Pozwólmy ptakom mieszkać obok nas

rys. Pustułka Lucyna Stodolak Pozwólmy ptakom mieszkać obok nas Spis treści O nas Wstęp Ptaki najczęściej zasiedlające budynki Prawo Krótki przewodnik dla inwestora Literatura str 2 str 3 str 4 str 7 str 8 str 11 2

O nas Towarzystwo Przyrodnicze ALAUDA realizuje działania z zakresu ochrony i odtwarzania środowiska naturalnego, ze szczególnym uwzględnieniem zachowania bioróżnorodności, w tym czynnej ochrony ptaków i ich siedlisk na terenach zurbanizowanych. Ponadto TP ALAUDA aktywizuje postawy proekologiczne społeczeństwa, działa na rzecz rozwoju lokalnej kultury i turystyki ekologicznej oraz wspiera działania zgodne z zasadami zrównoważonego rozwoju. Wstęp Bloki mieszkalne i wieżowce, szczególnie te budowane w latach 60. i 70. ubiegłego wieku z tzw. wielkiej płyty oraz inne budynki np. wiekowe kamienice toruńskiej starówki, są miejscem bytowania wielu prawnie chronionych gatunków ptaków. Należą do nich m.in. jerzyki, wróble, kawki i pustułki, które gnieżdżą się najczęściej w otworach wentylacyjnych prowadzących do przestrzeni stropodachu, wszelkiego rodzaju wnękach oraz w szczelinach dylatacyjnych. Podczas prac modernizacjnych i remontowych, szczególnie tych przeprowadzonych w niewłaściwych terminach i bez działań kompensujących, niszczone są bezpowrotnie siedliska lęgowe wspomnianych gatunków ptaków. Ponadto bardzo częste jest też zamurowywanie osobników (zwłaszcza nielotnych piskląt) w szczelinach i otworach docieplanych budynków.prowadzi to w konsekwencji do zmniejszenia liczebności ptaków w miastach. Dla części gatunków ptaków budynki to główne i niemal jedyne miejsce gniazdowania - należą do nich jerzyk, wróbel, kawka, a także gołąb miejski i oknówka! Projekt Toruń Miastem Ptaków ma na celu zwiększenie świadomości społecznej na temat ochrony ptaków, będących naszymi najbliższymi sąsiadami. 3

Ptaki najczęściej zasiedlające budynki Pustułka Falco tinnunculus POPULACJA W POLSCE: 5 000-10 000 par/samców, WYMIARY: długość ciała około 33-39 cm, rozpiętość skrzydeł 73-80 cm POKARM: zwykle drobne ssaki (głównie norniki), ptaki, gady, owady - wszelkie dostępne ofiary TYPOWE SIEDLISKA W BUDYNKACH: wysokie budynki i wieże kościelne, zakamarki w budynkach, wykusze murów, szerokie parapety i gzymsy, otwory wentylacyjne, poddasza, wnęki w ścianach, OKRES LĘGOWY: marzec-lipiec WAŻNE INFORMACJE: skrzynki lęgowe należy montować co najmniej 15 cm poniżej krawędzi dachu w miejscach, gdzie pod skrzynką będzie otwarta przestrzeń. Zaleca się wsypanie do skrzynki drobnego żwiru, aby zapobiec toczeniu się jaj i ułatwić wysiadywanie. Gołąb miejski Columba livia f. urbana POPULACJA W POLSCE: 100 000-250 000 par/samców WYMIARY: długość ciała około 31-36 cm, rozpiętość skrzydeł 63-69 cm POKARM: nasiona i odpadki zbierane na ziemi TYPOWE SIEDLISKA W BUDYNKACH: wszelkie dostępne wnęki OKRES LĘGOWY: cały rok WAŻNE INFORMACJE: gołąb miejski może wyprowadzać 8-10 lęgów rocznie, objęty ochroną częściową. 4

Jerzyk Apus apus POPULACJA W POLSCE: 100 000-300 000 par/samców WYMIARY: długość 16-19 cm, rozpiętość skrzydeł 38-42 cm POKARM: wyłącznie drobne owady (zwykle nie większe niż 8 mm) chwytane w locie TYPOWE SIEDLISKA W BUDYNKACH: najczęściej na wielopiętrowych budynkach mieszkalnych, przemysłowych, kościołach i kominach fabrycznych. Gniazda pod dachówkami, w otworach prowadzących do stropodachu, w szczelinach murów, pod rynnami, zwykle na wysokości co najmniej 5 m OKRES LĘGOWY: maj-lipiec WAŻNE INFORMACJE: Przy wyborze miejsc montażu budki dla jerzyka należy pamiętać, że przez otworem wylotowym powinna znajdować się duża, otwarta przestrzeń. Wróbel Passer domesticus POPULACJA W POLSCE: 2 500 000 5 000 000 par/samców WYMIARY: długość 14-16 cm, rozpiętość skrzydeł 21 cm POKARM: głównie nasiona i owady, zbierane tak na ziemi, jak i na drzewach, TYPOWE SIEDLISKA W BUDYNKACH: wszelkie zakamarki, gniazda oknówek, OKRES LĘGOWY: kwiecień-sierpień, WAŻNE INFORMACJE: Gatunek ściśle związanym z najbliższym sąsiedztwem siedzib ludzkich. 5

Oknówka Delichon urbicum POPULACJA W POLSCE: 350 000-600 000 par/samców WYMIARY: długość 13-16 cm, rozpiętość skrzydeł 29-32 cm POKARM: głównie małe owady chwytane w locie TYPOWE SIEDLISKA W BUDYNKACH: półkoliste gniazda umieszcza pod stropami, we wnękach okiennych OKRES LĘGOWY: maj-sierpień WAŻNE INFORMACJE: gnieżdżą się z reguły w skupieniach, a czasami nawet w koloniach. Pod gniazdem gromadzą się odchody ptaków, często brudząc ściany i okna budynków. Rozwiązaniem jest montaż pod gniazdem odpowiednio dopasowanych daszków. Na ścianach osłony najlepiej montować około 0,5 m poniżej gniazda. Na okna zalecane jest naklejanie folii, którą można ściągać gdy ptaki opuszczą gniazda. Kawka Corvus monedula POPULACJA W POLSCE: 100 000-300 000 par/samców, WYMIARY: długość 31-35 cm, rozpiętość skrzydeł 62-72 cm, POKARM: głównie bezkręgowce zbierane na ziemi, nasiona, owoce i odpadki, TYPOWE SIEDLISKA W BUDYNKACH: kominy, szyby wentylacyjne, strychy, szczeliny muru, chętnie gnieździ się na wieżach kościołów i innych wyższych budowlach OKRES LĘGOWY: marzec-lipiec WAŻNE INFORMACJE: często gniazduje w koloniach lub luźnych skupieniach. Zasiedla również skrzynki wieszane na drzewach. 6

Prawo W myśl obowiązujących przepisów (art. 52 ust. 1 pkt 4 ustawy z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2009, Nr 151, poz. 1220 z późn. zm.), uszczegółowiony zapisem 7 pkt 6 i 7 rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. Nr 237, poz. 1419)) obowiązuje zakaz niszczenia gniazd, siedlisk i ostoi gatunków chronionych. Miejsca lęgowe ptaków, zlokalizowane na bud ynkach mieszkalnych, należy traktować jako ich siedliska, podlegające ochronie prawnej. Jednocześnie zgodnie z 10 ww. rozporządzenia sposobem ochrony dziko występujących zwierząt jest m.in: dostosowanie terminów i sposobów wykonania prac budowlanych i remontowych tak, aby zminimalizować ich wpływ na biologię zwierząt i ich siedliska oraz budowa sztucznych miejsc lęgowych. W trakcie prac budowlanych inwestor realizujący przedsięwzięcie jest obowiązany uwzględnić ochronę środowiska na obszarze prowadzenia prac zgodnie z art. 75 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2008 r. Nr 25 poz. 150 z późn. zm.), a jeżeli ochrona elementów przyrodniczych nie jest możliwa, należy podejmować działania mające na celu naprawienie wyrządzonych szkód, w szczególności przez kompensację przyrodniczą. Zgodnie z art. 22 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U. z 2010 r., Nr 243, poz. 1623 z późn. zm.) do podstawowych obowiązków kierownika budowy należy m.in: protokolarne przejęcie od inwestora i odpowiednie zabezpieczenie terenu budowy wraz ze znajdującymi się na nim podlegającymi ochronie elementami środowiska (również przyrodniczego). W związku z powyższym przed rozpoczęciem prac remontowych, w tym termomodernizacyjnych, zarządca budynku powinien wykonać inwentaryzację przyrodniczą w zakresie występowania gatunków chronionych zwierząt, w celu uniknięcia nieumyślnego zniszczenia ich schronień podczas prac. Jednocześnie art. 35 ust. 1 pkt. 1 ustawy Prawo budowlane wskazuje, że przed wydaniem decyzji o pozwoleniu na budowę lub odrębnej decyzji o zatwierdzeniu projektu budowlanego właściwy organ sprawdza zgodność projektu budowlanego z wymaganiami ochrony środowiska. Co istotne w przypadku stwierdzenia, iż prace termomodernizacyjne prowadzone są ze szkodą dla przyrody, art. 50 ust. 1 pkt. 2 cyt. wyżej ustawy mówi, że właściwy organ (powiatowy inspektor nadzoru budowlanego) 7

wstrzymuje postanowieniem prowadzenie robót budowlanych wykonywanych w sposób mogący spowodować zagrożenie środowiska. Kontynuowanie wstrzymanych decyzją prac budowlanych (art. 90) podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat 2. Zgodnie z art. 56 ust. 2 pkt 1 ustawy o ochronie przyrody regionalny dyrektor ochrony środowiska na obszarze swojego działania może zezwolić w stosunku do gatunków objętych ochroną częściową i ścisłą m.in. na niszczenie ich gniazd, siedlisk i ostoi. W związku z powyższym w sytuacji, gdy zniszczenie schronień lub siedlisk lęgowych podczas prac budowlanych lub termomodernizacyjnych jest konieczne, przed przystąpieniem do tych prac inwestor powinien uzyskać zezwolenie regionalnego dyrektora ochrony środowiska w trybie art. 56 ust 2 pkt 2 ustawy o ochronie przyrody. Zezwolenie na niszczenie siedlisk lęgowych ptaków zasiedlających budynki, może być wydane w przypadku braku rozwiązań alternatywnych, jeżeli nie spowoduje to zagrożenia dla dziko występujących populacji oraz leży to w interesie zdrowia i bezpieczeństwa powszechnego lub wynika z koniecznych wymogów nadrzędnego interesu publicznego, w tym wymogów o charakterze społecznym lub gospodarczym lub wymogów związanych z korzystnymi skutkami o podstawowym znaczeniu dla środowiska. Jednocześnie jeżeli prace termomodernizacyjne będą prowadzone w okresie zasiedlenia budynku przez zwierzęta, co niewątpliwie będzie powodować ich płoszenie, inwestor powinien złożyć wniosek do Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska o zezwolenie na umyślne płoszenie gatunków ptaków objętych ochroną ścisłą, występujących na termomodernizowanym budynku - art. 56 ust. 1 pkt 1 ww. ustawy o ochronie przyrody. Zgodnie z art. 127 pkt 2 lit. e ustawy o ochronie przyrody: kto umyślnie narusza zakazy obowiązujące w stosunku do zwierząt objętych ochroną gatunkową podlega karze aresztu albo grzywny. Krótki przewodnik dla inwestora Zgodnie z art. 56 ust. 6 ustawy o ochronie przyrody zezwolenia, o których mowa powyżej, mogą być wydane na wniosek zawierający odpowiednio: 1. imię, nazwisko i adres albo nazwę i siedzibę wnioskodawcy, 2. cel wykonania wnioskowanych czynności (dlaczego będą niszczone siedliska ptaków), 3. opis czynności, na którą może być wydane zezwolenie (np. w jaki sposób będą niszczone siedliska zamykanie otworów, szczelin, ocieplanie stropodachu itp.), 4. nazwę gatunku lub gatunków, których będą dotyczyć działania, 8

w języku łacińskim i polskim, 5. liczbę lub ilość osobników (par), których dotyczy wniosek, 6. wskazanie sposobu wykonania czynności, a także miejsca i czasu wykonania czynności (termomodernizacji) oraz wynikających z tego zagrożeń. Planując harmonogram prac termomodernizacyjnych (oraz szacując koszta) należy uwzględnić potrzebę wykonania inwentaryzacji ornitologicznej oraz kompensacji przyrodniczej. Wbrew opiniom mieszkańców, bardzo wiele budynków jest zasiedlonych przez ptaki. Gniazda zwykle umieszczane są w dyskretnym miejscu i bez specjalnych oględzin trudno jest zauważyć ich obecność. Inwentaryzacja powinna być wykonana przed przystąpieniem do termomodernizacji, w sezonie lęgowym, w miesiącach: kwiecień- czerwiec, najlepiej co najmniej dwukrotnie. Przeprowadzenie obserwacji w tym terminie pozwala ocenić faktyczną ilość siedlisk ptaków, co może mieć odzwierciedlenie w kosztach przyszłej kompensacji. PRZYKŁAD: 1. wykonana w okresie lęgowym inwentaryzacja wykazała obecność 10 par jerzyków i dla takiej ilości par ptaków wymagana będzie kompensacja (prawdopodobnie nieznacznie zwiększona ze względu na fakt, iż nie wszystkie skrzynki lęgowe są zasiedlane przez ptaki). Koszt zakupu skrzynek lęgowych to około 500 zł, 2. wykonana poza okresem lęgowym wizja wykazała obecność 50 potencjalnych siedlisk jerzyka otworów prowadzących do stropodachu. Wymagana kompensacja może wynieść nawet 50 skrzynek lęgowych. Koszt zakupu skrzynek lęgowych to około 2500 zł. Pamiętać należy, iż zaobserwowanie części gatunków ptaków możliwe jest dopiero od maja (w tym miesiącu przylatują m.in. jerzyki i jaskółki). Jednocześnie wykonanie inwentaryzacji w okresie lęgowym pozwoli określić dokładną liczebność ptaków zasiedlających budynek oraz rozmieszczenie miejsc lęgowych i schronień wykorzystywanych przez te zwierzęta (szczelin, otworów wentylacyjnych itp.). Dzięki temu w przypadku konieczności prowadzenia termomodernizacji wiosną i latem możliwe będzie wykonanie ocieplenia przynajmniej na części ścian. Przykład: inwentaryzacja wykazała obecność siedlisk ptaków tylko na ścianie wschodniej budynku. W związku z powyższym, mając na uwadze ochronę tych zwierząt, można prowadzić termomodernizację na ścianach zachodniej, północnej i południowej bez ograniczeń czasowych. Najczęściej stosowanym sposobem kompensacji przyrodniczej jest 9

wieszanie skrzynek lęgowych, które mogą być montowane w warstwie ociepleniowej bezpośrednio na ścianę budynku lub na warstwę termoizolacyjną. Warto skrzynki zamontować przed malowaniem ścian, aby ostatecznie pokryć je taką samą farbą, jak elewacje zmniejszy to ich widoczność i zwiększy estetykę budynku. Różne typy skrzynek lęgowych stosowane w ramach kompensacji wynikają z wymogów poszczególnych gatunków ptaków informacje o ich wymiarach można znaleźć na wielu stronach internetowych, jak np. www. salamandra.org.pl/ publikacje/category/2.html, www.bocian.org.pl/schronienia, ussuri.pl, www.jerzykionline.pl/files/ulotka_1_jerzyki.pdf, www. bielany.waw.pl/data/newsfiles/zalacznik_1_-_skrzynki_legowe_1.pdf. Szczególnie istotne jest odpowiednie zabezpieczenie skrzynek przed warunkami atmosferycznymi impregnacja nietoksyczną substancją co najmniej ścian bocznych i frontu oraz pokrycie daszka blachą, linoleum, lub innym materiałem skutecznie chroniącym skrzynkę przed działaniem wody. Skrzynki należy kontrolować i czyścić najlepiej co roku. W przypadku jerzyka, budującego bardzo skąpe gniazdo, czyszczenie można przeprowadzać rzadziej (istnieją nawet opinie, że w ogóle nie wymagają czyszczenia). Przy montażu skrzynek istotne jest wzięcie pod uwagę nie tylko wymagań biologicznych gatunków ptaków, ale też interesy mieszkańców budynku oraz ich bezpieczeństwo. W związku z tym warto wieszać skrzynki w miejscach, pod którymi nie przechodzi wiele osób (np. w oddaleniu od chodników), gdyż w przypadku urwania się skrzynki może dojść do wypadku. Jednocześnie ptaki przylatujące do gniazd mogą hałasować, co niektórych bardziej nerwowych mieszkańców może skłonić do samodzielnego ich usunięcia, zatem odradza się montaż skrzynek w pobliżu okien mieszkań. Jednym z najbardziej godnych polecenia miejsc wieszania skrzynek lęgowych ą fragmenty ścian nad zadaszonymi klatkami schodowymi. 10

W przypadku możliwości pozostawienia części siedlisk w postaci otwartych otworów prowadzących do stropodachu, bardzo istotne jest sprawdzenie, czy materiał użyty do ocieplenia stropodachu umożliwi bytowanie ptakom. Istnieją opinie, że np. w przypadku użycia waty szklanej powinno się uniemożliwiać wchodzenie ptakom ze względu na ich bezpieczeństwo. Ptaki wchodzące do stropodachu przechodząc po styropianie mogą powodować jego uszkodzenia. Warto w takim przypadku montować pomiędzy ścianą a zewnętrzną warstwą ociepliny rurki (np. ceramiczne). Rurka na spodzie wewnętrznej strony powinna mieść chropowatą powierzchnię, aby ułatwić przemieszczanie się ptaków i wystawać nieco poza warstwę ociepliny, co zabezpieczy materiały budowlane przed wydrapywaniem podczas siadania ptaków u wlotu otworu. Oczywiście średnica rurki powinna być dostosowana do wielkości ptaka (np. dla kawki zaleca się średnicę 8-10 cm, dla jerzyka około 5,5 cm). Zalecany jest nadzór ornitologiczny w trakcie trwania remontu, gdyż możliwe jest niewykrycie wszystkich siedlisk ptaków w czasie inwentaryzacji oraz zasiedlenie budynku w nowych miejscach w czasie pomiędzy badaniami przyrodniczymi, a rozpoczęciem termomodernizacji. Literatura Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985-2004, red. Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P., Bogucki Wydawnictwo Naukowe 2007, Poznań. Mały słownik zoologiczny ptaki, red. Busse P., Wiedza Powszechna 1990, Warszawa. Przewodnik Ptaki, Hudec K., Multico, Warszawa 1993. Ptaki Europy i Obszaru Śródziemnomorskiego, Jonsson L., Muza SA, Warszawa 2003. Pustułka, Monografie przyrodnicze, Śliwa P., Rejt Ł., Wydawnictwo Klubu Przyrodników, Świebodzin 2006. http://przyroda.radom.pl http://www.bmpankowscy.pl http://www.kul.pl http://www.tbop.org.pl Więcej informacji na stronie: alauda.org.pl 11