5 marzec 2,33 202,0 kwiecieñ 2,28 208,5 II kwarta³ 98 maj 1,98 1,91 98,0 czerwiec 1,44 57,0 lipiec 1,17 4,0 III kwarta³ 98 sierpieñ 1,11 1,08 66,0 123,5 wrzesieñ 0,91 53,5 paÿdziernik 0,65 63,5 IV kwarta³ 98 listopad 0,26 0,43 12,0 141,5 grudzieñ 0,35 66,0 1998 1579,5 styczeñ 0,20 38,0 I kwarta³ 99 luty 0,14 0,24 14,9 111,4 marzec 0,33 58,5 kwiecieñ 0,50 113,0 II kwarta³ 99 maj 0,24 0,30 52,0 205,5 czerwiec 0,15 40,5 lipiec 0,13 31,5 III kwarta³ 99 sierpieñ 0,09 0,10 19,75 62,25 wrzesieñ 0,08 11,0 paÿdziernik 0,04 11,0 IV kwarta³ 99 listopad 0,02 0,03 2,5 19,5 grudzieñ 0,03 6,0 1999 398,7 styczeñ 0,02 4,0 I kwarta³ 00 luty 0,01 0,04 4,5 36,5 marzec 0,10 38,0 kwiecieñ 0,06 18,5 II kwarta³ 00 maj 0,03 0,03 7,0 29,5 czerwiec 0,01 4,0 lipiec 0,00 1,5 III kwarta³ 00 sierpieñ 0,02 0,02 4,50 11,00 wrzesieñ 0,30 5,0 paÿdziernik 0,007 1,0 IV kwarta³ 00 listopad 0,002 0,003 1,0 2,50 grudzieñ 0,000 0,5 2000 79,5 42 CZÊŒÆ II. DZIA ALNOŒÆ CZ OWIEKA W ŒRODOWISKU

5.4. Likwidacja mogilników Roman Gulbierz (Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska w Lublinie) W roku 2000 kontynuowano rozpoczêt¹ w 1999 r. likwidacjê mogilników wype³nionych przeterminowanymi œrodkami ochrony roœlin i opakowaniami po nich, które zdeponowano w latach 70. i 80. Akcja likwidacji mogilników (tzw. bomb ekologicznych ) finansowana by³a ze œrodków celowych Narodowego i Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej, przy udziale funduszy powiatowych. Województwo lubelskie, które jako pierwsze w kraju przyst¹pi³o do kompleksowego usuwania tych niebezpiecznych odpadów znajduje obecnie coraz wiêcej naœladowców. Likwidacjê mogilników (po wygranym przetargu w 1999 r.) wykonuje Konsorcjum SEGI-AT Sp. z o.o. Pañstwowy Instytut Geologiczny w Warszawie. Wydobyte pestycydy ekspediowane s¹ do utylizacji w spalarni holenderskiej firmy AVR w Rotterdamie. Betonowe konstrukcje opró nionych mogilników, po rozbiciu, wraz z usuniêtym zanieczyszczonym gruntem, wywo one s¹ na krajowe sk³adowiska odpadów niebezpiecznych (m.in. w Zgierzu). Tereny po zlikwidowanych mogilnikach s¹ rekultywowane, a nastêpnie zalesiane. Zadanie przebiega w II etapach 1999/2000 i 2000/2001 I etap (likwidacja 6 mogilników w tym 3 w 2000 r. w Józefowie i Górach Opolskich powiat Opole Lubelskie oraz w Tomaszowie powiat Pu³awy) zamkniêto ³¹czn¹ iloœci¹ 654 Mg (w tym 27,005 Mg z magazynów) przeterminowanych œrodków ochrony roœlin przekazanych do utylizacji z czego blisko 59 Mg w roku 2000. Natomiast w II etapie do koñca 2000 roku wyekspediowano do spalarni w Rotterdamie oko³o 602 Mg odpadów wraz z opakowaniami transportowymi (beczki stalowe 200 l wraz z drewnianymi paletami i worki tzw. Big-bagi). W ramach realizacji II etapu do koñca roku niemal zupe³nie zakoñczono prace likwidacyjne mogilników w Kol. Hruszów i w m. Krupe (powiat Krasnystaw) oraz w Niedzieliskach (powiat Zamoœæ), gdzie po wybraniu pestycydów zlikwidowano ca³¹ infrastrukturê techniczn¹. Elementy rozbitych betonowych komór wraz z zanieczyszczonym gruntem wywieziono na sk³adowisko odpadów niebezpiecznych w Zgierzu. Miejsce po komorach wype³niono warstw¹ i³ów, teren wyrównano, przykryto warstw¹ gleby, uporz¹dkowano i przygotowano do zalesienia w 2001 r. Nie zakoñczono prac wydobywczych w Korolówce, gdzie odnaleziono dotychczas 5 komór, z których 2 opró niono (fot. 1) oraz w Hrebennem, gdzie podczas prac rekultywacyjnych odkryto kolejne 4 podziemne komory (na terenie mogilnika Hrebenne II fot. 2). 5. GOSPODARKA ODPADAMI Fot. 1. Dwie opró nione komory mogilnika w Korolówce Równolegle, oprócz likwidacji mogilników, opró niano 58 magazynów innych ni mogilniki, zg³aszanych przez w³adze samorz¹dowe, instytucje i inne jednostki. Do zadañ przewidzianych w 2001 r. w ramach omawianego II etapu pozosta³o zakoñczenie prac w Korolówce i Hrebennem oraz likwidacja mogilników w Kali³owie (powiat Bia³a Podlaska), w Adamkach (powiat Radzyñ Podlaski), w Królewskim Dworze (powiat Parczew), oraz dodatkowo nie zg³oszonego wczeœniej obiektu w m. Sól powiat Bi³goraj. Lokalizacjê mogilników i przebieg obu etapów likwidacji wg stanu na koniec 2000 r. obrazuje mapa 3. W ramach nadzoru nad przebiegiem zadania likwidacji mogilników zlokalizowanych na terenie województwa lubelskiego przedstawiciele Wojewo- Fot. 2. Opró nianie komór mogilnika Hrebenne II 43