Zygmunt Górka, Andrzej Zborowski (red.) Człowiek i rolnictwo Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2009, s. 161 170 Zbigniew Długosz, Sławomir Kurek Stan, przemiany i perspektywy starzenia się ludności na obszarze Karpat Polskich Zarys treści: Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie stanu i dynamiki procesu starzenia się ludności na obszarze Karpat Polskich, a także w ukazanie oparciu o pogłębioną analizę prognozy w tym zakresie. Badaniem objęto lata 1988 2007, natomiast prognozę starano się nakreślić dla 2030 r. Całość odniesiono do jednorodnego podziału jednostek w układzie miast (56) i gmin (206) leżących w całości lub częściowo w granicach fizjograficznych Karpat. Analizę przedstawiono na tle przemian w strukturze wieku ludności w Polsce ogółem oraz w miastach i na obszarach wiejskich. Słowa kluczowe: starzenie się ludności, prognozy demograficzne, Karpaty Polskie Obszar Karpat Polskich na tle kraju zawsze jawił się jako specyficzny region pod wieloma względami demograficznymi (Soja 2008). To stąd, z przeludnionych terenów wiejskich od XIX w. wzmożona emigracja kierowała się do Ameryki tworząc tam silne ogniska polonijne, a tradycje w tym względzie nadal są podtrzymywane (Długosz 2007). To z tego terenu rekrutowały się nadwyżki siły roboczej w okresie wzmożonej industrializacji kraju po II wojnie światowej (Długosz 1977, 2000; Długosz, Kurek 1998). To obszar Karpat od połowy XX w. do dziś wyróżnia się systematycznym wzrostem, a niekiedy najwyższą dynamiką zaludnienia w odróżnieniu od innych części kraju. Tak te, jak i inne demograficzne procesy miały wpływ szereg uwarunkowań o charakterze społeczno-gospodarczym. Szczególnie znaczącym czynnikiem oddziałującym na demograficzny obraz tej części Polski był relatywnie wysoki w skali kraju poziom rodności, a co za tym idzie przyrostu naturalnego (Długosz, Soja 1995). Fala wyżu demograficznego powojennego okresu kompensacji urodzeń, jak również późniejsze echa tego zjawiska, stworzyły tu nowy obraz w strukturze demograficznej polskiego społeczeństwa, odbiegający niekiedy w dość
Zbigniew Długosz, Sławomir Kurek znaczący sposób od kształtującego się w innych regionach kraju. Przykładem tego jest m.in. rysujący się od dłuższego czasu intensywniejszy proces starzenia się społeczeństw. Zapoczątkowany już jakiś czas temu w Europie Zachodniej, w Polsce zaczął się szczególnie rysować dopiero od końca lat 80. XX w., a więc później (Długosz 1997, 1998, 2001; Kurek 2007, 2008), a to ze względu na specyficzną sytuację demograficzną, jaka wykształciła się w wyniku przeobrażeń społeczno-gospodarczych po II wojnie światowej (Długosz 2006; Długosz, Kurek 2006). Tak jak w tym aspekcie Polska stanowi nieco odmienny region w Europie, tak obszar Karpat Polskich tworzy specyficzny obraz w skali naszego kraju. O zjawisku starzenia się ludności nie tylko w Polsce napisano już sporo w rozlicznych wieloaspektowych ujęciach (Kurek 2001, 2008). Poruszano tę kwestię w układach statycznych i dynamicznych, najczęściej w makroskali. Dlatego celem niniejszego opracowania jest nie tylko przybliżenie stanu i retrospekcji procesu starzenia się ludności na obszarze Karpat Polskich, ale także w oparciu o pogłębioną analizę ukazanie prognozy w tym zakresie (Kurek 2008). Badaniem objęto lata 1988 2007, natomiast prognozę starano się nakreślić dla 2030 r. Całość odniesiono do jednorodnego podziału jednostek w układzie miast (56) i gmin (206) leżących w całości lub częściowo w granicach fizjograficznych Karpat (Warszyńska 1995). Ze względu na złożoność wielu cech, jak i specyfikę społeczno-gospodarczą obszar Karpat demograficznie nadal będzie się rozwijał własnym rytmem, nawiązując jednak do krajowych i europejskich trendów.w regionie tym będzie występować wzrost zaludnienia. Pojawi się też proces deppulacji niektórych obszarów jako następstwo zmiennego poziomu przyrostu naturalnego i salda migracji. O ile w latach 1988 2007 dynamika zaludnienia na obszarze Karpat kształtowała się na poziomie 107,5 (dla miast 102,9, dla terenów wiejskich 110,0), przy średniej dla Polski 100,6 (dla miast 98,5, wsi 104,0), o tyle w świetle prognoz wskaźniki te do 2030 r. ulegną zmianom. W skali całych Karpat, spadną one do poziomu 105,5 (w Polsce do 97,7), co będzie wynikiem zróżnicowanych trendów w miastach i na wsi. W miastach (co już dziś się zaznacza) wskaźnik ten spadnie do poziomu 92,2 (w Polsce 92,4), natomiast na wsiach wzrośnie do 112,5 (w Polsce 105,5). Zatem, o ile miasta będą się nieco wyludniać, o tyle na terenach wiejskich przewiduje się, że zwiększy się liczba ludności. W latach 1988 2007 szczególnie wysoką dynamiką wzrostu zaludnienia charakteryzowały się gminy: Ustrzyki Dolne (129,1), Lipnica Wielka (130,2), Tarnów (130,3), Chełmiec (130,4), Hażlach (130,6), Słopnice (130,7), Tyczyn (130,9), Mogilany (131,9) oraz miasta: Piwniczna (143,1) i Rabka (329,5). Najwyższy spadek notowano w gminach: Rabka (30,9), Koszarawa (57,6), Olszanica (78,5), Piwniczna (86,6), Jawornik Polski (89,2), Dubiecko (89,9) i Kańczuga (91,5) oraz w miastach: Iwonicz (86,6), Krynica (87,6) i Lesko (91,0). Widać zatem, że regiony nowosądecczyzny i ziemi tarnowskiej w większym stopniu niż pozostałe tereny Karpat notowały wzrost zaludnienia. Podobne są prognozy, przy czym największy spadek odnotują tylko miasta: Krynica (81,5) i Piwniczna (84,7), a także: Biecz (81,5), Wadowice (83,8), Muszyna (84,1), Gorlice i Grybów (po 84,5), Andrychów (84,6) Kalwaria Zebrzydowska (84,7) i Ustrzyki Dolne (85,7). Najwyższy wzrost liczby mieszkańców, poza miastem Wieliczka (132,9), odnotują wyłącznie gminy: Gdów (132,3), Biskupice (131,0), Świątniki Górne (130,3), Łabowa (129,9), Krynica (129,6), Skawina (128,2), Wieliczka (126,0), Nawojowa (125,9) i Mogilany (125,6), czyli tereny położone w strefach podmiejskich większych miast (ryc. 1). 162
Stan, przemiany i perspektywy starzenia się ludności na obszarze Karpat Polskich Ryc. 1. Wskaźnik dynamiki zaludnienia i prognoza Fig. 1. Population dynamics index and a forecast Jak zatem z jednej strony przy emigracyjnym na ogół charakterze terenów wiejskich i przy spadkowej tendencji rozrodczości w miastach, a z drugiej strony przy specyficznej strukturze demograficznej ukształtowanej po II wojnie światowej kształtować się będzie proces starzenia się ludności w Karpatach Polskich? Analiza udziału ludności w wieku powyżej 65 lat wykazała, że w 1988 r. odsetek tej grupy społeczeństwa na omawianym obszarze był niższy niż w skali kraju. Dla miast 163
Zbigniew Długosz, Sławomir Kurek wynosił w Karpatach 8,5%, a dla Polski 8,7%, natomiast dla terenów wiejskich odpowiednio 10,8% i 11,7%. W poszczególnych jednostkach (ryc. 2) wahał się od 17,4% (gmina Kańczuga) do 2,2% (gmina Lutowiska). Znamiennym jest fakt, iż w jednostkach wschodniej części regionu udział ludzi starszych był wyższy i to przede wszystkim na terenach wiejskich (gminy: Jawornik Polski, Błażowa, Domaradz, Markowa, Nozdrzec, Dynów notowały wartości powyżej 14%), podczas gdy poza nielicznymi wyjątkami (np. gmina Koszarawa) w części centralnej i zachodniej Karpat udziały nieprzekraczały 7% i to głównie w miastach (m.in. Limanowa, Andrychów, Skawina, Dębica). Niskim odsetkiem ludności starszej charakteryzowały się na wschodzie Lesko czy Ustrzyki Dolne. W 2007 r. wzrósł ogólnie odsetek ludności w wieku powyżej 65 lat, niemniej nadal w Karpatach był niższy od średniej krajowej i w miastach wynosił 13,2% (dla miast Polski 13,5%), natomiast na wsiach 12,8% (w skali kraju 13,3%). Oznacza to w odniesieniu do poprzedniego przekroju, że wyższym udziałem ludności starszej charakteryzowały się teraz miasta niż tereny wiejskie. Nadal jednak w układzie poszczególnych jednostek odsetek ten wahał się od 18,9% (gmina Jawornik Polski) do 8,5% (gmina Lutowiska). W oparciu o prognozy taki trend i relacje utrzymają się do 2030 r. i to zarówno w odniesieniu do średnich wartości dla kraju, jak i w układzie miasto wieś. Szacuje się, że w miastach karpackich odsetek ten będzie się kształtował na poziomie 25,0% (w skali kraju 25,2%), natomiast na terenach wiejskich 19% (w Polsce 20,6%). W odniesieniu do poszczególnych jednostek ekstremalne wartości wahać się będą od 29,8% (miasto Krynica) do 13,5% (gmina Słopnice). Znamiennym będzie także to, że najwyższe odsetki ludności starszej, powyżej 27%, odnotują wyłącznie miasta i to głównie wjewództwa podkarpackiego (Gorlice, Biecz, Rymanów, Sanok, Ustroń, Dukla, Wadowice, Jedlicze, Zagórz), natomiast najniższym udziałem (poniżej 15,5%) charakteryzować się będą gminy wyłącznie nowosądecczyzny (Łososina, Kamionka Wielka, Nawojowa, Gródek n/dunajcem, Podegrodzie, Korzenna, Krynica, Łabowa, Słopnice). Odmiennie nieco będzie się kształtował ogólny poziom, jak i obraz przestrzenny starzenia się ludności w świetle miernika jakim jest indeks starości demograficznej uwzględniający (w tym badaniu) relacje ludności w wieku powyżej 65 lat do kategorii ludności w wieku 0 14 lat. Wraz z upływem czasu wartości tego miernictwa dla regionu będą coraz bardziej odbiegać od poziomu krajowwgo. O ile w 1988 r. dla miast karpackich współczynnik ten wynosił 31,6 (dla Polski 35,2), w 2007 88,0 (97,0), a w 2030 r. będzie kształtował się na poziomie 187,7 (203,6), o tyle dla terenów wiejskich początkowo wynosił 38,9 (dla Polski 44,1), w 2007 66,6 (75,0), a w 2030 r. osiągnie wartość 111,7 (132,5). W sposób zasadniczy w tym względzie zmieni się obraz przestrzenny (ryc. 3). O ile w 1988 r. obraz nie był tak klarowny, a do relatywnie młodych społeczności należały głównie tereny Bieszczad i zachodniej części Karpat Polskich, o tyle już w 2007 r., a jeszcze bardziej w 2030 r., dokona się wyraźna polaryzacja zjawiska i do najbardziej starych społeczeństw należeć będą jednostki południowo-wschodniego województwa podkarpackiego oraz zachodniej części badanego regionu. W odniesieniu do badanych jednostek wartości ekstremalne współczynnika także silnie się różniły. O ile w 1988 r. wahały się one od sięgających powyżej 60 wyłącznie w gminach wiejskich: Błażowa, Kańczuga, Jawornik Polski, Koszarawa, Domaradz i Markowa do poniżej 20 w gminach: Lutowiska, Komańcza, Cisna i Czarna oraz miastach: Ustrzyki Dolne, Dębica, Lesko, o tyle w 2030 r. wahać się będą od 164
Stan, przemiany i perspektywy starzenia się ludności na obszarze Karpat Polskich Ryc. 2. Udziały ludności w wieku 65 lat i więcej Fig. 2. The shares of people 65 years old and above 165
Zbigniew Długosz, Sławomir Kurek Ryc. 3. Indeks starości demograficznej Fig. 3. Demographic dependency ratio 166
Stan, przemiany i perspektywy starzenia się ludności na obszarze Karpat Polskich powyżej 222 wyłącznie w miastach: Strzyżów, Krynica, Gorlice, Biecz, Sanok, Ustroń, Dukla, Rymanów, Cieszyn, Jedlicze, do wartości współczynnika nieprzekraczającego 74 (i to tylko na terenach wiejskich) w gminach: Łososina Dolna, Gródek n/dunajcem, Nawojowa, Korzenna, Podegrodzie, Krynica, Kamionka Wielka, Łabowa i Słopnice), a więc tych samych, co w odniesieniu do odsetka ludności w wieku powyżej 65 lat. Taki stan rzeczy będzie wypadkową poziomu emigracji i rozrodczości roczników echa wyżu demograficznego w poszczególnych jednostkach. Przybliżony poziom i szczegółowy przestrzenny obraz procesu starzenia się ludności uzyskano, stosując wskaźnik starzenia się (W sd ) oraz określając jego dynamikę (Długosz 1988). Porównania pierwszego wskaźnika wskazują, że zarówno w latach 1988 2007, jak i 2007 2030 proces starzenia się ludności w miastach na obszarze Karpat Polskich był silniejszy oraz wyższy od średniej krajowej i wynosił w pierwszym analizowanym okresie 16,6 (w Polsce 15,5), a w drugim okresie odpowiednio 13,5 i 13,2. Na terenach wiejskich w pierwszym okresie także był nieco wyższy (10,5) od krajowego (10,4), ale już w perspektywie do 2030 r. szacuje się, że poziom dynamiki w regionie będzie wyraźnie niższy (8,4) od średniej krajowej (9,5). Niezaprzeczalnym stanie się jednak, iż zarówno w miastach, jak i na terenach wiejskich tempo tego procesu ulegnie spowolnieniu. Świadczą o tym także wartości ekstremalne, którymi charakteryzowały się analizowane jednostki. O ile w latach 1988 2007 wskaźnik starzenia się demograficznego w miastach wahał się od 24,9 (miasto Ustrzyki Dolne) do 3,8 (gmina Koszarawa), o tyle w oparciu o prognozy w latach 2007 2030 wahał się on będzie od 22,1 (miasto Dukla) do 0,4 (gmina Jawornik Polski) (ryc. 4). Jak wskazują obliczenia prognostyczne, proces starzenia się ludności nie tylko ulegnie spowolnieniu, ale w niektórych jednostkach zaznaczy się odmładzanie społeczeństwa (ryc. 5). Obszar Karpat Polskich także będzie objęty procesem starzenia się ludności. Zgodnie z ogólnokrajowymi tendencjami zjawisko to będzie zachodziło szybciej w miastach niż na terenach wiejskich, które wcześniej uległy relatywnemu zestarzeniu. Jednak proces ten będzie przebiegał znacznie łagodniej w Karpatach niż w innych regionach kraju, na co istotny wpływ będzie miała specyfika demograficzna tej części Polski. Proces starzenia, na tym obszarze, podobnie jak i w skali całego kraju, do 2030 r. ulegnie spowolnieniu i to zarówno w miastach, jak i wsiach, a jeżeli utrzymają się dotychczasowe tendencje społeczno-gospodarcze, to można się spodziewać, iż w 2030 r. w wielu miastach i gminach może zaznaczyć się odmładzanie lokalnych społeczności, na co będzie miała wpływ zwiększona, ale krótkotrwała rozrodczość. Wszystko to w dużej mierze zależeć będzie, od trudnych do przewidzenia w dzisiejszej rzeczywistości migracji zagranicznych stymulowanych działaniami w zakresie polityki społeczno-gospodarczej. 167
Zbigniew Długosz, Sławomir Kurek Ryc. 4. Wskaźnik starzenia się demograficznego (WSD) Fig. 4. Aging index (WSD) 168
Stan, przemiany i perspektywy starzenia się ludności na obszarze Karpat Polskich Ryc. 5. Tempo zmian w poziomie wskaźnika starzenia się demograficznego (Wsd) w okresie 1988/ 2007 2007/2030 Fig. 5. The rate of change in the aging index (WSD) between 1988/2007 2007/2030 Literatura Długosz Z., 1977, Ruch wędrówkowy ludności na obszarze byłego województwa krakowskiego w latach 1952 72, Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, 10, Kraków. Długosz Z., 1997, Stan i dynamika starzenia się ludności Polski, Czasopismo Geograficzne, 68, 2. Długosz Z., 1998, Próba określenia zmian starości demograficznej Polski w ujęciu przestrzennym, Wiadomości Statystyczne, 2, GUS-PTS, Warszawa. Długosz Z., 2000, Migracje ludności na obszarze województw małopolskiego i podkarpackiego w latach 1986-97 w świetle wybranych mierników, [w:] D. Szymańska (red.), Procesy i formy ruchliwości przestrzennej ludności w okresie przemian ustrojowych, UMK, Toruń. Długosz Z., 2001, Stan i tendencje procesu starzenia się ludności wiejskiej w Polsce w świetle wybranych parametrów struktur demograficznych, [w:] Teraźniejszość i przyszłość demograficzna polskich regionów, Zakład Demografii IEiS UŁ, Wyd. Absolwent, Łódź. Długosz Z., 2006, Stan i perspektywy starzenia się ludności w Europie w latach 2004 2025, [w:] J.T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Starość i starzenie się jako doświadczenie jednostek w zbiorowości ludzkich, Łódź. Długosz Z., 2007, Wybrane aspekty stałej emigracji ludności z Polski za granicę po 1989 roku, Czasopismo Geograficzne, 78 (1 2). Długosz Z., Kurek S., 1998, Migration of the population of the Carpathian provinces in 1986 95 in light of selected migration parameters, Polish Population Reviev, Polish Demographic Society and Central Statistical Office, Warsaw. 169
Zbigniew Długosz, Sławomir Kurek Długosz Z., Kurek S., 2006, Demographic ageing in European Union countries, [w:] T. Komornicki, K. Czapewski (red.), Regional periphery in central and Eastern Europe, Institute of Geography and Spatial Organization Polish Academy of Scienses, Warszawa. Długosz Z., Soja M., 1995, Ludność, [w:] J. Warszyńska (red.), Karpaty Polskie, Wyd. UJ, Kraków. Kurek S., 2001, Wybrane metody i kierunki badania starzenia się ludności w świetle literatury problemu, Studia Demograficzne, 1/139, Warszawa. Kurek S., 2007, Typologia procesu starzenia się ludności miast i gmin Polski na tle jego demograficznych uwarunkowań, Przegląd Geograficzny, 79, Warszawa. Kurek S., 2008, Typologia starzenia się ludności Polski w ujęciu przestrzennym, Wyd. Naukowe AP, Kraków. Soja M., 2008, Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX w., IGiGP UJ, Kraków. Warszyńska J. (red.), 1995, Karpaty Polskie przyroda, człowiek i jego działalność, Wyd. UJ, Kraków. Zbigniew Długosz, Sławomir Kurek Level, changes and perspectives of population ageing in the Polish Carpathians Summary The region of the Polish Carpathians has always been demographically specific including high waves of emigration to America since 19 th century, a workforce surplus after World War II as well as high population dynamics in relation to other parts of the country. This paper aims at showing the level and dynamics of population ageing in the Polish Carpathians in the years 1988 2007 as well as presenting the projection of ageing to the year 2030. The analysis is conducted according to administrative division into towns (56) and communes (206) located within the physiographic borders of the Carpathians. The study documented that the highest dynamics of ageing in the Polish Carpathians will be observed in urban areas, however the process of ageing will relatively slow down. Population of some units (both urban and rural) is even expected to rejuvenate which will be the result of increased fertility. 170