HERBARZ BISKUPÓW PŁOCKICH

ANDRZEJ MUSZALSKI SERGIUSZ MUSZALSKI HERBARZ BISKUPÓW PŁOCKICH Przewodnik po heraldycznym fryzie płockiej katedry KSIĄŻNICA PŁOCK 2012

PŁOCK 2009...HERB - TO CAŁY JĘZYK DLA TEGO, KTO POTRAFI GO ODSZYFROWAĆ. Wiktor Hugo Katedra Marii Panny w Paryżu Fryz heraldyczny biskupów ordynariuszy diecezji płockiej, jest istotnym elementem malarskiego wystroju bazyliki katedralnej. Polichromia malowana przez Władysława Drapiewskiego we współpracy z Luksemburczykiem Mikołajem Brücherem i Czesławem Idźkiewiczem, powstawała kilkanaście lat, począwszy od roku1904 niewątpliwie jest warta szczegółowego opisu. My jednak skoncentrujemy się nie na monumentalnych malunkach, ale na fryzie z herbami, obiegającym katedrę prawą nawą począwszy od transeptu, dalej pod chórem i lewą nawą by skończyć swój bieg nad bocznym, północnym wejściem do świątyni. Heraldyczny fryz pełni nie tylko funkcje dekoracyjne, ale stanowi także swoistą lekcję, lekcję ponad dziewięciowiekowej historii diecezji płockiej. Kiedy Płock stał się stolicą biskupstwa dokładnie nie wiemy, ten moment gubi się gdzieś w pomroce dziejów. Jan Długosz wymienia jako pierwszych pięciu biskupów płockich: Angelotusa, Marcjalisa, Marcina, Albina i Paschalisa, których uważamy za legendarnych. Autorzy polichromii przyjęli, że pierwszym historycznym biskupem płockim był Marek, który objął biskupstwo w 1075 roku. Od tamtego czasu, biskupami płockimi było osiemdziesięciu dostojników kościelnych, których herby umieszczono na fryzie. 1.Marek/Henryk (? 1088) Śreniawa domniemany herb biskupa Marka Pierwszy herb fryzu, otwierający poczet biskupów jest nietypowy, bo poświęcony dwóm osobom, dlatego tarczę herbową podzielono na dwie części, w których nie umieszczono godeł, ponieważ ich nie znamy, chociaż Bartosz 2

Paprocki w Herbach rycerstwa polskiego pisze za Długoszem, że Marek był z domu Śrzeniawa (Śreniawa). Biskupem płockim był od 1075 do 1088 roku, są przypuszczenia, że był krewnym papieża Aleksandra II. Autorzy fryzu wymieniają także Henryka, który miał piastować biskupstwo w latach 1085 1095, co się stało, że mieliśmy w Płocku, przez trzy lata, jednocześnie dwóch biskupów? Prawdopodobną przyczyną takiego stanu rzeczy była walka o inwestyturę, toczona wówczas między papiestwem a cesarstwem. W 1085 roku biskup Marek, jako zwolennik papieża Grzegorza VII został wygnany i jego miejsce zajął antybiskup Henryk, zwolennik cesarza Henryka IV. Pojawienie się Henryka na katedralnym fryzie jest interesujące i zagadkowe także dlatego, że nie jest on wymieniany w żadnym wykazie biskupów płockich, wszystkie jako drugiego biskupa, od roku 1088, wskazują Stefana. 2. Stefan (? 1099) Drugi herb, to Pobóg, przypisywany biskupowi Stefanowi, według Niesieckiego, Polakowi, który biskupem płockim został dzięki poparciu księcia Władysława Hermana, ukończył budowę pierwszej katedry płockiej (drewnianej). Zmarł w 1099 roku, jego grób z tablicą odnaleziono w trakcie przebudowy katedry, w czasach biskupa Andrzeja Noskowskiego (1546 1567). Znalezisko to uwiarygodniło historyczność postaci biskupa Stefana, którego wcześniej w źródłach pisanych wymienia jedynie Długosz. Legenda herbowa, znaleziona w Herbarzu Kaspra Niesieckiego, tak archaiczną polszczyzną opowiada Że pochodzi od Jastrzębczyków, pospolicie chcą autorowie...,ale czy prosto, czyli przez Zagłobczykow, o tym zgody nie masz między nimi... Zagłobczyk... mając sobie za hańbę starożytnego nakazaną, włożoną od wszystkiego na stryja swego za pewny eksces, żeby był tę niesławę z siebie i z potomstwa swego zwalił, starał się znaczną przysługą to naprawić: więc do cudzych krajów i postronnych dworów wyjechawszy i tam przez jakiś czas dobrze się zaleciwszy, otrzymał od owych panów list przyczynny do papieża, którym zachwalony łatwo wymógł, że mu tam herb odmieniono, to jest wyrzuciwszy szablę, krzyż na wierzchu podniesiony, a nad hełmem chart nadany. Z listami potem papieskimi do Bolesława Chrobrego króla do Polski wróciwszy, król pochwaliwszy i potwierdziwszy tę odmianę, herb sam Poboż od pobożności jego nazwał. 3

3. Filip (? 1112) Kolejnym herbem jest Doliwa, którym pieczętował się biskup Filip, którego na to stanowisko prawdopodobnie wyznaczył Władysław Herman, potwierdzony przez papieża Paschalisa II, jak pisze Bartosz Paprocki był prawie świętym biskupem, był jałmużnik wielki, przestrzegał powinności swej pasterskiej, żył na biskupstwie lat siedem, zapewne współuczestniczył w uroczystości pasowania Bolesława Krzywoustego. Legenda herbowa mówi o rycerzu Poraju, który przebywając wśród Jaćwingów dowiedział się, że zamierzają oni zdobyć zamek Liw na Mazowszu, pozornie ofiarował im swoje usługi a następnie skontaktował się z załogą zamku, która otrzymawszy ostrzeżenie zastawiła zasadzkę. Poraj wprowadził w nią pogan i za tę zasługę do jednej róży w herbie dodano mu jeszcze dwie. 4. Szymon (? 1129) Szymon herbu Gozdawa prawdopodobnie pochodził z Nadrenii. Gall wymienia go jako obrońcę diecezji przed atakami Pomorzan, a czynił to ubrany w szaty liturgiczne dla zmiękczenia napastników. Miał opinię biskupa wiodącego pobożny i ascetyczny żywot, według Długosza władał diecezją 21 lat. Legenda herbowa głosi, że książę Władysław Herman obdarzył tym herbem rycerza Krystyna z Gozdawy za męstwo pokazane na polu walki, lilia symbolizuje niepokalaną rycerskość a pawie pióra w klejnocie mądrość. 4

5. Aleksander (1099 1156) Przy herbie Zadora Aleksandra z Malonne postawiono znak zapytania, zapewne autorzy fryzu mieli wątpliwości, jakim herbem pieczętował się przybysz z terenu dzisiejszej Belgii. Kasper Niesiecki w wykazie płockich biskupów podaje, że herbem Aleksandra był Doliwa, rozpowszechniony w ziemi dobrzyńskiej i płockiej, natomiast Długosz błędnie przypisuje mu herb Dołęga. Za Zadorą przemawia tradycja heraldyczna, która wywodzi ten herb z Niemiec i Francji, czego potwierdzenie znajdujemy u Paprockiego, który opisując ten herb stwierdza także Długosz i inszy, od niego biorąc wspominają Waltera biskupem wrocławskim od roku 1148. Tenże Walter to brat Aleksandra, z którym razem przybył do Płocka i był tutaj prepozytem. Biskup Aleksander zasłużył się jako mecenas sztuki, ale także wódz zbrojny i pobożny w walce z Prusami i Władysławem Wygnańcem oraz energiczny administrator po śmierci Bolesława Krzywoustego w imieniu młodocianego Bolesława Kędzierzawego rządził Księstwem Mazowieckim. Budowniczy płockiej katedry, którą wyposażył w brązowe, romańskie drzwi, większe od gnieźnieńskich, na drzwiach uwieczniony został wizerunek tego biskupa, wielce zasłużonego dla Płocka. Legenda herbu sięga czasów kiedy Rzym walczył z barbarzyńskimi Germanami, niektórzy z Rzymian, by przestraszyć przeciwnika nakładali hełmy w kształcie lwich głów, buchających ogniem. W czasie jednej z bitew germański wojownik imieniem Zadora, nie tracąc ducha, zabił wroga, zerwał mu hełm z głowy i zaniósł swemu władcy. Za ten wyczyn otrzymał herb z lwią głową, ziejącą ogniem. 6. Werner (? 1170) Pochodzącemu z Niemiec biskupowi Wernerowi namalowano herb Poraj, można mieć wątpliwości czy słusznie, bo w niektórych źródłach wymieniany jest jako Werner Roch, co może sugerować, że jego herbem był Roch (Pierzchała). Werner, jako biskup płocki, miał wielki wpływ na życie całego kościoła polskiego, posłował od Bolesława Kędzierzawego do cesarza Fryderyka Barbarossy, od 5

którego w darze przywiózł relikwie św. Zygmunta, do tej pory przechowywane w Płocku. Został zamordowany w Biskupicach koło Drobina, brak pewności co do daty śmierci Wernera, bowiem Niesiecki w wykazie biskupów płockich podaje rok 1172. Zakon dominikanów zabiegał o jego kanonizację i mimo, że w końcu do niej nie doszło to w XIII wieku, zwłaszcza na Mazowszu, był czczony jako święty. Legenda herbowa głosi, że herb ten przyszedł z Czech z Porajem bratem św. Wojciecha, gdy ten Dąbrówkę z innymi panami czeskimi Mieszkowi władcy polskiemu, odprowadziwszy w polskiej krainie osiadł i potomstwo zostawił. 7. Lupus (1147 1186) Lupus herbu Godziemba, syn komesa Dersława otwiera poczet biskupów Polaków na biskupstwie płockim. Kustosz płocki, którego na biskupstwo wyznaczył Bolesław Kędzierzawy, w roku 1180 uczestniczył w sejmie w Łęczycy. Legenda herbowa sięga czasu wyprawy Sieciecha na Morawy, polski rycerz Godziemba stracił w walce broń, jeden z nieprzyjaciół widząc bezbronnego chciał go pojmać, ale Godziemba wyrwał z ziemi młodą sosnę, stanął do walki, pokonał i pojmał wroga w niewolę. Za ten czyn, książę Władysław Herman dał mu herb z wizerunkiem sosny. 8. Wit (? 1206) Janiną pieczętował się Wit (Vitus) z Chotela, Długosz odnotował, że studiował w Rzymie. Był świadkiem rozstrzygnięcia przez księcia Kazimierza sporu o kościół św. Benedykta w Radziwiu, ostatecznie przyznanego katedrze płockiej. Sprowadził do Polski Norbertanów i miał udział w fundacji Norbertanek w Płocku. Legenda herbowa mówi, że czasie jednej z bitew, strzały wypuszczane przez pogan czyniły znaczne straty w wojsku polskim, wówczas rycerz Janik, sporządził kilkadziesiąt wielkich tarcz i pod ich osłoną poprowadził zwycięski atak. Za ten czyn król Bolesław Chrobry nadał mu herb z tarczą w godle. 6

9. Gedko I (1176 1223) Pieczęć z wizerunkiem biskupa Gedki Gedko I (Gedeon) herbu Ogończyk (Powała), natomiast Niesiecki wymienia herb Gryf. Był wnukiem komesa Wojsława, piastuna Bolesława Krzywoustego. W roku 1216 odbył się w Płocku pierwszy z udokumentowanych synod diecezjalny, Gedko występuje w dokumencie z sierpnia 1222 roku, którym odstąpił biskupowi pruskiemu Chrystianowi jurysdykcję kościelną w Ziemi Chełmińskiej i Lubawskiej. Był przeciwnikiem reform kościelnych, wprowadzonych przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Henryka Kietlicza. Legenda herbowa opowiada o napadzie pogan na Morawy, porwali oni pannę z rodu Odrowążów co zauważył polski rycerz Piotr z Radzikowa i odbił ją z rąk najeźdźców. Dziewczyna zakochała się w wybawcy, obiecała swoją rękę, na dowód czego ofiarowała mu połowę pierścienia. Rodzice woleli wydać pannę za kogoś innego. W dniu ślubu w zamku Odrowążów zjawił się Piotr i pokazując połowę pierścienia upomniał się o rękę panny. Rodzice wzruszeni miłością córki do Polaka zgodzili się na ich małżeństwo. Piotr z Radzikowa przyjął herb, w którego godle do strzały Odrowążów dołączył półpierścień. 10. Jan I (? 1227) Jan I herbu Gozdawa (Gozdawita) był pierwszym biskupem wybranym przez kapitułę płocką. Jedyną informację o nim, znajdujemy w wykazie biskupów płockich Długosza, który nazywa go mężem znakomitym i roztropnym. 7

11. Gunther (1197 1232) Pieczęć Prus I to herb, pochodzącego z Turyngii Gunthera (Guntera) kanonika a następnie biskupa płockiego, o którym wiemy, że zbrojnie przeciwstawiał się Prusom, że wspólnie z Henrykiem Brodatym nakłaniał księcia Konrada do sprowadzenia Krzyżaków na terytorium Prus, w 1230 roku nadał Zakonowi posiadłości należące do biskupstwa w ziemi chełmińskiej. Zmarł w Wiedniu i tam go pochowano. Legenda herbowa mówi, że taki herb został nadany rycerzowi Żyrosławowi, który w czasach Kazimierza Sprawiedliwego dwukrotnie pokonał buntujących się Prusów a zabił wodza trzeciego buntu, stąd w godle dwa ramiona krzyża i połowa za zabicie wodza. 12. Piotr I (? 1239) Piotr I herbu Półkozic, biskup z poparcia Konrada Mazowieckiego, asystował przy podziale Mazowsza i Kujaw między książęcych synów Bolesława i Kazimierza. W roku 1237 wystawił dokument lokacyjny na prawie polskim dla Płocka, przekazując część włości kościelnych pod budowę nowego miasta, jest jedynym w Polsce zachowanym dokumentem lokacji miasta na prawie polskim. Po siedmiu latach zarządzania diecezją, biskup Piotr zmarł w 1239 roku, pochowano go w katedrze płockiej. Legenda herbowa nawiązuje do obrony zamku w słowiańskiej ziemi przed poganami, którzy długo go oblegali. Polak Stawisz odwiódł obrońców od kapitulacji i użył fortelu, aby poganie odstąpili od oblężenia. Za jego radą zabito kozę, jej krwią pomazano skórę wołu, skóry wywieszono na mury a świeżym mięsem kozy obrzucono napastników, którzy to widząc doszli do wniosku, że nie wezmą zamku głodem odstąpili od oblężenia. Za ten wyczyn Stawisz otrzymał herb Półkozic. 8

13. Andrzej I (1210 1244) Andrzej I z Brzeźnicy herbu Gryf, syn wojewody krakowskiego Klemensa, był scholastykiem w Krakowie i kanonikiem płockim, jako biskup pojawia się po raz pierwszy w dokumencie z 4 września 1240 roku. Legenda herbu mówi, że pochodzi on z Dacji, protoplasta rodu otrzymał go za wyniesienie swego pana z niebezpiecznej sytuacji. 14. Piotr II (? 1254) Piotr II Brevis herbu Jastrzębiec, kustosz płocki i prepozyt włocławski, na biskupa zatwierdzony przez papieża Innocentego IV, bullą z dnia 26 stycznia 1245 roku. W czasie jego biskupstwa Płock został zniszczony przez Prusów. W roku 1254 zmarł i został pochowany w Płocku. Legenda herbowa opowiada o rycerzu Jastrzębcu pieczętującym się jastrzębiem w tarczy. W 999 roku walczył z poganami, którzy bronili się na Łysej Górze. Mróz skuł górę lodem, uniemożliwiając jej zdobycie. Jastrzębiec wpadł na pomysł by podkuć konie. Wraz z drużyną wdarł się na szczyt i pokonał wrogów. W nagrodę otrzymał nowy herb podkowę, natomiast dawny jastrzębia, przeniesiono na hełm. 9

15. Andrzej II (1224 1260) Andrzej II herbu Ciołek, mówiono o nim, że był uczony, płocki prepozyt katedralny. W biskupstwie żył sześć lat, zmarł w Płocku i został pochowany w tutejszej katedrze. Legenda herbowa sięga czasów cesarza rzymskiego Probusa, kiedy to Rzymianie uprowadzili Sarmatom mnogie stada bydła. Sarmaci zebrali wielkie wojsko, ale do bitwy nie doszło, bo ich dowódca odzyskał stada bez rozlewu krwi i w nagrodę otrzymał w herbie czerwonego ciołka na srebrnym tle. Potomkiem tego wodza był Lech, praojciec Polaków, który dopiero po założeniu Gniezna, zrezygnował z herbu Ciołek, by przybrać sobie Orła Białego. 16. Piotr III (? 1270) Herbem Wąż pieczętował się Piotr III Niedich, ale Bartosz Paprocki w Herbach rycerstwa polskiego podaje, że po biskupie Andrzeju nastał Piotr rzeczony Niedych z domu albo familii Pobóg. Legenda herbowa mówi, że herb został nadany Skubie, który pokonał smoka wawelskiego. Według innego podania godło zostało nadane rycerzowi imieniem Wąż w 1306 roku za to, że chytrym fortelem uratował kraj przed nieprzyjacielem. 10

17. Tomasz I (? 1294) Herbem Tomasza jest Prus II. Długosz pisze o nim polonus canonicus i uznawał za uczonego. Przed objęciem biskupstwa był kanclerzem księcia Siemowita I. W latach 1281 1288 otrzymał od księcia pomorskiego Mszczuja pięć wsi na Pomorzu i zwolnienia podatkowe od nich, jako rekompensatę zniszczonych dóbr biskupich na Mazowszu. Legenda herbowa przypomina czasy Kazimierza Odnowiciela, walczącego z uzurpatorem Masławem. Wojskiem królewskim dowodził rycerz z rodu Prusów, po zwycięstwie ożenił się z córką Masława, którego herb Kosy do swojego dodał. 18. Gosław (1270? 1296) Gosław (Gedko II) z rodu Prawdziców, wg Długosza, jako biskup płocki uczestniczył w koronacji króla Przemysła w Gnieźnie. Paprocki zapisał Był potwierdzon od Marcina papieża. Żył lat 26. Potem cierpiąc niemoc na kamień, umarł w gorączce, tamże w Płocku pochowan... Ten Goslaus wiele kościołowi płockiemu nadał kielichów, kazul, ksiąg barzo wiele zostawił etc. Legenda herbowa opowiada o cudzoziemskim przodku Prawdziców, który przybył do Polski za czasów Leszka Czarnego, miał on w herbie lwa wyskakującego nad mur, rycerz ten pojął za żonę szlachciankę mającą za herb żelazne koło, służące do stawiania na nim mis, nazywane prawdą, taką prawdę trzyma lew na herbie Prawdzic. 11

19. Jan II (1268 1310) Jan II Wysoki herbu Prawdzic, inne źródła mówią o herbie Sulima. Długosz nazwał go Wielkim. Erygował parafie w Łęgu i Gozdowie. 20. Jan III (? 1318) Nałęcz to herb biskupa Jana III, wybranego i konsekrowanego w Łowiczu przez arcybiskupa Jakuba. Pochowany w płockiej katedrze. Legenda herbowa wspomina Bolesława Krzywoustego, który po zdobyciu pomorskiego grodu Czarnkowa, został ojcem chrzestnym tamtejszego księcia Gniewomira. Król przy chrzcie głowę chustą mu przewiązał i na tę pamiątkę nałęcz (naręcz przepaska rycerska) w herbie ofiarował. 21. Florian (1287 1333) Florian Laskary pieczętował się herbem Leszczyc, Niesiecki wymienia herb Ogończyk. Przed objęciem biskupstwa był kanonikiem płockim i gnieźnieńskim, kapelanem księcia płockiego Bolesława II. Starał się utrzymywać dobre stosunki z Zakonem Krzyżackim. Wytyczył granicę pomiędzy ziemiami diecezji płockiej i kujawskiej. Zainicjował budowę drewnianego zamku biskupiego w Pułtusku. Pochowany w katedrze płockiej. Legenda herbowa przytoczona przez Bartosza Paprockiego Tak to twierdzą o przodkach domu tego, żeby mieli iść od potomstwa onych Leszków, monarchów pogańskich, którzy królestwu temu panowali 12

i przetoż ma nazwisko Leszczyk; a niektórzy też to twierdzą, aby od nich miał być nadany za znaczne zasługi rycerzowi mężnemu, od którego aż po ten wiek potomstwa wiele i znacznego mamy. 22. Klemens (1305 1357) Namalowany tutaj herb Roch jest odmianą herbu Pierzchała. Pieczęć biskupa Klemensa pod dokumentem z 1334 roku jest najstarszym zachowanym wizerunkiem herbu Pierzchała. Klemens z rodu Pierzchałów dziekan i prepozyt płocki, konsekrowany w Gnieźnie przez arcybiskupa Janisława. W 1350 roku brał udział w zjeździe Kazimierza Wielkiego z książętami mazowieckimi. W roku 1356 przeniósł parafię (farę) św. Michała do nowego kościoła pod wezwaniem św. Bartłomieja, którego był fundatorem. Legenda herbowa wspomina księcia mazowieckiego Janusza II, który w czasie wyprawy wojennej na spoczynku zaprosił do gry w szachy swego rycerza Pierzchałę, ten wygrał z księciem zadając mata wieżą szachową. Na pamiątkę tego zwycięstwa, książę nadał Pierzchale herb przedstawiający rocha czyli wieżę szachową. 23. Bernard (1328-1380) Bernard herbu Nowina, ale Paprocki o nim pisał Bernardus z domu Pobóg. Dominikanin, spowiednik papieża Innocentego VI, biskup misyjny Milkowa na Wołoszczyźnie. Po śmierci biskupa Klemensa, papież mimo sprzeciwu kapituły płockiej i króla Kazimierza Wielkiego, mianował Bernarda biskupem płockim, skonfliktowany z królem i kapitułą, prawdopodobnie nigdy nie przybył do Płocka, nieuczciwością finansową naraził się papieżowi, w efekcie przez sąd papieski został pozbawiony biskupstwa. Legenda herbowa opowiada o rotmistrzu Nowina, synu kotlarza, służącemu Bolesławowi Krzywoustemu. Gdy w roku 1121 w skutek zdrady Skarbimira, Polacy przegrali bitwę z Rusinami, w czasie odwrotu, Nowina oddał władcy swego konia, walcząc spieszony stracił nogę. Wdzięczny Krzywousty nadał dzielnemu wojowi herb, przedstawiający 13

ucho kotłowe na pamiątkę zawodu ojca bohatera i miecz otłuczony i jako klejnot nogę zakutą w złotą zbroję. 24. Imisław (? 1365) Jest Winien być Herb Prawdzic, namalowany na fryzie jako herb biskupa Imisława to pomyłka autorów polichromii, bowiem pieczętował się on herbem Kościesza. Prepozyt kolegiaty św. Michała, kanonik katedralny, kanclerz księcia płockiego Bolesława III. Wybrany biskupem przez kapitułę, sześć lat oczekiwał na papieskie potwierdzenie. Pod nieobecność biskupa Bernarda, jako biskup elekt, sprawował władzę nad diecezją. Legenda herbu Kościesza sięga czasów Bolesława Śmiałego, który w bitwie pod Snoskiem, dojrzał rycerza Kościeszę, który mężnie i długo walczył, odnosząc wiele ran. Władca zapamiętał szczególnie strzałę rozdartą, tkwiącą w ciele rycerza i miecz złamany w walce. Król nagrodził odwagę rycerza nadając mu herb z rozdartą strzałą i mieczem tworzącym z nią krzyż, nazwany Kościesza od imienia rycerza, inni natomiast nazywają go Strzegomia. 25. Mikołaj (1335 1367) Prawdzic jest herbem trzech kolejnych biskupów płockich, synów kasztelana dobrzyńskiego Jana Sówki, co Długosz podaje jako przykład nepotyzmu. Mikołaj Sówka z Gulczewa był kanonikiem płockim, wybranym przez kapitułę na biskupa. Po prowizję udał do papieża Urbana V, sakrę biskupią otrzymał w Awinionie. Po powrocie do kraju brał udział w synodzie prowincjonalnym w Kaliszu, cierpiał na podagrę czas długi, zmarł po niespełna dwóch latach na biskupstwie, pochowany w katedrze płockiej. 14

26. Stanisław I (? 1375) Biskup Stanisław Sówka z Gulczewa brat Mikołaja, prawo kanoniczne studiował w Pradze, pracował w kancelarii królewskiej, kanonik krakowski, archidiakon włocławski. Gdy Litwini zniszczyli diecezję, w celu odbudowy zniszczonych kościołów, zabiegał o pomoc pieniężną u króla Kazimierza i papieża Urbana V. Prawdopodobnie zrzekł się biskupstwa w roku 1374. Długosz zapisał, że zmarł tknięty paraliżem i pochowano go w Płocku. 27. Dobiesław (? 1381) Biskup Dobiesław Sówka z Gulczewa brat Mikołaja i Stanisława, prepozyt kapituły płockiej, biskupstwo płockie objął w 1375 roku, dobry administrator, spłacił długi swoich braci. Prowadził spór z księciem Władysławem Opolczykiem o bezprawne pobieranie podatków od ludności Ziemi Dobrzyńskiej, należącej do diecezji płockiej, w zamian za zdjęcie klątwy, książę zobowiązał się do zwrotu nienależnie pobranych kwot i naprawienia wyrządzonych szkód. Mimo, że nie jest to zgodne z datowaniem na fryzie, warto przytoczyć co Paprocki pisze o okolicznościach jego śmierci...tylko trzy lata żył na biskupstwie, w Gorznie jadąc z Pułtowska, u stołu siedząc powietrze go ruszyło, trzydziestego dnia września r. 1381, zaraz nagle umarł, tamże pochowan... 15

28. Ścibor I (? 1391) Herbem Ostoja pieczętował się biskup Ścibor z Radzymina, sakrę biskupią otrzymał w Żninie z rąk arcybiskupa gnieźnieńskiego Janusza. Dobrze administrował diecezją, za jego rządów powstało dziesięć nowych parafii, zachował się dokument, w którym prosi właściciela Bulkowa by ufundował kościół. Brał udział w ułożeniu ustaw księcia Siemowita IV w 1387 roku. Legenda herbowa opowiada o rycerzu Ostoja, który w czasach Bolesława Śmiałego ujął w niewolę przednią straż pogan, jeden z pojmanych przysiągł na słońce, że w zamian za odzyskanie wolności, pomoże Polakom pokonać swych pobratymców. Tak też się stało a Ostoja w nagrodę za pokonanie pogan otrzymał herb Ostoja. 29. Henryk (ok. 1369 1393) Orzeł Biały to rodowe godło Piastów, Henryk z książąt mazowieckich pieczętował się tym dynastycznym herbem. Dzięki staraniom przyrodnich braci Janusza I i Siemowita IV został mianowany biskupem płockim i to pomimo tego, że nie miał wówczas wyższych świeceń kapłańskich. Wiosną 1392 roku Henryk, bawiący na Litwie z misją dyplomatyczną z ramienia króla Władysława Jagiełły, ożenił się z Ryngałłą, siostrą księcia Witolda. To gorszące małżeństwo nie trwało długo, Henryk zmarł w Łucku na przełomie 1392 i 1393 roku, podobno otruty przez żonę, są też hipotezy, że interes w jego śmierci mieli przyrodni bracia i Krzyżacy. Pochowany w katedrze płockiej. Legenda herbowa godła mazowieckich Piastów jest tożsama z legendą herbu państwowego Orzeł Biały, którą wszyscy znamy. 16

30. Maffiolus (? 1396) Domniemany herb Maffiolusa Kolejny herb, którego godła nie znali autorzy fryzu, należy Maffiolusa de Lampugnano. Niesiecki zapisał go jako Mamphiolus Włoch herbu Abdank, natomiast Paprocki pisze, że jego herbem jest Alabanda, którego godłem jest końska głowa w miesiącu. Można jednak przyjąć za najbardziej prawdopodobne, że pieczętował się on herbem Gąska, bowiem jedna z legend heraldycznych głosi, że herb ten w roku 1386 trafił do Polski z Italii razem z biskupem płockim. Paprocki sceptycznie odniósł się do tej wersji twierdząc, że herb Gąska był już wcześniej noszony przez rycerstwo polskie, jednak nie popiera swego stanowiska żadnym dokumentem. Maffiolus arcybiskup Raguzy, później Messyny, mianowany przez papieża biskupem krakowskim ale na skutek sprzeciwu kapituły nie mógł otrzymać tego biskupstwa, po śmierci biskupa Henryka, został prekonizowany na biskupstwo płockie. Nigdy nie był w Płocku, a rządy sprawował przez wikariusza generalnego Otterlinghisa de Furlinio. Pochowany w bazylice watykańskiej. 31. Jakub I (ok. 1350 1425) Fragment pieczęci biskupa Jakuba Syrokomla pojawia się na fryzie jako herb biskupa Jakuba z Korzkwi, Niesiecki pisze, że z Kurdwanowa ale to ta sama osoba. Wybitny kodyfikator, był pierwszym Polakiem na stanowisku Roty Rzymskiej (sądu papieskiego). Biskupem mianował go papież Bonifacy IX, na co nie bez oporu zgodzili się: kapituła i książęta mazowieccy. W 1410 roku w Czerwińsku wygłosił kazanie do wojsk zmierzających pod Grunwald. Brał udział w soborze w Konstancji, sprawny administrator, odbył trzy synody diecezjalne, rewindykował prawa kościelne wobec książąt i szlachty, na synodzie w 1423 roku wydał zbiór praw, zwany kodyfikacją płocką. Pochowany w katedrze płockiej. Legenda herbowa wspomina rycerza Syrokomlę herbu Abdank, który wyzwał na pojedynek Prusaka poganina, ubliżającego Polakom 17

i lżącego chrześcijańskie imię. Syrokomla pokonał poganina za co do ojczystego herbu krzyż mu dodano. 32. Stanisław II (1390 1439) Błędny herb Herb poprawny Pierzchała (Roch) to herb biskupa Stanisława Pawłowskiego, ale na fryzie z nieznanych przyczyn błędnie namalowano inny herb, o podobnie brzmiącej nazwie Pierzcha. Herb Pierzchała spotkaliśmy na fryzie już wcześniej przy biskupie Klemensie. Stanisław studiował w Krakowie, był kanonikiem płockim i poznańskim, archidiakonem płockim, kanclerzem księcia Siemowita IV. Przy poparciu księcia wybrany przez kapitułę na biskupa płockiego, czemu sprzeciwiali się synowie książęcy Siemowit, Władysław i Kazimierz, książęta po dojściu do władzy, oskarżali biskupa o złe zamiary i trapili procesami. Ostatnie lata życia spędził w przytułku w Toruniu, pochowany w tamtejszym klasztorze dominikanów. 33.Paweł (ok. 1400 1463) Paweł Giżycki herbu Gozdawa, syn sędziego sochaczewskiego, wykształcony w Pradze, kanonik płocki, krakowski, gnieźnieński i poznański. Wybrany przez kapitułę na biskupa płockiego, otrzymał potwierdzenie papieskie i w grudniu 1439 roku przyjął sakrę biskupią. Podzielił płocki archidiakonat na płocki i pułtuski, razem z biskupem włocławskim wyjaśnił i ustalił granice obu diecezji. Po śmierci Władysława Warneńczyka, zabiegał o wybór na tron królewski jednego książąt mazowieckich. W okresie małoletniości książąt Siemowita i Władysława, sprawował rządy regenta nad Mazowszem, księżna Katarzyna za jego zasługi potwierdziła stare i nadała nowe przywileje dla kościoła płockiego, był przeciwnikiem włączenia Mazowsza do Korony. Ufundował kolegiatę w Pułtusku i tam został pochowany. 18

34. Ścibor II (1404 1471) Herbem Prus III pieczętował się Ścibor z Gościeńczyc, kanonik płocki, wbrew woli króla Kazimierza Jagiellończyka, wybrany przez kapitułę na biskupa płockiego i zatwierdzony przez papieża. Legenda herbowa opowiada, że trzeci z braci Prusów ożenił się z panną z rodu Pobogów, co wyjaśnia pojawienie się w herbie podkowy. 35. Kazimierz (1453 1480) Piastowski Orzeł Biały ponownie pojawia się na fryzie jako herb księcia mazowieckiego Kazimierza III. Mimo objęcia władzy nad częścią Mazowsza był przygotowywany do stanu duchownego i jako kilkunastolatek objął stanowiska: dziekana i kanonika katedry płockiej. Gdy po śmierci biskupa Ścibora w 1471 roku powstał wakat Kazimierz zgłosił swoją kandydaturę, do której zgłosił sprzeciw król Kazimierz Jagiellończyk, sprawa została rozstrzygnięta w Rzymie, gdzie przy poparciu cesarza Fryderyka III, który po matce Cymbarce był krewnym książąt mazowieckich, papież stanął po stronie Kazimierza III, który z racji młodego wieku mógł być jedynie świeckim administratorem diecezji. Dopiero w 1475 roku dzięki dyspensie papieskiej, przed osiągnięciem trzydziestego roku życia, otrzymał wymagane święcenia a uroczystość konsekrowania odbyła się w kolegiacie w Pułtusku. Biskup Kazimierz zrezygnował z Księstwa Płockiego na rzecz braci Konrada i Janusza. Kazimierz w 1480 roku zmarł w wyniku zarazy, pochowany został w Pułtusku. 19

36. Piotr IV (1441 1497) Kościesza herb Piotra IV wg Bonieckiego Herb Piotra z Chodkowa (Chotkowa) Dąb/Jasieńczyk przedstawiony na fryzie stanowi zagadkę, nie wiadomo z jakich źródeł korzystali autorzy polichromii, ale w heraldyce polskiej XV wieku, dwupolowy herb z tarczą podzieloną w słup był bardzo rzadki i taki jaki przedstawiono na fryzie, w herbarzach nie występuje. Ponadto w jednym z wykazów biskupów zapisano, że był to pierwszy biskup płocki - nie szlachcic, pozostaje więc zagadką, skąd taki herb na fryzie? Niesiecki, który nazywa biskupa Piotrem z Kotkowa nie wymienia przy nim żadnego herbu a Boniecki przypisuje mu herb Kościesza. Piotr z Chodkowa zwany tak od wioski należącej do biskupa płockiego, był obdarzony wieloma zdolnościami, w akademii krakowskiej uzyskał stopień doktora, po czym udał się do Bolonii dla wyłącznego poświęcenia nauce lekarskiej. Wybitny lekarz, prepozyt kolegiaty św. Michała, kanclerz książęcy, jego staraniem i księcia Janusza założył w Płocku szkołę duchowną, w której wykładano teologię i prawo kanoniczne. Pochował w płockim kościele katedralnym, ostatniego księcia płockiego Janusza II. Wybudował przy katedrze kaplicę św. Piotra, w której został pochowany. 37. Jan IV (1456 1520) Pieczętujący się Godziębą Jan Lubrański, wybitny prawnik i humanista, gruntownie wykształcony w Krakowie, Bolonii i Rzymie. Po powrocie do kraju pełnił szereg funkcji urzędnika królewskiego. Dzięki wstawiennictwu Jana Olbrachta w roku 1497 otrzymał święcenia biskupie i stanowisko biskupa płockiego. W roku 1498 był obecny w Krakowie przy wydaniu aktu, na którego mocy król Jan Olbracht pozwolił na budowę wodociągu w Płocku. Po roku sprawowania biskupstwa płockiego zrezygnował, by objąć tron biskupi w Poznaniu. Jan Matejko uwiecznił jego wizerunek na obrazie Założenie Akademii Lubrańskiego w Poznaniu. 20

38. Wincenty I (ok. 1450 1513) Wincenty Przerembski (Przerębski) Herbu Nowina, sekretarz królewski, podkanclerzy koronny, redagował wiele traktatów międzynarodowych, kanonik w kilku kapitułach, biskup płocki od 1598 roku, odbył trzy synody prowincjonalne, po pięcioletnim pełnieniu obowiązków biskupa płockiego, został przeniesiony na biskupstwo włocławskie. 39. Erazm (1474 1522) Jest Winien być Twórcy fryzu mieli problem także z herbem biskupa Erazma Ciołka, malując mu błędny herb Ciołek zamiast Sulima, zasugerowali się zapewne nazwiskiem biskupa lub zapisem w wykazie biskupów Niesieckiego. Erazm był z urodzenia krakowskim mieszczaninem, prawdopodobnie z nieprawego łoża - Olgebrand w Encyklopedii Powszechnej zapisał, że był synem księdza. Dzięki inteligencji i zdolnościom zdobył wykształcenie doktora filozofii Akademii Krakowskiej. Ulubieniec księcia a następnie króla Aleksandra Jagiellończyka, zrobił błyskotliwą karierę kościelną i dyplomatyczną. Niezbędnym do tego warunkiem było szlachectwo, musiał więc przeprowadzić wywód szlachectwa z herbem Sulima, co osiągnął przed sądem królewskim, przy użyciu świadectwa fałszywych świadków. Po śmierci biskupa Wincentego, dzięki poparciu króla, objął w 1504 roku biskupstwo płockie. Ten wybitny humanista, polityk i zręczny administrator przyczynił się do rozwoju gospodarczego diecezji i infrastruktury miejskiej Płocka. W 1508 roku urzędowo potwierdził, że św. Zygmunt jest patronem Płocka. Katedrze płockiej ofiarował wiele ksiąg, rzeźb i obrazów. Nadal prowadził działalność dyplomatyczną i nie zapominał o korzyściach osobistych, usilnie zabiegał o godność kardynała, którym nie zdążył zostać, ponieważ zmarł w Rzymie, w wyniku panującej tam zarazy, w roku1522 r. Wyżej umieszczony wizerunek biskupa to fragment miniatury z Mszału Erazma Ciołka, księgi liturgicznej biskupa, która powstała pod jego osobistym nadzorem, stąd portret umieszczony na miniaturze jest prawdopodobnie najwierniejszą podobizną biskupa Erazma. 21

40. Rafał (1480 1527) Herb Wieniawa należał do Rafała Leszczyńskiego, wykształconego w Padwie, sekretarza króla Zygmunta Starego i dyplomaty, wykonywał misje w sprawach konfliktu polsko-krzyżackiego, popierał plany zespolenia Pomorza Zachodniego z Polską. Wybrawszy stan duchowny, został kanonikiem w wielu kanoniach i biskupem przemyskim, w 1523 roku objął biskupstwo płockie, 14 stycznia 1524 roku odbył uroczysty ingres w katedrze płockiej. Będąc nadal bliskim współpracownikiem króla, brał udział w przygotowaniu projektu sekularyzacji Prus krzyżackich i był świadkiem hołdu pruskiego, prawdopodobnie można go odnaleźć w otoczeniu króla na obrazie Jana Matejki. Był przeciwnikiem reformacji, z jego inicjatywy wydano na Mazowszu dekret przeciwko luteranom. Legenda herbowa mówi o tym jak rycerz Lastek będąc na polowaniu z księciem morawskim (ród Wieniawów przybył do Polski z Dąbrówką) żywcem ujął żubra, w nozdrza włożył pierścień zrobiony z dębowej gałęzi i przyprowadził księciu, gdy na chwilę oddał żubra innemu z rycerzy, żubr wyrwał się i Lastek, ratując władcę, musiał zabić zwierzę, odcinając mu głowę mieczem, czym zasłużył na herb Wieniawa. 41. Andrzej III (1487 1537) Nie wiadomo dlaczego herb Kotwicz Andrzeja Krzyckiego nie znalazł miejsca w zasadniczym ciągu fryzu herbowego i został umieszczony ponad nim. Czy twórcy malując fryz, nieświadomie go pominęli i później uzupełnili? Czy też wynosząc ponad fryz, chcieli wyróżnić herb najwybitniejszego, polskiego humanisty ówczesnej epoki? Podobnie wyróżniono: Aleksandra z Malonne, Andrzeja Noskowskiego i Michała Poniatowskiego, ale ich herby są także na fryzie. Krzycki, Cricius, poeta staropolski wykształcony w Bolonii, znany i ceniony przez najwybitniejszych humanistów europejskich. Po powrocie do kraju rozpoczął karierę w stanie duchownym, był biskupem przemyskim a w 1527 roku objął biskupstwo płockie. Podczas ponad ośmioletniego przewodzenia diecezją płocką rozpoczął przebudowę gotyckiej katedry, która w znacznym stopniu ucierpiała 22

w pożarze od pioruna, nadając jej nowy, renesansowy charakter. W 1535 roku odszedł z Płocka na arcybiskupstwo gnieźnieńskie. 42. Jan V (1486 1538) Jan Chojeński herbu Abdank, doktor obojga praw uniwersytetu w Sienie, zaufany urzędnik króla Zygmunta Starego i królowej Bony, których reprezentował w układach o koronę węgierską. Wspierał najwybitniejszych humanistów i skupiał wokół siebie intelektualną elitę kraju. Biskupem płockim był niespełna dwa lata, w 1537 roku został biskupem krakowskim. W następnym roku na sejmie piotrkowskim opowiedział się za ograniczeniem w Polsce gospodarczych praw Żydów, następnego dnia już nie żył, co dało podstawę do przypuszczeń, że został otruty. Legenda herbowa mówi, że nazwa Abdank pochodzi o niemieckiego podziękowania hab dank jakie skierował cesarz niemiecki do Skarbka, polskiego posła, wysłanego przez Bolesława Krzywoustego. Cesarz chcąc zaimponować Polakowi zaprowadził go skarbca, pokazał wiele skrzyń ze złotem i stwierdził, że dysponując takim bogactwem nie może przegrać wojny z biedną Polską. Wówczas Skarbek zdjął z palca cenny pierścień i ze słowami idź złoto do złota, my Polacy wolim żelazo i nim bronić się będziemy wrzucił go do skarbca. Skonfundowanemu cesarzowi nie pozostało nic innego jak podziękować hab dank. 43. Piotr V (1487 1545) Piotr Gamrat herbu Sulima był biskupem płockim zaledwie od sierpnia 1537 do lipca 1538 roku kiedy to otrzymał biskupstwo krakowskie, później został arcybiskupem gnieźnieńskim i prymasem Polski. Legenda herbowa ogranicza się jedynie do tego co zapisał Jan Długosz Sulima... ród wywodzący się z Niemiec, mężowie jego odważni i żądni sławy. Wśród nich ostatnimi czasy błyszczał niezwykłą znamienitością Zawisza z Garbowa zwany Czarnym. 23

44. Jakub II (1473 1541) Abdankiem pieczętował się biskup Jakub, ostatni męski potomek zasłużonego rodu Buczackich. Sekretarz królewski, dyplomata, proboszcz lubelski kamieniecki i chełmski. Zmarł w Brodnicy, pochowany w katedrze płockiej i tutaj znajduje się jego nagrobek. 45. Samuel (1498 1550) Ciołek był herbem Samuela Maciejowskiego. Wykształcony na uniwersytetach w Padwie i w Bolonii, podkanclerzy koronny, biskup chełmski, biskupstwo płockie objął w 1541 roku i po sześciu latach opuścił Płock, zostając biskupem krakowskim. 46. Jan VI (? - 1546) Jan Bieliński herbu Junosza, kanonik pułtuski i płocki, zmarł trzy miesiące po objęciu biskupstwa płockiego. Legenda herbowa rodowód herbu wiąże z Mazowszem i opowiada jak to pewnego razu rycerz Junosza (na Mazowszu pan młody) z orszakiem przyjaciół jechał na własny ślub, przed nim skakał biały baranek na znak dobrej wróżby. Jednak orszak natknął się na nieprzyjazny podjazd Krzyżaków, których podstępem i sprytem Junosza pokonał po czym, zbroczony krwią wrogów, zdążył na wesele. Na 24

pamiątkę tego wyczynu otrzymał herb z białym barankiem w krwawym, czerwonym polu. 47. Andrzej IV (1492 1567) Andrzej Noskowski herbu Łada, kształcił się w Krakowie, kanclerz ostatnich książąt mazowieckich, kanonik kapituły płockiej i warszawskiej, przy poparciu króla Zygmunta Starego, mianowany biskupem płockim. Zasłużył się jako budowniczy kościołów i mecenas młodzieży mazowieckiej, kształcącej się na akademii krakowskiej. Przebudował płocką katedrę, nadając jej renesansowy charakter, niestety w trakcie przebudowy zlikwidowano wcześniejsze nagrobki i epitafia. Legenda herbowa wywodzi nazwę herbu od imienia bogini słowiańskiej, czczonej na Mazowszu we wsi Łada. Opowieść wspomina o dziedzicu z rodu Jastrzębców, który w czasie objazdu dóbr został napadnięty przez Jaćwingów, bronił się strzelając z łuku, ale napastnicy przeważali, musiał więc zbiec i schronić się w puszczy gdzie znalazł myśliwskie widły, tam też natknął się na księcia mazowieckiego z drużyną. Razem z księciem wrócili na pole bitwy i pokonali wrogów. Za okazane męstwo w miejsce Jastrzębca otrzymał nowy herb. 48. Piotr VI (1510 1591) Jastrzębiec herb Piotra Myszkowskiego. Starannie wykształcony, studiował w Krakowie, Padwie i Rzymie, jako młody ksiądz gromadził wszelkie beneficja, stąd zwano go proboszczem całej Polski, kanonik krakowski i gnieźnieński, bliski współpracownik króla Zygmunta Augusta, sekretarz wielki koronny, podkanclerzy, zajęty sprawowaniem świeckich urzędów, zaniedbywał sprawy kościelne, humanista, tolerancyjny dla protestantów. Od 1565 roku biskup płocki, w 1577 roku przeniesiony na biskupstwo krakowskie. 25

49. Piotr VII (1531 1590) Herb Łabędź, biskupa Piotra syna kanclerza wielkiego koronnego Pawła Dunin Wolskiego, wykształconego za granicą poligloty i dyplomaty. Jako biskup płocki przeprowadził dwa synody diecezjalne, które przyczyniły się do przyjęcia reform soboru trydenckiego w diecezji płockiej. Bibliofil, w trakcie swych pobytów za granicą zgromadził wielki księgozbiór, z którego 1000 woluminów przekazał Uniwersytetowi Jagiellońskiemu i 130 bibliotece kapituły płockiej. Zmarł 27 sierpnia 1590 roku, po 23 latach od objęcia biskupstwa płockiego, pochowany w katedrze, jego renesansowy nagrobek z czerwonego marmuru, jest w południowej, bocznej nawie, natomiast czteropolowy kartusz herbowy, pierwotnie stanowiący część nagrobka, obecnie jest wmurowany w południową ścianę muzeum diecezjalnego. Legenda herbowa wywodzi herb od królów Danii, do Polski wniesiony przez Piotra Dunina (Duńczyka), w czasach panowania Bolesława Krzywoustego. 50. Wojciech (1548 1615) Wojciech Baranowski z Baranowa na Kujawach herbu Jastrzębiec, sekretarz króla Batorego, któremu towarzyszył w wyprawie pskowskiej, podkanclerzy wielki koronny, witał w Gdańsku elekta Zygmunta Wazę. Od roku 1584 biskup przemyski. Po objęciu godności biskupa płockiego złożył podkanclerstwo. Jako biskup płocki rozpoczął budowę pałacu biskupiego, w katedrze wystawił marmurowy ołtarz do przechowywania świętego Sakramentu, ołtarz Jezusa Ukrzyżowanego zachował się do dnia dzisiejszego po prawej stronie prezbiterium, w południowej części transeptu. Ufundował seminarium duchowne w Pułtusku. W imieniu króla Jana Olbrachta posłował do papieża Klemensa VIII. Odszedł z Płocka na biskupstwo włocławskie, a wkrótce został arcybiskupem gnieźnieńskim. Miłośnik i mecenas muzyki. 26

51. Marcin II (1554 1630) Marcin Szyszkowski herbu Ostoja, gruntownie wykształcony w Krakowie, Rzymie, Bolonii i Padwie, szybko przebył kolejne szczeble kariery duchownej, by objąć koadiutorię a następnie biskupstwo łuckie. Od 18 lipca 1607 roku biskup płocki, tutaj odbył synod diecezjalny, ufundował i uposażył kolegium jezuitów, zakończył budowę pałacu biskupiego, przetłumaczył z włoskiego na łacinę katechizm Bellarmina. W Pułtusku odnowił zamek, wybudował szpital i założył bursę dla ubogich seminarzystów. W 1616 roku przeniesiony na stolicę biskupią w Krakowie. 52. Henryk II (1574 1626) Henryk Firlej herbu Lewart, syn Jana marszałka wielkiego koronnego, ochrzczony w obrządku kalwińskim, po śmierci ojca matka wychowała go w wierze katolickiej. Podkanclerzy koronny, referendarz wielki koronny, biskup łucki a następnie przeniesiony przez papieża Klemensa VIII, na biskupstwo płockie, był tutaj wielce szanowany za swoją mądrość, pobożność i dobroć, sprowadził bonifratrów do Pułtuska, którym ufundował szpital i kaplicę, rządził diecezją przez sześć lat. Przeniesiony na arcybiskupstwo gnieźnieńskie. Legenda herbowa mówi, że przodek rodu otrzymał herb od króla Władysława Łokietka w nagrodę za to, że z niewielkim oddziałem, sprytnie postępując, pokonał wielkie wojsko wroga. Mitologia wspomina, że lamparta cechuje wielki spryt i potrafi pokonać większego od siebie lwa. 27

53. Hieronim I (1573 1627) Hieronim Cielecki herbu Zaręba (Zaremba) przez długie lata sprawował urzędy świeckie. Referendarz koronny, dziekan krakowski, prepozyt poznański i płocki, biskup płocki w latach 1624-27, pochowany w katedrze, jego nagrobek można zobaczyć w transepcie. Legenda herbowa, przytoczona przez Niesieckiego w Herbarzu jest następująca: O początkach tego herbu Paprocki... powiada... że z Niemiec do Polski przybysz za czasów Bolesława Krzwousta, Okolski zaś rozumie i lepiej, że z Czech, kędy jeszcze znajdują się familie, które takim się lwem zaszczycają i Zarembami się zowią. 54. Stanisław III (1673 1640) Stanisław Łubieński herbu Pomian mówca i dziejopis, autor kroniki zawierającej wierny opis rokoszu Zebrzydowskiego, związany z Zygmuntem III i obozem kontrreformacji, towarzyszył królowi w podróży do Szwecji, regent kancelarii królewskiej, sekretarz koronny i podkanclerzy, od 1627 roku biskup płocki, odrestaurował tutejszą katedrę, zwołał synod diecezjalny, swój bogaty księgozbiór zostawił kapitule katedralnej płockiej, jego nagrobek jest katedrze. Legenda herbowa opowiada jak to Łastek Hebda z Grabia herbu Wieniawa, cięciem miecza zabił rodzonego brata Jaranda za to, że ten go strofował za rozwiązłe życie. Za ten czyn on i jego potomni otrzymali uszczerbiony herb gdzie głowie żubra ujęto kółko i ją samą przebito mieczem. Nazwa Pomian ma pochodzić od pomnij nań. 28

55. Karol (1613 1655) Karol Ferdynand Waza herbu Snopek, na fryzie namalowano herb dynastyczny Wazów, królów Polski i Szwecji, bez elementów wskazujących, że jest to herb biskupi. Syn i brat królów Polski wywodzących się ze szwedzkiej dynastii Wazów, od dziecka przygotowywany do stanu duchownego, pomimo bycia biskupem wrocławskim i płockim nie otrzymał odpowiednich święceń kapłańskich. W 1643 roku odbył w towarzystwie króla Władysława IV wspaniały ingres do Płocka, sprawami diecezji zajmował się poprzez zastępców. Kościołowi katedralnemu ofiarował wspaniały złoty, kryty emalią kielich, który możemy obecnie oglądać w muzeum diecezjalnym. Legenda herbowa przypomina, że herb Snopek, po szwedzku - vase przywiózł ze Szwecji Zygmunt Waza, wybrany na króla Polski. Polscy Wazowie nigdy nie zrezygnowali z korony szwedzkiej, stąd w herbie dynastycznym obok herbów Polski i Litwy są herby Szwecji, Gotów i Wandalów. 56. Jan VII (1602 1675) Jan Gembicki herbu Nałęcz pochodził z rodziny, która wydała kilku dostojników kościelnych, jego bracia Piotr i Andrzej także byli biskupami a prymas Wawrzyniec Gembicki był ich krewnym. Kanonik gnieźnieński, krakowski i warszawski, dziekan krakowski i proboszcz miechowski, był kanclerzem nadwornym królowej Ludwiki Marii, towarzyszył królowi Janowi Kazimierzowi w czasie bitwy pod Beresteczkiem, czas potopu szwedzkiego spędził na Spiszu. W roku 1655 został biskupem płockim. Pokrył blachą miedzianą katedralne wieże i kopułę, na której umieścił swój herb. W 1674 przeszedł na biskupstwo włocławskie. 29

57. Bonawentura (1611 1691) Właściwa nazwa herbu Bonawentura Dobrogost Madaliński herbu Larysza, na fryzie podano błędną nazwę herbu - Lemiesz, Niesiecki pisze o herbie Larissa, inne herbarze podają, że ród Madalińskich pieczętował się Laryszą. Bonawentura dworzanin królewicza i biskupa płockiego Karola, tajny sekretarz królewski, kanonik gnieźnieński i warszawski, proboszcz włocławski, scholastyk łęczycki, kanclerz płocki, od 1671 roku był koadiutorem biskupa Jana Gembickiego, po nim objął biskupstwo płockie, znany jako biskup zacny i gorliwy, po siedmiu latach przeszedł na biskupstwo włocławskie. Legenda herbowa opowiada jak Bolesław Śmiały napotkał w lesie człowieka niosącego do kowala dwa lemiesze, ów człowiek protoplasta rodu, wyprowadził królewskie wojsko z lasu, wróżył zwycięstwo a w nocy zabrał Czechom konie, co ułatwia polskim rycerzom odnieść zwycięstwo, za ten czyn w nagrodę otrzymał herb z dwoma lemieszami w godle. 58. Stanisław IV (1638 1700) Stanisław Dąbski (Dąmbski) herbu Godzięba (Godziemba) ukończył Akademię Krakowską, sekretarz króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, biskup łucki i chełmski, w latach 1682 1892 biskup płocki, w 1683 roku wystawił chorągiew husarską na wyprawę wiedeńską króla Jana III Sobieskiego, później biskup kujawski, koronował Augusta II Mocnego, w roku 1700 nominowany na biskupstwo krakowskie, zmarł nagle przed ingresem. Tutaj należy wspomnieć legendarną klątwę Stanisława, która mówi o tym, że od czasu męczeńskiej śmierci biskupa Stanisława Szczepanowskiego żaden król o imieniu Stanisław nie utrzyma się na polskim tronie (Stanisław Leszczyński i Stanisław Poniatowski). Klątwa ta obejmuje też krakowski stolec biskupi, przez stulecia skrupulatnie jej przestrzegano, gdy biskup Stanisław Łubieński starał się o biskupstwo krakowskie, król Zygmunt III Waza nie wyraził na to zgody. Gdy więc August Mocny spowodował wybór Stanisława Dąbskiego na biskupstwo krakowskie, nominat nie 30

zdążył objąć kanonicznie biskupstwa. Obecnie klątwa straciła moc, czego przykładem jest arcybiskup Stanisław Dziwisz. 59. Andrzej V (1650 1711) Andrzej Chryzostom Załuski herbu Junosza był pierwszym przedstawicielem zasłużonego rodu Załuskich na biskupstwie płockim. Kształcił się w Wiedniu, Paryżu i Rzymie, podróżował z misjami dyplomatycznymi do Hiszpanii i Portugalii, po wyprawie wiedeńskiej witał króla Jana Sobieskiego w katedrze krakowskiej. Otrzymał od króla prepozyturę płocką, w 1692 roku został biskupem płockim, na wykonał szereg wizytacji kanonicznych, w 1699 roku przeszedł na biskupstwo warmińskie. 60. Ludwik (1661 1721) Ludwik - na fryzie błędnie zapisano inicjał pierwszego imienia - Bartłomiej Załuski herbu Junosza, przyrodni brat biskupa Andrzeja, był kanonikiem krakowskim, kustoszem skarbu koronnego i kanclerzem królowej Marii Kazimiery. Po przejściu brata na biskupstwo warmińskie, 1 kwietnia 1699 roku objął biskupstwo płockie. Nastały czasy wielkiej wojny północnej, która przyczyniła się do znacznych spustoszeń w diecezji, wbrew przeciwnościom starał się usuwać zniszczenia kościołów, wiele z nich osobiście erygował. Zasłużył się też erygowaniem w 1710 roku seminarium duchownego w Płocku, do którego prowadzenia sprowadził księży misjonarzy. Zmarł 24 grudnia 1721 roku w Warszawie. 31

61. Andrzej VI (1695 1758) Andrzej Stanisław Kostka Załuski herbu Junosza, bratanek dwóch poprzednich biskupów płockich, wielka postać swojej epoki, swymi działaniami na wielu polach, nie tylko duszpasterskich, zmierzał ku naprawie Rzeczpospolitej. W 1723 roku nominowany na biskupstwo płockie, wakujące po śmierci jego stryja Ludwika. Już w następnym roku wizytował kapitułę katedralną płocką i kolegiacką w Pułtusku, porządkując w nich sprawy majątkowe i dyscyplinarne, zadbał o rozwój seminariów duchownych w Płocku i Pułtusku, przeprowadził wizytację generalną diecezji płockiej, swoją działalność jako biskup płocki zwieńczył odbyciem synodu diecezjalnego w Pułtusku. W 1736 roku został mianowany biskupem łuckim, następnie chełmińskim i w końcu krakowskim, prowadząc jednocześnie działalność polityczną, społeczną i kulturalną. Ciekawostką jest informacja, że to on jako pierwszy, sprowadził ziemniaki do Polski. Zmarł w 1758 roku. 62. Antoni I (1682 1763) Antoni Sebastian Dembowski herbu Jelita, kształcił się w Płocku i Warszawie, był starostą tymbarskim, będzińskim i płockim, duchownym został mając 53 lata, dopiero po śmierci żony. Dwa lata później w roku 1737 został powołany na biskupstwo płockie. W roku 1742 z okazji wizytacji generalnej, dokonał w diecezji płockiej pierwszego spisu ludności katolickiej, sposobnej do przyjmowania komunii, przeciwnik masonerii. W 1752 roku przeszedł na biskupstwo włocławskie. Legenda herbowa według Jana Długosza, który w Rocznikach przytacza opowieść o okolicznościach powstania herbu, gdy rycerz Florian Szary w bitwie pod Płowcami został zraniony trzema włóczniami. Nazajutrz, gdy król Władysław Łokietek obchodził pobojowisko by rozpoznać zwłoki rycerzy, dostrzegł wśród trupów poranionego Floriana, wpychającego rękoma do brzucha, wypływające zeń jelita. Po wyzdrowieniu na pamiątkę tego wydarzenia rycerz otrzymał od króla nowy herb Jelita, w miejsce posiadanego Koźlerogi, który jako klejnot przeniesiono na hełm. 32

63. Józef (? - 1758) Józef Eustachy Szembek herbu własnego, pochodził z rodu który wydał wielu dostojników kościelnych, pięciu jego krewnych było biskupami w tym dwóch zostało prymasami. Wykształcony w Krakowie i Rzymie, był kanonikiem warmińskim, opatem komendatoryjnym wągrowieckim, kanclerzem kapituły krakowskiej. W 1736 roku mianowany biskupem chełmskim, w roku 1753 przeniesiony na biskupstwo płockie, które sprawował do śmierci w 1758 roku. Legenda herbowa tego młodego herbu, z nobilitacji w 1590 roku, nie jest znana. 64. Hieronim II (1700 1773) Hieronim Antoni Szeptycki herbu Łada, doktor obojga praw Akademii Zamojskiej, kanonik i archidiakon lwowskiej kapituły metropolitalnej, biskup sufragan łucki, w roku 1759 powołany na biskupstwo płockie, jako biskup płocki przybrał tytuł księcia pułtuskiego, przebudował pałac biskupi, największy wówczas budynek w mieście, w okresie jego biskupstwa diecezja płocka liczyła 16 dekanatów i 311 kościołów. Był zwolennikiem zniesienia liberum veto. Zmarł w Warszawie 24 września 1773 roku, pochowany w Pułtusku. 65. Michał I (1736 1794) Michał Jerzy książę Poniatowski herbu Ciołek, brat króla Stanisława Augusta, koadiutor płocki, po śmierci biskupa Szeptyckiego objął biskupstwo 33