Jacek Kiszczak Dzieje wybranych miejscowości gminy Łopiennik Górny w świetle archeologicznych badań powierzchniowych AZP Abstrakt: Gmina Łopiennik Górny administracyjnie należy do województwa lubelskiego. W jej skład wchodzi piętnaście miejscowości. Niniejszy artykuł będzie miał na celu przedstawienie badań powierzchniowych AZP w wybranych miejscowościach tj. w Borowicy, Dobryniowie, Krzywym, Łopienniku Dolnym, Łopienniku Górnym i Łopienniku Nadrzecznym i Olszance. Badania powierzchniowe w ramach AZP zaczęto przeprowadzać w latach 80-tych ubiegłego wieku. Dzięki nim zostały zarejestrowane ślady bytowania najdawniejszych społeczności, począwszy od środkowej epoki kamienia (mezolitu) po okresy oświetlone źródłami pisanymi (średniowiecze i nowożytność). Dla większości miejscowości nie zostały przeprowadzone badania wykopaliskowe, które zweryfikowały by prospekcję powierzchniową. słowa klucze: gmina, miejscowości, AZP, pradzieje, okresy historyczne key words: community, locality, AZP, prehistory, historical periods Artykuł niniejszy ma na celu przedstawić wyniki badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski (dalej: AZP), które zostały przeprowadzone w poszczególnych miejscowościach gminy Łopiennik Górny. W pierwszej części zamieściłem ogólne informacje archeologiczne dotyczące całej gminy. W drugiej zostały przedstawione wybrane miejscowości w świetle badań archeologicznych 1. Mam nadzieję, że poniższa praca przybliży i zgłębi wiedzę o najdawniejszych czasach i społecznościach przedhistorycznych i historycznych zamieszkujących gminę Łopiennik Górny. Administracyjnie obszar gminy położony jest w województwie lubelskim, powiecie krasnostawskim. Należą do niej piętnaście sołectw. Poszczególne miejscowości posiadają bogatą literaturę historyczną ale słabo zostały oświetlone przez badania archeologiczne. W większości przypadków jedynie prowadzono prace terenowe związane AZP. W 1 W artykule zaprezentowałem takie miejscowości jak Borowica, Dobryniów, Łopiennik Dolny, Łopiennik Górny, Łopiennik Nadrzeczny, Olszanka. W wyborze kierowałem się duża intensywnością występowania materiałów ruchomych w trakcie prowadzonych badań powierzchniowych. str. 1 ISSN 2353-6950
miejscowościach Borowica, Dobryniów, Łopiennik Dolny, Łopiennik Górny i Olszanka wykonano nadzory i badania wykopaliskowe (Konopka, Zaborowska 1997: 3, 20, 35; Sobczuk 2015; 3-18; Kiszczak 2017: 13-16 ) 2. Wyniki tych badań są przedawnione i niestety nie doczekały się opublikowania w formie monografii 3. Program AZP został opracowany w latach 70-tych ubiegłego wieku. Powstał na gruncie badań powierzchniowych, przeprowadzanych przez archeologów i archeologów amatorów w XIX i XX wieku. Kraj został podzielony na równe prostokąty (obszary) o powierzchni 37,5 km 2 (7,5 x 5 km), które były systematycznie badane przez prospekcję powierzchniową (Ławecka 2003: 50; Kozioł 2012: 133). Granice administracyjne gminy Łopiennik Górny objęto w pięciu obszarach AZP o numerach 81-86, 81-87, 82-85, 82-86 i 83-85. W obszarze 81-86 znajdują się miejscowości takie jak Borowica, Dobryniów, Dobryniów Kolonia, Łopiennik Dolny, Łopiennik Dolny Kolonia. Łopiennik Górny, Łopiennik Nadrzeczny i Łopiennik Podleśny. Badania terenowe w ramach AZP przeprowadzono w dniach 16-21. IV. 1988 r. przez Elżbietę Wołoszyn, konsultantem merytorycznym był Wojciech Mazurek Przebadany obszar obejmuje swym zasięgiem Obniżenie Dorohuckie. Przeważa teren równinno-pagórkowaty, środkiem którego przepływa Wieprz wraz z jego dopływem Łopą. W najniższej części obszaru w dolinie Wieprza wysokość waha się od 175 do 180 m n.p.m. Najwyższe wyniesienie w kierunku południowo-zachodnim od rzeki wynosi 233 m n.p.m. Stanowiska archeologiczne (punkty osadnicze) koncentrują się w obrębie terasy nadzalewowej dużej doliny Wieprza i na stokach małej doliny Łopy. Wielkość stanowisk w większości dochodziła do 0,5 ha 4. Do obszaru 81-87 wchodzą miejscowości Borowica, Wola Żulińska i Żulin. Badania powierzchniowe AZP zostały przeprowadzone w miesiącach marzec-maj 1984 r. przez Andrzeja Bronickiego. Obszar położony jest na Polesiu Wołyńskim i częściowo na południowo-wschodnim skraju Wyniosłości Giełczewskiej. Przeważają gleby brunatne na podłożu lessowym, łąki i miejscami wydmy. Stanowiska archeologiczne (punkty osadnicze) 2 Badania archeologiczne przeprowadzono w 1991 r. w Borowicy, Dobryniowie i Łopienniku Dolnym przez pracowników ówczesnej Katedry Archeologii UMCS w Lublinie. W Łopienniku Górnym badania wykopaliskowe odbyły się w okresie międzywojennym. Badania prowadził Michał Drewko na ciałopalnym cmentarzysku kurhanowym. W 2015 r. Elżbieta Sobczuk przeprowadziła nadzory archeologiczne nad pracami ziemnymi w Olszance. 3 Wzmianki o nich pochodzą z Informatora Archeologicznego. Badania, rok 1991 oraz z krótkich artykułów opublikowanych przez autora w popularnonaukowej serii wydawniczej Nestor. Czasopismo Artystyczne (J. Kiszczak, Borowica historia i archeologia miejscowości, Nestor. Czasopismo Artystyczne, 3(37), 2016, s. 11-14; Borowica w badaniach powierzchniowych AZP wyniki oraz postulaty, Nestor. Czasopismo Artystyczne, 1(39), 2017, s. 11-13; Dobryniów i Kolonia Dobryniów archeologia miejscowości, Nestor. Czasopismo Artystyczne, 3(41), 2017, s. 14-16; Przy tym odnotować warto, że nie została przygotowana przez autorów badań (oprócz Olszanki) dokumentacja archeologiczna z wykopalisk oraz nie opracowano materiału ruchomego. W niektórych przypadkach nie są znane losy zebranych zabytków ruchomych. 4 Karty AZP 81-86, mps MZCh w Chełmie. str. 2 ISSN 2353-6950
koncentrują się wzdłuż drobnych cieków wodnych płynących równoleżnikowo i w dolinie Wieprza. Większości wystąpiły stanowiska o powierzchni 0,5 ha, rzadziej dochodziły do 1 ha 5. Obszar 82-85 obejmuje miejscowości Krzywe, Łopiennik Górny, Majdan Krzywski, Nowiny i Olszankę. Badania powierzchniowe AZP przeprowadziła na jesieni 2004 r. Teresa Mazurek. Teren w całości znajduje się w obrębie Wyniosłości Giełczewskiej, w rozlewiskach dopływów Łopy. Dominującą rolę odgrywają gleby typu rędzin i brunatne. Pola orne zajmują 75% obszaru, 20% lasy a 5% zabudowania i sady 6. Obszar 82-86 swym zasięgiem obejmuje Łopiennik Górny, Łopiennik Nadrzeczny, Łopiennik Podleśny, i Olszankę. Badania powierzchniowe AZP zostały przeprowadzone w miesiącach październik listopad 2004 r. przez Wojciecha i Teresę Mazurków. Obszar położony jest w środkowym dorzeczu Wieprza, na lewym jej brzegu. W całości wchodzi w obręb Wyniosłości Giełczewskiej. Przeważają gleby typu rędzin lub brunatne na podłożu lessowym 7. Do obszaru 83-85 zaliczono jedynie jedną miejscowość gminną Gliniska. Prospekcję powierzchniową AZP przeprowadził w kwietniu 2001 r. Zbigniew Wichrowski. W całości teren znajduje się na Wyniosłości Giełczewskiej. Głównymi formami terenowymi są wierzchowiny, największa wysokość bezwzględna przekracza 280 m n.p.m. Dominują gleby typu rędzin i brunatne na podłożu lessowym 8. 1. Borowica Na terenie dzisiejszej miejscowości pierwsze badania powierzchniowe AZP zostały przeprowadzone w latach 80 przez Andrzeja Bronickiego, Elżbietę Wołoszyn oraz Wojtka Mazurka. Wyróżnionych zostało wówczas 27 stanowisk (punktów) archeologicznych. Zebrano materiał ruchomy w postaci narzędzi krzemiennych i ceramiki naczyniowej (Kiszczak 2017: 11; ryc. 1, 2). Najstarsze artefakty w postaci rdzeni, odłupka krzemiennego i grocika trapezowatego przyporządkowano społecznościom kultur mezolitycznym (ok. połowy IX VI tysiąclecia BC). Ze wczesnego neolitu pochodzi rylec węgłowy na wiórowcu i najprawdopodobniej odłupek krzemienny. Na epokę neolitu i eneolitu wydatowane zostały materiały należące do kultury pucharów lejkowatych (ok. 3900-2800 BC) oraz kultury ceramiki sznurowej (ok. 2900-2100/2200 BC) (Kiszczak 2017: 12). W największym stopniu reprezentowana była epoka brązu. Z tego okresu pochodzą liczne narzędzia i odłupki 5 Karty AZP 81-87, mps MZCh w Chełmie. 6 Karty AZP 82-85, mps MZCh w Chełmie. 7 Karty AZP 82-86, mps MZCh w Chełmie. 8 Karty AZP 83-85, mps MZCh w Chełmie. str. 3 ISSN 2353-6950
krzemienne oraz fragmenty ceramiki naczyniowej. Najstarsze zabytki archeologiczne zostały wytworzone we wczesnej epoce brązu, najprawdopodobniej przez społeczności kultury trzcinieckiej (ok. 1800/1700-1300 BC). Ze środkowej epoki brązu i okresu halsztackiego pochodziły fragmenty naczyń, które były użytkowane przez kulturę łużycką (ok. 1350/1300-500/400 BC). Zastanawiający jest fakt, że w trakcie całych badań powierzchniowych zebrany został tylko jeden fragment skorupy wczesnośredniowiecznej. Dla części artefaktów nie udało się określić przynależności kulturowej oraz chronologii (Kiszczak 2017: 12) 9. Interesującym zabytkiem archeologicznym jest żelazny czekanik, który pochodzi z okresu wczesnego średniowiecza lub staropolskiego (ryc. 3). Znaleziony został w 1995 r. przez Pana Dariusza Kopniaka. Artefakt posiada długość 10,5 cm, szerokość ostrza 5 cm, długość tulejki 3,2 cm Ostrze jest lekko łukowate, obuch płaszczyznowy, nieznacznie wklęsły, toporzysko posiada otwór sercowaty. Zabytek został wykonany z żelaza (Kotowicz 2004: 21) 10. Ryc. 1. Wybrany inwentarz zabytków ruchomych pochodzących z badań powierzchniowych AZP w Borowicy. 1-8 ceramika pradziejowa (rys. J. Kiszczak 2017). 9 Materiały ruchome są przechowywane w zbiorach Muzeum im. Wiktora Ambroziewicza w Chełmie. 10 Artefakt znajduje się w zbiorach Muzeum im. Wiktora Ambroziewicza w Chełmie. str. 4 ISSN 2353-6950
Ryc. 2. Wybrany inwentarz zabytków ruchomych pochodzących z badań powierzchniowych AZP w Borowicy. 1, 5-7, 9 ceramika pradziejowa; 2-4, 8 narzędzia krzemienne (rys. J. Kiszczak 2017). Ryc. 2. Żelazny czekanik odnaleziony w miejscowości Borowica, gm. Łopiennik Górny (fot. J. Kiszczak). str. 5 ISSN 2353-6950
2. Dobryniów Na terenie dzisiejszej miejscowości pierwsze badania powierzchniowe AZP zostały przeprowadzone pod koniec lat 80-tych przez E. Wołoszyn i W. Mazurka. Zarejestrowanych zostało wówczas 10 stanowisk (punktów) archeologicznych. Zebrano materiał ruchomy w postaci narzędzi krzemiennych i mało charakterystycznej ceramiki naczyniowej (Kiszczak 2017: 14) 11. Najstarsze ślady osadnictwa w postaci nielicznych fragmentów ceramiki naczyniowej i odłupka krzemiennego pochodziły od neolitycznej kultury pucharów lejkowatych (ok. 3900-2800 BC). Młodsze artefakty użytkowane były przez ludność wczesno brązowej kultury strzyżowskiej (ok. 1700-1500 BC). Zebrano także fragmenty ceramiki kultury łużyckiej (ok. 1350/1300-500/400 BC). oraz z okresu wczesno rzymskiego. Na niektórych stanowiskach wystąpił materiał słowiański (X-XIII w.). Kilka fragmentów skorup wydatowane zostały na okres późnego średniowiecza (XIV-XV w.) i staropolski (XVII-XVIII w.) (Kiszczak 2017: 14-16). 3. Krzywe Badania powierzchniowe zostały przeprowadzone w 2004 r. przez W. i T. Mazurków. Zlokalizowano 10 stanowisk (punktów) archeologicznych(ryc. 4) 12. Najstarsze ślady osadnictwa pochodzą z okresu neolitu. Zebrano materiał archeologiczny kultury amfor kulistych (ok. 3100-2600 BC) i kultury ceramiki sznurowej (ok. 2900-2100/2200 BC). Zebrano także kilka skorup pradziejowych do których nie udało się określić przynależności kulturowej. Kolejne zabytki ceramiczne pochodzą z okresu wczesnego średniowiecza. Najliczniej reprezentowany był okres późnego średniowiecza i wczesno nowożytny, świadczy to o intensywnym użytkowaniu tego obszaru w tamtych okresach. Wystąpiły skorupy ceramiki naczyniowej pochodzące z dawnego folwarku XVIII, XIX-wiecznego 13. W miejscowości najprawdopodobniej istniało cmentarzysko kurhanowe. Jednakże prospekcja terenowa dała negatywny skutek. Najprawdopodobniej kopce musiały zostać zniwelowane przez prace orne, które nie pozostawiły śladów na powierzchni 14. 11 Materiały ruchome są przechowywane w zbiorach Muzeum im. Wiktora Ambroziewicza w Chełmie. 12 Karty AZP 82-85. 13 Ibidem. 14 Ibidem. str. 6 ISSN 2353-6950
Ryc. 4. Wybrany inwentarz pradziejowych zabytków ceramicznych pochodzących z badań powierzchniowych AZP. 1-Łopiennik Górny; 2-4-Krzywe (rys. A. Bronicki 2004, oprac. J. Kiszczak). 4. Łopiennik Dolny Badania powierzchniowe AZP zostały przeprowadzone w 1988 r. przez E. Wołoszyn i W. Mazurka. Wyróżniono 12 stanowisk (punktów) archeologicznych. Jedno stanowisko wczesnośredniowieczne (IX-X w.) - cmentarzysko nie zostało zweryfikowane w terenie (Kiszczak 2017: 13-16 ) Najstarsze materiały ruchome w postaci fragmentów ceramiki i wyrobów krzemiennych należały do neolitycznych kultur pucharów lejkowatych (ok. 3900-2800 BC) i amfor kulistych (ok. 3100-2600 BC). Kolejny okres reprezentowany był przez wczesno brązową kulturę strzyżowską (ok. 1700-1500 BC) i trzciniecką (ok. 1800/1700-1300 BC). oraz brązową kulturę łużycką (ok. 1350/1300-900/800 BC). Zebrano także skorupy str. 7 ISSN 2353-6950
gliniane związane ze społecznościami z okresu wczesno rzymskiego (I-II w.) i średniowiecznego (XI-XV w.) (Kiszczak 2017: 13-16) 15. 5. Łopiennik Górny W miejscowości podczas badań powierzchniowych zlokalizowano dwadzieścia trzy stanowiska (punkty) archeologiczne. Pierwsze badania w ramach AZP zostały przeprowadzone w 1988 r. przez E. Wołoszyn i W. Mazurka (Kiszczak 2017: 13-16). Zebrany został bardzo liczny materiał ruchomy (ryc. 4-5). Najstarsze zabytki pochodziły z epoki neolitu oraz epoki brązu. Reprezentują je społeczności kultur pucharów lejkowatych (ok. 3900-2800 BC) oraz kultury łużyckiej (ok. 1350/1300-900/800 BC). Dla części materiałów nie udało się określić przynależności kulturowej czy chronologicznej (Kiszczak: ). Kolejne badania przeprowadzono w 2004 r. przez T. i W. Mazurków. Najstarsze zabytki pochodziły od ludności kultury pucharów lejkowatych (ok. 3900-2800 BC) i łużyckiej (ok. 1350/1300-900/800 BC). Młodsze artefakty dopasowano do kultury pomorskiej (ok. VII-III w. BC). Najmłodsze horyzonty chronologiczne stanowiły materiały ruchome pochodzące z okresu wczesnego średniowiecza (V/VI-XIII) i późnego średniowiecza (XIV-XV w.). Dla niektórych artefaktów nie została określona chronologia oraz przynależność kulturowa 16. 6. Łopiennik Nadrzeczny W miejscowości zlokalizowano 23 stanowiska (punkty) archeologiczne. Pierwsze badania powierzchniowe przeprowadziła E. Wołoszyn i W. Mazurek w 1988 r. W 2004 r. przeprowadzono weryfikacyjne badania powierzchniowe. Wówczas kierowali nimi T. i W. Mazurek (Kiszczak 2017: 13-16). Najstarsze ślady człowieka pochodzą z okresu wczesnego neolitu, wówczas na ziemiach polskich rozwijała się rolnicza kultura ceramiki wstęgowej rytej (ok. 5500/5400-4800 BC). Na okres neolitu wydatowano zabytki ceramiczne i krzemienne archeologicznej kultury pucharów lejkowatych (ok. 3900-2800 BC) i kultury lubelskowołyńskiej ceramiki malowanej (1. połowa III tys. ok. 2500 BC). Do wczesnej epoki brązu zaliczono artefakty należące do kultury mierzanowickiej (ok. 2200-1800 BC). Zebrany został także materiał pochodzący z epoki brązu. Ten okres reprezentowały ludność kultury strzyżowskiej (ok. 1700-1500 BC) i łużyckiej (ok. 1350/1300-900/800 BC). Kolejny okres bytności człowieka nastąpił we wczesnym i późnym średniowieczu. Zebrano także nowożytne 15 Materiały ruchome są przechowywane w zbiorach Muzeum im. Wiktora Ambroziewicza w Chełmie. 16 Materiały ruchome są przechowywane w zbiorach Muzeum im. Wiktora Ambroziewicza w Chełmie str. 8 ISSN 2353-6950
skorupy ceramiczne. Dla części materiału nie udało się określić przynależności kulturowej (Kiszczak 2017: 13-16) 17. Ryc. 4. Wybrany inwentarz pradziejowych zabytków ceramicznych pochodzących z badań powierzchniowych AZP w Łopienniku Górnym (rys. A. Bronicki 2004, oprac. J. Kiszczak). 7. Olszanka Badania powierzchniowe AZP przeprowadzili T. i W. Mazurkowie w 2004 r. W miejscowości zlokalizowano w sumie 11 stanowisk (punktów) archeologicznych 18. Zebrany materiał ruchomy stanowiły pojedyncze narzędzia krzemienne, odłupki i fragmenty ceramiki naczyniowej. Dla większości nie udało się określić przynależności kulturowej. Jedynie jeden fragment ceramiki i odłupek krzemienny przyporządkowano neolitycznej kulturze lubelsko- 17 Materiały ruchome są przechowywane w zbiorach Muzeum im. Wiktora Ambroziewicza w Chełmie. 18 Karty AZP 82-85 i 82-86. str. 9 ISSN 2353-6950
wołyńskiej ceramiki malowanej (1. połowa III tys.-ok. 2500 p.n.e.). Artefakty zostały ogólnie wydatowane na okres pradziejowy, wczesne i późne średniowiecze (VIII-XV w.) oraz nowożytność (XIX-XX w.) 19. Podsumowanie Badania powierzchniowe prowadzone w ramach AZP dostarczyły nowych wiadomości do poznania najdawniejszych dziejów gminy Łopiennik Górny. Najstarsze ślady bytowania człowieka na jej obszarze pochodzą ze schyłkowego paleolitu i mezolitu. Materiał krzemienny należał do kultury świderskiej. Kolejnym etapem zasiedlania jest wczesna epoka neolitu oraz neolit. Reprezentuje je najwcześniejsza, rolnicza kultura ceramiki wstęgowej rytej, kultura pucharów lejkowatych, kultura wołyńsko-lubelska ceramiki malowanej, kultura amfor kulistych oraz kultura ceramiki sznurowej. Na okres wczesnego brązu wystąpiły materiały kultury mierzanowickiej, kultury trzcinieckiej oraz strzyżowskiej. Następnym okresem jest epoka brązu i wczesna epoka żelaza. Zebrano liczny materiał ceramiczny kultury łużyckiej. Wystąpiły także ślady kultury pomorskiej. Okres przedrzymski i rzymski jest bardzo słabo oświetlony przez materiał archeologiczny. Dopiero Słowianie zaczynają intensywnie użytkować badany obszar od okresu wczesnego średniowiecza po współczesność. Wyniki prowadzonych badań powierzchniowych bez zweryfikowania ich metodą wykopaliskową, z zastosowaniem najnowszej aparatury badawczej nie do końca oddają stan rzeczywisty który istniał w danej miejscowości w okresach przedhistorycznych czy historycznych. Spowodowane jest to odkrywaniem materialnych pozostałości ludzkich przypadkowo, często bez kontekstu archeologicznego. Podchodzić się powinno do nich krytycznie, z dużą dozą niepewności. W gminie Łopiennik Górny jak wspominałem powyżej tylko niektóre miejscowości doczekały się badań wykopaliskowych. Dlatego próba rekonstrukcji funkcjonowania społeczności w dawnych czasach nie będzie w stu procentach możliwa. W większości wypadków możliwe jest odchodzenie od stanu rzeczywistego, który istniał w pradziejach czy średniowieczu. Mam na uwadze, że odtwarzanie najdawniejszych dziejów z pomocą jedynie badań powierzchniowych obarczone jest duże uproszczenie, obarczone sporym ryzykiem błędu. 19 Materiały ruchome są przechowywane w zbiorach Muzeum im. Wiktora Ambroziewicza w Chełmie. str. 10 ISSN 2353-6950
Literatura A. Źródła niepublikowane Bronicki A. (1984). AZP 81-87, mps MZCh w Chełmie. Mazurek T. (2004). AZP 82-85, mps MZCh w Chełmie. Mazurek W. (2004). AZP 82-86, mps MZCh w Chełmie. Wichrowski Z. (2001). AZP 83-85, mps MZCh w Chełmie. Wołoszyn E. (1988). AZP 81-86, mps MZCh w Chełmie. B. Źródła drukowane Informator Archeologiczny. Badania, rok 1991, (1997). W: M. Konopka, H. Zaborowska (red.). Warszawa, s. 3, 20, 32. Kiszczak J. (2016). Borowica historia i archeologia miejscowości. Nestor. Czasopismo Artystyczne 3(37): 11-14. Kiszczak J. (2017). Borowica w badaniach powierzchniowych AZP wyniki oraz postulaty. Nestor. Czasopismo Artystyczne 1(39): 11-13. Kiszczak J. (2017). Dobryniów i Kolonia Dobryniów archeologia miejscowości. Nestor. Czasopismo Artystyczne 3(41): 14-16. Kiszczak J. (2017). Łopiennik. Dzieje miejscowości w świetle badań archeologicznych. Nestor. Czasopismo Artystyczne 4(42): 13-16. Kozioł K., et al., (2012). Archeologiczne Zdjęcie Polski jako element infrastruktury informacji przestrzennej. Rocznik Geomatyki t. X, z. 4(54): 133-143. Ławecka D. (2003). Wstęp do archeologii. Warszawa. str. 11 ISSN 2353-6950