NOWA USTAWA O ZARZĄDZIE SUKCESYJNYM PRZEDSIĘBIORSTWEM OSOBY FIZYCZNEJ Autor: apl. adw. Mirosława Klonowska W dniu 25 listopada 2018 r. weszła w życie ustawa z dnia 5 lipca 2018 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej (Dz. U. z 2018, poz. 1629). Zgodnie z tą ustawą w przypadku śmierci osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą, działalność ta może być kontynuowana przez osobę powołaną do pełnienia funkcji zarządcy sukcesyjnego. Na wstępie należy zaznaczyć, że ustawa dotyczy jedynie działalności gospodarczej prowadzonej przez osoby fizyczne na podstawie wpisu do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej, w tym działalności w formie uczestnictwa w spółce cywilnej. Oznacza to, że powołanie zarządcy sukcesyjnego jest niemożliwe w przypadku prowadzenia działalności gospodarczej w innej formie, np. w formie spółki osobowej bądź kapitałowej. Zarządca sukcesyjny Na mocy ustawy na zarządcę sukcesyjnego powołana może być osoba fizyczna, która ma pełną zdolność do czynności prawnych oraz taka, wobec której nie orzeczono zakazu prowadzenia działalności gospodarczej na gruncie przepisów prawa upadłościowego bądź zakazu prowadzenia określonej działalności gospodarczej, pokrywającej się z działalnością przedsiębiorstwa w spadku, na mocy przepisów prawa karnego. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby zarządcą sukcesyjnym była jedna z osób wchodzących w krąg spadkobierców po zmarłym przedsiębiorcy, natomiast może to być również osoba zaufana, która nie jest uprawniona do dziedziczenia. Pełnienie funkcji zarządcy sukcesyjnego może mieć charakter zarówno nieodpłatny, jak i odpłatny, a do wynagrodzenia zarządcy stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego dotyczące zlecenia. Powołany zarządca sukcesyjny zobowiązany jest do prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku oraz posiada umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa w spadku. Od chwili ustanowienia zarządu sukcesyjnego zarządca sukcesyjny wykonuje prawa i obowiązki zmarłego przedsiębiorcy wynikające z wykonywanej przez niego działalności gospodarczej oraz prawa i obowiązki wynikające z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku. Wobec tego to zarządca jest osobą, która faktycznie prowadzi działalność przedsiębiorstwa w spadku. Prowadzenie przedsiębiorstwa przez zarządcę sukcesyjnego dotyczy jednak jedynie czynności zwykłego zarządu, czyli czynności bieżących i typowych dla prowadzenia tego rodzaju działalności. Natomiast w przypadku konieczności dokonania czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu, 1
czyli czynności o większej doniosłości, takiej jak na przykład zbycie przedsiębiorstwa w spadku, zarządca sukcesyjny zobowiązany jest do uzyskania zgody wszystkich właścicieli przedsiębiorstwa w spadku. W przypadku odmowy udzielenia takiej zgody, zarządca może również wystąpić do sądu o zezwolenie na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu. Ustawa przewiduje, że przy wypełnianiu swoich obowiązków zarządca działa we własnym imieniu, ale na rachunek właściciela przedsiębiorstwa w spadku. W konsekwencji zarządca sukcesyjny nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania zaciągnięte na rachunek właściciela przedsiębiorstwa w spadku. Za zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa w spadku odpowiadają bowiem solidarnie właściciele przedsiębiorstwa w spadku. Zarządca ponosi jednak odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną na skutek nienależytego wykonywania obowiązków. Wybór zarządcy sukcesyjnego przed śmiercią przedsiębiorcy Ustawa przewiduje dwa tryby powoływania zarządcy sukcesyjnego jeden z nich dotyczy powołania zarządcy przez samego przedsiębiorcę przed jego śmiercią. Przedsiębiorca może zarówno wskazać określoną osobę, jak i zastrzec, że z chwilą jego śmierci zarządcą staje się wskazany przez niego prokurent. Zarządca sukcesyjny powołany przez samego przedsiębiorcę rozpoczyna pełnienie swojej funkcji w momencie śmierci przedsiębiorcy. Wybór zarządcy sukcesyjnego po śmierci przedsiębiorcy Drugim trybem powołania zarządcy sukcesyjnego jest powołanie przez małżonka przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku, przez spadkobiercę ustawowego, który przyjął spadek, przez spadkobiercę testamentowego, który przyjął spadek lub przez zapisobiercę windykacyjnego, który przyjął zapis windykacyjny, jeżeli zgodnie z ogłoszonym testamentem przysługuje mu udział w przedsiębiorstwie w spadku. Natomiast w przypadku powołania zarządcy po uprawomocnieniu się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowaniu aktu poświadczenia dziedziczenia albo wydaniu europejskiego poświadczenia spadkowego, uprawniony do powołania zarządcy sukcesyjnego jest wyłącznie właściciel przedsiębiorstwa w spadku. Należy jednak pamiętać, że uprawnienie do powołania zarządcy w sposób opisany powyżej wygasa z upływem 2 miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy. Ponadto od chwili śmierci przedsiębiorcy do dnia ustanowienia zarządu sukcesyjnego możliwe jest wykonywanie w przedsiębiorstwie czynności zachowawczych, czyli czynności koniecznych do zachowania majątku lub możliwości prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku. Do kręgu osób uprawnionych do wykonywania takich czynności należy małżonek przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie, spadkobierca ustawowy przedsiębiorcy oraz spadkobierca testamentowy i zapisobierca windykacyjny, jeżeli zgodnie z ogłoszonym testamentem przysługuje mu udział w przedsiębiorstwie w spadku. Ustanowienie zarządu sukcesyjnego Powołanie zarządcy, czy to przez samego przedsiębiorcę, czy przez jego następców, stanowi dopiero pierwszy krok na drodze ustanowienia zarządu sukcesyjnego w przedsiębiorstwie. Do jego ustanowienia wymagana jest bowiem jeszcze zgoda na pełnienie funkcji zarządcy sukcesyjnego wyrażona przez powołaną osobę. Ostatni, formalny warunek ustanowienia zarządu to wpis zarządcy sukcesyjnego do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej. 2
Po spełnieniu tych wszystkich warunków przedsiębiorstwo oficjalnie zyskuje zarządcę, który od tego momentu może korzystać z uprawnień zarządcy sukcesyjnego przedsiębiorstwa w spadku. Przedsiębiorstwo, w którym ustanowiono zarząd sukcesyjny, działa pod dotychczasową firmą z dodaniem oznaczenia w spadku. Ustawa wprowadza jednak pewne ograniczenie zarząd sukcesyjny nie może zostać ustanowiony, jeżeli ogłoszona została upadłość przedsiębiorcy. Przeszkody do ustanowienia zarządu sukcesyjnego nie stanowi za to zawieszenie działalności gospodarczej. Decyzje administracyjne związane z przedsiębiorstwem Nowa ustawa reguluje również kwestie związane z koncesjami, zezwoleniami, licencjami oraz pozwoleniami wydanymi wobec przedsiębiorcy w formie decyzji organu administracji publicznej i związanych z wykonywaną przez niego działalnością gospodarczą, nazywając je łącznie decyzjami związanymi z przedsiębiorstwem. Co do zasady decyzje związane z przedsiębiorstwem wygasają odpowiednio z upływem trzech miesięcy od ustanowienia zarządu sukcesyjnego oraz z upływem sześciu miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy, jeżeli nie został ustanowiony zarząd sukcesyjny. Wygaśnięciu takich decyzji można jednak zapobiec. Tryb postępowania w tym przypadku zależny jest od tego, czy w przedsiębiorstwie powołano zarządcę sukcesyjnego, czy też takiego zarządcy nie powołano. W przypadku ustanowienia zarządu sukcesyjnego możliwe jest złożenie przez zarządcę wniosku o potwierdzenie możliwości wykonywania decyzji związanej z przedsiębiorstwem w terminie trzech miesięcy od dnia ustanowienia zarządu. Aby organ administracji publicznej wydał decyzję potwierdzającą możliwość wykonywania decyzji, konieczne jest spełnienie warunków do uzyskania tej decyzji oraz przedłożenie potwierdzających to dokumentów, a także oświadczenie przez zarządcę sukcesyjnego, że przyjmuje wszystkie warunki zawarte w tej decyzji i zobowiązuje się do wykonania związanych z nią obowiązków. Właścicielowi przedsiębiorstwa w spadku przypada natomiast uprawnienie do złożenia wniosku o przeniesienie na niego decyzji związanej z przedsiębiorstwem w terminie sześciu miesięcy od wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego lub śmierci przedsiębiorcy, jeżeli zarząd nie został ustanowiony. Przesłanki przeniesienia decyzji są analogiczne do przesłanek wydania opisanej powyżej decyzji potwierdzającej możliwość wykonywania decyzji. Wprowadzono jednak jeden dodatkowy wymóg konieczne jest przedstawienie pisemnej zgody pozostałych właścicieli przedsiębiorstwa w spadku na przeniesienie decyzji na wnioskodawcę. Wygaśnięcie zarządu sukcesyjnego Ustawa określa również przesłanki wygaśnięcia ustanowionego zarządu sukcesyjnego. Pierwszy z przewidzianych przypadków dotyczy sytuacji, w której upłynęły dwa miesiące od śmierci przedsiębiorcy, a w okresie tym żaden ze spadkobierców przedsiębiorcy nie przyjął spadku ani zapisobierca windykacyjny nie przyjął zapisu windykacyjnego, którego przedmiotem jest przedsiębiorstwo albo udział w przedsiębiorstwie. Zarząd nie wygasa jednak, jeżeli zarządca sukcesyjny działa na rzecz małżonka przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku. Zarząd sukcesyjny wygasa również z dniem uprawomocnienia się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia albo wydania europejskiego poświadczenia spadkowego, jeżeli jeden spadkobierca albo zapisobierca windykacyjny nabył przedsiębiorstwo 3
w spadku w całości. Zarząd wygasa także w przypadku nabycia przez podmiot trzeci przedsiębiorstwa w spadku w całości od małżonka bądź spadkobiercy lub zapisobiercy zmarłego przedsiębiorcy. W takiej sytuacji dalsze prowadzenie działalności należy już do kompetencji osoby, która nabyła przedsiębiorstwo w całości. Do innych przesłanek wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego należy ogłoszenie upadłości przedsiębiorcy oraz dokonanie działu spadku obejmującego przedsiębiorstwo w spadku, a także upływ miesiąca od dnia wykreślenia zarządcy sukcesyjnego z CEIDG, chyba że w tym okresie powołano kolejnego zarządcę sukcesyjnego. Ostatecznie zarząd sukcesyjny wygasa z upływem dwóch lat od dnia śmierci przedsiębiorcy. Ustawa przewiduje jednak możliwość przedłużenia okresu zarządu sukcesyjnego na okres nie dłuższy niż 5 lat, a decyzja w tym zakresie należy do kompetencji sądu i wymaga wystąpienia ważnych przyczyn. Zmiany w innych aktach prawnych Wejście w życie nowej ustawy skutkuje również wprowadzeniem istotnych zmian w obowiązujących już aktach prawnych, co wynika z konieczności dostosowania systemu prawnego do funkcjonowania nowej instytucji, jaką jest zarząd sukcesyjny ustanowiony w przedsiębiorstwie w spadku. Do najważniejszych nowelizacji należy zaliczyć zmiany wprowadzone w ustawie z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz. U.z 2018, poz. 917 z późn. zm.). Przewidziano bowiem, że zawarte umowy o pracę nie wygasają z dniem śmierci przedsiębiorcy, jeżeli w przedsiębiorstwie ustanowiony został zarząd sukcesyjny. Jeżeli natomiast zarząd sukcesyjny nie został ustanowiony z chwilą śmierci przedsiębiorcy, umowy o pracę wygasają z upływem 30 dni do dnia śmierci przedsiębiorcy, chyba że przed upływem tego okresu osoba wykonująca w przedsiębiorstwie czynności zachowawcze albo zarządca sukcesyjny ustali z pracownikiem na mocy pisemnego porozumienia, że stosunek pracy będzie kontynuowany na dotychczasowych warunkach. Kolejną korzystną zmianą wynikającą z utworzenia instytucji zarządu sukcesyjnego jest wprowadzenie nowego zwolnienia podatkowego w ustawie z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn (t.j. Dz. U. z 2018 poz. 644 z późn. zm.). Zwolnienie obejmuje nabycie w drodze dziedziczenia lub zapisu windykacyjnego własności przedsiębiorstwa osoby fizycznej lub udziału w nim. Wprowadzono jednak warunki skorzystania z tego zwolnienia: wymagane jest dokonanie zgłoszenia nabycia przedsiębiorstwa lub udziału w przedsiębiorstwie właściwemu naczelnikowi urzędu skarbowego w terminie 6 miesięcy od dnia uprawomocnienia się orzeczenia sądu stwierdzającego nabycie spadku, zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia lub wydania europejskiego poświadczenia spadkowego, a ponadto wymagane jest prowadzenie przedsiębiorstwa przez okres co najmniej 2 lat od dnia jego nabycia. Warto również zwrócić uwagę na nowelizację ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (t.j. Dz. U. z 2018 poz. 1509 z późn. zm.), która wprowadza ciekawe rozwiązanie polegające na objęciu przedsiębiorstwa w spadku podatkiem dochodowym od osób fizycznych z tytułu dochodów osiąganych w okresie od otwarcia spadku do dnia wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego lub wygaśnięcia uprawnienia do powołania zarządcy sukcesyjnego. Znowelizowana została również ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (t.j. Dz. U. z 2018 poz. 2187 z późn. zm.), w konsekwencji czego zarządca sukcesyjny uzyskał dostęp do środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku bankowym związanym z prowadzoną przez przedsiębiorcę działalnością gospodarczą oraz prawo do wydawania dyspozycji. Warto wskazać, że uprawnień tych 4
nie posiadają osoby wykonujące w przedsiębiorstwie czynności zachowawcze w okresie przed ustanowieniem zarządu sukcesyjnego. Podsumowanie Ustawa z dnia 25 listopada 2008 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej wprowadza nową instytucję, której celem jest ułatwienie oraz usprawnienie zarządzania przedsiębiorstwami prowadzonymi przez osoby fizyczne do czasu zakończenia wszelkich spraw związanych ze spadkobraniem po zmarłym przedsiębiorcy. Uregulowanie sytuacji prawnej przedsiębiorstwa po śmierci przedsiębiorcy urzeczywistnienia postulaty, które od wielu lat były podnoszone w środowisku przedsiębiorstw rodzinnych. Rozwiązania przewidziane w ustawie niewątpliwie nie rozwiązują wszystkich problemów, z którymi mierzą się spadkobiercy przedsiębiorcy po jego śmierci. Nowe regulacje wprowadzają jednak znaczne ułatwienia, które pozwolą na płynne przejęcie i kontynuowanie działalności przedsiębiorstwa w spadku. Wprowadzenie instytucji zarządu sukcesyjnego w kształcie nadanym jej ustawą wydaje się być zmianą w dobrym kierunku, ułatwia bowiem dalsze prowadzenie działalności gospodarczej przez spadkobierców przedsiębiorcy. Jednakże dopiero zastosowanie nowych rozwiązań w praktyce pozwoli na dokonanie ich pełnej oceny. 5