Projekt założeń do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe dla Gminy Mieścisko na lata

Projekt założeń do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe dla Gminy Mieścisko na lata 2012-2027 GMINA MIEŚCISKO POWIAT WĄGROWIECKI WOJEWÓDZTWO WIELKOPOLSKIE ZAMAWIAJĄCY GMINA MIEŚCISKO WYKONAWCA OPRACOWANIA WESTMOR CONSULTING ANGELIKA KANIEWSKA MIEŚCISKO 2012

Spis treści 1. PODSTAWA PRAWNA OPRACOWANIA... 4 2. ZAKRES OPRACOWANIA... 4 3. POWIĄZANIA PROJEKTU ZAŁOŻEŃ Z DOKUMENTAMI STRATEGICZNYMI... 5 4. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA GMINY...16 4.1. POŁOŻENIE I PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY GMINY...16 4.2. STAN GOSPODARKI NA TERENIE GMINY...21 4.3. CHARAKTERYSTYKA MIESZKAŃCÓW...26 4.4. ŚRODOWISKO NATURALNE GMINY...31 4.5. WARUNKI KLIMATYCZNE NA TERENIE GMINY...32 4.6. CHARAKTERYSTYKA INFRASTRUKTURY BUDOWLANEJ...35 4.6.1. ZABUDOWA MIESZKANIOWA NA TERENIE GMINY...39 4.7. ZAMIERZENIA ROZWOJOWE ORAZ POTENCJALNE, PROGNOZOWANE TERENY ZABUDOWY MIESZKANIOWEJ, USŁUGOWEJ NA OBSZARZE GMINY MIEŚCISKO...43 5. STAN ZAOPATRZENIA GMINY W CIEPŁO...48 5.1. RYNEK ENERGII CIEPLNEJ W POLSCE...48 5.1. STAN OBECNY...52 5.2. PLANY ROZWOJOWE PRZEDSIĘBIORSTW CIEPŁOWNICZYCH...57 6. STAN ZAOPATRZENIA GMINY W GAZ...57 6.1. RYNEK GAZU...57 6.2. STAN OBECNY ZAOPATRZENIA GMINY W GAZ ORAZ PLANY ROZWOJOWE DLA SYSTEMU GAZOWNICZEGO NA TERENIE GMINY MIEŚCISKO...60 7. STAN ZAOPATRZENIA GMINY W ENERGIĘ ELEKTRYCZNĄ...63 7.1. RYNEK ENERGII ELEKTRYCZNEJ...63 7.2. STAN OBECNY ZAOPATRZENIA GMINY W ENERGIĘ ELEKTRYCZNĄ...67 7.3. PLANY ROZWOJOWE PRZEDSIĘBIORSTWA ENERGETYCZNEGO...75 WESTMOR CONSULTING 2

8. PRZEDSIĘWZIĘCIA RACJONALIZUJĄCE UŻYTKOWANIE CIEPŁA, ENERGII ELEKTRYCZNEJ I PALIW GAZOWYCH...76 9. ANALIZA MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA LOKALNYCH I ODNAWIALNYCH ŹRÓDEŁ ENERGII...86 9.1. ENERGIA WIATRU...86 9.1.1. ELEKTROWNIE WIATROWE...90 9.1.2. MAŁE TURBINY WIATROWE (MTW)...94 9.2. ENERGIA SŁONECZNA...95 9.3. ENERGIA GEOTERMALNA...99 9.4. ENERGIA WODNA... 102 9.5. ENERGIA Z BIOMASY... 103 9.5.1. BIOMASA Z LASÓW... 104 9.5.2. BIOMASA Z SADÓW... 104 9.5.3. BIOMASA Z DREWNA ODPADOWEGO Z DRÓG... 105 9.5.4. BIOMASA ZE SŁOMY I SIANA... 106 9.5.5. BIOMASA POZYSKIWANA Z UPRAW ROŚLIN ENERGETYCZNYCH... 108 9.6. ENERGIA Z BIOGAZU... 113 10. PROGNOZA ZAPOTRZEBOWANIA NA CIEPŁO, ENERGIĘ ELEKTRYCZNĄ I GAZ... 115 11. STAN ZANIECZYSZCZENIA ŚRODOWISKA GMINNEGO... 124 12. WSPÓŁPRACA Z INNYMI GMINAMI W ZAKRESIE GOSPODARKI ENERGETYCZNEJ... 127 13. PODSUMOWANIE I WNIOSKI... 131 14. SPIS TABEL... 136 15. SPIS RYSUNKÓW... 138 16. SPIS WYKRESÓW... 138 WESTMOR CONSULTING 3

1. Podstawa prawna opracowania Podstawę prawną opracowania Projektu założeń do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe dla gminy Mieścisko na lata 2012-2027 stanowi art. 19 ust. 1 Ustawy z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne (tekst pierwotny: Dz. U. z 1997 r., Nr 54, poz. 348, tekst jednolity: Dz. U. z 2006 r., Nr 89, poz. 625 z późn. zm.), zgodnie z którym wójt (burmistrz, prezydent miasta) opracowuje projekt założeń. Sporządza się go dla obszaru gminy, co najmniej na okres 15 lat i aktualizuje co najmniej raz na 3 lata. Poza tym należy wskazać, że zgodnie z art. 18 ust 1 wskazanej ustawy do zadań własnych gminy w zakresie zaopatrzenia w energię elektryczną, ciepło i paliwa gazowe należy: planowanie i organizacja zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe na obszarze gminy; planowanie oświetlenia miejsc publicznych i dróg znajdujących się na terenie gminy; finansowanie oświetlenia ulic, placów i dróg publicznych znajdujących się na terenie gminy, planowanie i organizacja działań mających na celu racjonalizację zużycia energii i promocję rozwiązań zmniejszających zużycie energii na obszarze gminy. co znalazło również swoje odzwierciedlenie w zapisach dokumentu. Ponadto, zgodnie z zapisami art. 7 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (tekst pierwotny: Dz. U. z 1990 r., Nr 16, poz. 95, tekst jednolity: Dz. U. z 2001 r., Nr 142, poz. 1591 z późn. zm.), do zadań własnych gminy należy zaopatrzenie w energię elektryczną i cieplną oraz gaz. Tak, więc podstawę prawną opracowania niniejszego dokumentu stanowią wskazane przepisy ustawy Prawo energetyczne oraz ustawy o samorządzie gminnym. 2. Zakres opracowania Zgodnie z art. 19 ust. 3 Ustawy z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne (tekst pierwotny: Dz. U. z 1997 r., Nr 54, poz. 348, tekst jednolity: Dz. U. z 2006 r., Nr 89, poz. 625 z późn. zm.) opracowany dokument zawiera: ocenę stanu aktualnego i przewidywanych zmian zapotrzebowania na ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe; przedsięwzięcia racjonalizujące użytkowanie ciepła, energii elektrycznej i paliw gazowych; WESTMOR CONSULTING 4

możliwości wykorzystania istniejących nadwyżek i lokalnych zasobów paliw i energii, z uwzględnieniem energii elektrycznej i ciepła wytwarzanych w odnawialnych źródłach energii, energii elektrycznej i ciepła użytkowego wytwarzanych w kogeneracji oraz zagospodarowania ciepła odpadowego z instalacji przemysłowych; możliwości stosowania środków poprawy efektywności energetycznej w rozumieniu ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o efektywności energetycznej; zakres współpracy z innymi gminami. 3. Powiązania projektu założeń z dokumentami strategicznymi W związku z przygotowaniem projektu założeń do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe należy wskazać, że kierunki rozwoju źródeł energii oraz inwestycje planowane do realizacji w ramach dokumentu wynikają z obowiązujących aktów prawnych, programów wyższego rzędu oraz dokumentów planistycznych uwzględniających tę problematykę. Z tego względu w ramach niniejszego rozdziału przedstawione zostały akty prawne oraz dokumenty regulujące kwestie racjonalizacji wykorzystania energii oraz rozwoju wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych. Dyrektywa 2006/32/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 kwietnia 2006 r. w sprawie efektywności końcowego wykorzystania energii i usług energetycznych oraz uchylająca dyrektywę Rady 93/76/EWG Zgodnie z zapisami dyrektywy 2006/32/WE sektor publiczny w poszczególnych państwach członkowskich, a więc także w Polsce, powinien dawać dobry przykład w zakresie inwestycji, utrzymania i innych wydatków na urządzenia zużywające energię, usługi energetyczne i inne środki poprawy efektywności energetycznej. Poza tym wskazano, że państwa członkowskie powinny dążyć do osiągnięcia oszczędności w zakresie wykorzystania energii w wysokości 9% w dziewiątym roku stosowania dyrektywy (licząc od 1 stycznia 2008 r.). Tak więc na terenie Polski, a zatem i gminymieścisko konieczne jest wdrożenie przedsięwzięć wpływających na zmniejszenie wykorzystania energii oraz promujących wśród mieszkańców postawy związane z oszczędzaniem konwencjonalnych źródeł energii. Dyrektywa 2001/77/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 września 2001 r. w sprawie wspierania produkcji na rynku wewnętrznym energii elektrycznej wytwarzanej ze źródeł odnawialnych Celem wskazanej dyrektywy jest wspieranie zwiększania udziału odnawialnych źródeł energii w produkcji energii elektrycznej na wewnętrzny rynek energii elektrycznej oraz stworzenie podstaw do opracowania przyszłych ram Wspólnoty w tym przedmiocie. Zgodnie z jej zapisami Państwa Członkowskie mają obowiązek podejmowania działań w kierunku WESTMOR CONSULTING 5

zwiększenia zużycia energii elektrycznej wytwarzanej z odnawialnych źródeł energii oraz promowania instalacji wykorzystujących odnawialne źródła energii w systemie przesyłowym, dzięki czemu zapewniono gwarancję wykorzystania źródeł niekonwencjonalnych do produkcji energii elektrycznej. Dyrektywa 2003/54/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 czerwca 2003 r. dotycząca wspólnych zasad rynku wewnętrznego energii elektrycznej i uchylająca dyrektywę 96/92/WE Zgodnie ze wskazaniami dyrektywy 2003/54/WE Państwo Członkowskie może zobowiązać operatora systemu, aby dysponując instalacjami wytwarzającymi energię elektryczną, przyznawał pierwszeństwo tym instalacjom, które wykorzystują odnawialne źródła energii, odpady lub takie źródła, które produkują łącznie ciepło i elektryczność. W ten sposób w ramach dyrektywy Unia Europejska starała się zachęcić Państwa Członkowskie, w tym Polskę, do promowania produkcji energii z wykorzystaniem źródeł odnawialnych. Odnowiona Strategia UE dotycząca Trwałego Rozwoju W ramach analizowanego dokumentu wskazane zostały cele odnoszące się do racjonalizacji wykorzystania energii oraz zwiększenia udziału energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych w ogólnym bilansie wykorzystywanych rodzajów energii na danym terenie. Do tych celów można zaliczyć: Cel ogólny: poprawić gospodarowanie zasobami naturalnymi oraz unikać ich nadmiernej eksploatacji, z uwagi na pożytki ponoszone przez ekosystemy; Cel operacyjny: zwiększyć wydajność zasobów w celu zmniejszenia ogólnego zużycia nieodnawialnych zasobów naturalnych oraz związane z nimi skutki ekologiczne wykorzystania surowców, a równocześnie wykorzystywać odnawialne zasoby naturalne w tempie nieprzekraczającym ich zdolności regeneracyjnych. Polityka energetyczna Polski do 2030 roku Dokument ten został przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 10 listopada 2009 r. uchwałą nr 202/2009. W ramach wskazanego dokumentu przewidziano: w zakresie poprawy efektywności energetycznej: dążenie do utrzymania zeroenergetycznego wzrostu gospodarczego, tj. rozwoju gospodarki następującego bez wzrostu zapotrzebowania na energię pierwotną; WESTMOR CONSULTING 6

konsekwentne zmniejszanie energochłonności polskiej gospodarki do poziomu UE-15; w zakresie wzrostu bezpieczeństwa dostaw paliw i energii: racjonalne i efektywne gospodarowanie złożami węgla znajdującymi się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej; dywersyfikację źródeł i kierunków dostaw gazu ziemnego; zwiększenie stopnia dywersyfikacji źródeł dostaw ropy naftowej, rozumianej jako uzyskiwanie ropy naftowej z różnych regionów świata, od różnych dostawców z wykorzystaniem alternatywnych szlaków transportowych; budowę magazynów ropy naftowej i paliw płynnych o pojemnościach zapewniających utrzymanie ciągłości dostaw, w szczególności w sytuacjach kryzysowych; zapewnienie ciągłego pokrycia zapotrzebowania na energię przy uwzględnieniu maksymalnego możliwego wykorzystania krajowych zasobów oraz przyjaznych środowisku technologii; w zakresie dywersyfikacji struktury wytwarzania energii elektrycznej poprzez wprowadzenie energetyki jądrowej: przygotowanie infrastruktury dla energetyki jądrowej i zapewnienie inwestorom warunków do wybudowania i uruchomienia elektrowni jądrowych opartych na bezpiecznych technologiach, z poparciem społecznym i z zapewnieniem wysokiej kultury bezpieczeństwa jądrowego na wszystkich etapach: lokalizacji, projektowania, budowy, uruchomienia, eksploatacji i likwidacji elektrowni jądrowych; w zakresie rozwoju wykorzystania OZE: wzrost udziału odnawialnych źródeł energii w finalnym zużyciu energii co najmniej do poziomu 15% w 2020 r. oraz dalszy wzrost tego wskaźnika w latach następnych; osiągnięcie w 2020 r. 10% udziału biopaliw w rynku paliw transportowych oraz zwiększenie wykorzystania biopaliw II generacji; ochronę lasów przed nadmiernym eksploatowaniem, w celu pozyskiwania biomasy oraz zrównoważone wykorzystanie obszarów rolniczych na cele OZE, w tym biopaliw, tak aby nie doprowadzić do konkurencji pomiędzy energetyką odnawialną i rolnictwem oraz zachować różnorodność biologiczną; wykorzystanie do produkcji energii elektrycznej istniejących urządzeń piętrzących stanowiących własność Skarbu Państwa; zwiększenie stopnia dywersyfikacji źródeł dostaw oraz stworzenie optymalnych warunków do rozwoju energetyki rozproszonej opartej na lokalnie dostępnych surowcach; w zakresie rozwoju konkurencyjnych rynków: WESTMOR CONSULTING 7

zapewnienie niezakłóconego funkcjonowania rynków paliw i energii, a przez to przeciwdziałanie nadmiernemu wzrostowi cen; w zakresie ograniczenia oddziaływania energetyki na środowisko: ograniczenie emisji CO 2 do 2020 r. przy zachowaniu wysokiego poziomu bezpieczeństwa energetycznego; ograniczenie emisji SO 2 i NO x oraz pyłów (w tym PM10 i PM2,5) do poziomów wynikających z obecnych i projektowanych regulacji unijnych; ograniczenie negatywnego oddziaływania energetyki na stan wód powierzchniowych i podziemnych; minimalizację składowania odpadów przez jak najszersze wykorzystanie ich w gospodarce; zmianę struktury wytwarzania energii w kierunku technologii niskoemisyjnych. Program dla elektroenergetyki Jednym z głównych celów programu jest realizacja zrównoważonego rozwoju gospodarki poprzez ograniczenie oddziaływania energetyki na środowisko zgodnie ze zobowiązaniami Traktatu Akcesyjnego i dyrektywami Unii Europejskiej oraz odnawialnych źródeł energii. W ramach mechanizmów służących realizacji wskazanego celu przewidziano m.in. promowanie rozwoju wytwarzania energii w źródłach odnawialnych; ograniczenie emisji gazów, które będzie realizowane poprzez inwestycje w urządzenia redukujące tę emisję; wprowadzenie efektywnych systemów ograniczania emisji SO 2 oraz NO x. Polityka ekologiczna państwa do roku 2030 w latach 2009 2012 z perspektywą do roku 2016 Polityka określa cele i kierunki działań na rzecz poprawy stanu środowiska. Do najważniejszych należy zaliczyć: rozwój i wdrożenie metodologii wykonywania ocen oddziaływania na środowisko dla dokumentów strategicznych; wdrażanie systemu zielonych certyfikatów dla zamówień publicznych; promocja zielonych miejsc pracy z wykorzystaniem funduszy europejskich oraz promocja transferu do Polski najnowszych technologii służących ochronie środowiska przez finansowanie projektów w ramach programów unijnych. WESTMOR CONSULTING 8

Poza tym Polska jest zobowiązana do przestrzegania wielu dyrektyw unijnych w zakresie powietrza i klimatu, w tym na podkreślenie zasługują: dyrektywy 2001/80/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2001 r. w sprawie ograniczenia emisji zanieczyszczeń powietrza z dużych obiektów energetycznego spalania (tzw. Dyrektywa LCP), dyrektywy CAFE, rozporządzenia (WE) nr 842/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 maja 2006 r. w sprawie niektórych fluorowanych gazów cieplarnianych (tzw. F-gazy). Najważniejszym zadaniem będzie dążenie do spełnienia przez Polskę zobowiązań wynikających z Traktatu Akcesyjnego oraz z dwóch dyrektyw unijnych. Z Dyrektywy LCP wynika, że emisja z dużych źródeł energii, o mocy powyżej 50 MWc, już w 2008 r. nie powinna być wyższa niż 454 tys. ton dla SO 2 i 254 tys. ton dla NO x. Limity te dla 2010 r. wynoszą dla SO 2-426 tys., dla NO x - 251 tys. ton, a dla roku 2012 wynoszą dla SO 2 358 tys. ton, dla NO x - 239 tys. ton. Strategia Rozwoju Województwa Wielkopolskiego do roku 2020. Wielkopolska 2020 Dokument został przyjęty uchwałą Nr XXIX/559/12 z dnia 17 grudnia 2012 r. przez Sejmik Województwa Wielkopolskiego. Cele generalnym strategii województwa jest: Efektywne wykorzystanie potencjałów rozwojowych na rzecz wzrostu konkurencyjności województwa służące poprawie jakości życia mieszkańców w warunkach zrównoważonego rozwoju. Działania zmierzające do osiągnięcia celu głównego strategii podejmowane będą w następujących obszarach (celach strategicznych): Cel 1 Poprawa dostępności i spójności komunikacyjnej regionu Cel 2 Poprawa stanu środowiska i racjonalne gospodarowanie jego zasobami Cel 3 Lepsze zarządzanie energią Cel 4 Zwiększenie konkurencyjności metropolii poznańskiej i innych ośrodków wzrostu w województwie Cel 5 Zwiększenie spójności województwa Cel 6 Wzmocnienie potencjału gospodarczego regionu Cel 7 Wzrost kompetencji mieszkańców i zatrudnienia Cel 8 Zwiększenie zasobów praz wyrównanie potencjałów społecznych województwa Cel 9 Wzrost bezpieczeństwa i sprawności zarządzania regionem. WESTMOR CONSULTING 9

Inwestycje będące przedmiotem niniejszego projektu założeń wpisują się w następujące cele strategiczne i operacyjne: Cel strategiczny 2: Poprawa stanu środowiska i racjonalne gospodarowanie jego zasobami o o Cel operacyjny 2.5. : Ograniczenie emisji substancji do atmosfery: eliminacja emisji niskiej; modernizacja układów technologicznych ciepłowni i elektrociepłowni, a także indywidualnych źródeł ciepła, przez m.in. instalowanie urządzeń do redukcji zanieczyszczeń powietrza oraz stosowanie paliw niskoemisyjnych; centralizacja systemów grzewczych; promocja niskoemisyjnych form transportu; uwzględnienie ochrony powietrza w planach zagospodarowania przestrzennego. Cel operacyjny 2.10.: Promocja postaw proekologicznych Cel strategiczny 3: Lepsze zarządzanie energią. o o 3.1. Optymalizacja gospodarowania energią: Rozwój wysokosprawnej kogeneracji; Modernizacja sieci przesyłowych; Obniżanie energochłonności; Termomodernizacja istniejących budynków oraz promocja energooszczędności w budownictwie; Rozwój scentralizowanych lokalnie systemów ciepłowniczych; Wspieranie edukacji ekologicznej w zakresie produkcji różnego rodzaju energii; Promocja efektywności energetycznej; Poprawa efektywności energetyki konwencjonalnej. 3.2. Rozwój produkcji i wykorzystanie alternatywnych źródeł energii: Budowa nowych instalacji energetycznych wykorzystujących odnawialne źródła energii. Wzmocnienie potencjału badawczo-rozwojowego na rzecz odnawialnych źródeł energii. Rozwój współpracy sektora naukowego z sektorem przedsiębiorstw dla wdrożenia innowacyjnych rozwiązań energetycznych. Zwiększenie wykorzystania biomasy do produkcji energii. WESTMOR CONSULTING 10

o Wzmocnienie działań edukacyjnych i promocyjnych w rozwoju odnawialnych źródeł energii. Promocja odnawialnych źródeł energii wśród przedsiębiorców. Wykorzystanie energii geotermalnej, wiatrowej i słonecznej. 3.3. Poprawa bezpieczeństwa energetycznego regionu: Zapewnienie nieprzerwanej produkcji i dostaw energii zaspokajającej potrzeby regionu. Wsparcie działań wykorzystujących lokalne zasoby energii. Rozbudowa sieci dystrybucyjnej gazu ziemnego. Wsparcie inwestycji zapewniających bezpieczeństwo energetyczne i rozwój regionu, w tym rozbudowa sieci przesyłowych. Tworzenie warunków dla rozwoju energetyki jądrowej. Rozwój energetyki konwencjonalnej, w tym opartej na węglu brunatnym. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Wielkopolskiego PZPWW wraz z jego aktualizacją z 2010 r. Dokument został uchwalony przez Sejmik Województwa Wielkopolskiego uchwałą Nr XLVI/690/10 w dniu 26 listopada 2001 r. Planowane inwestycje wpisują się w następujące priorytety polityki przestrzennej województwa wielkopolskiego: I. Infrastruktura techniczna: 1. Elektroenergetyka (s. 142): Na terenie województwa występują linie 400, 220 i 110 kv oraz rozbudowany system sieci elektroenergetycznych i transformatorowych. Część linii wysokiego i niskiego napięcia wraz z ich głównymi punktami zasilania wymaga modernizacji oraz przebudowy. Planuje się zwiększenie przepustowości linii energetycznych i ograniczenie przesyłu liniami 110 kv na większe odległości. Ponadto planuje się zwiększenie udziału odnawialnych źródeł energii (OZE) w ogólnej produkcji energii elektrycznej. Główne zadania związane są z rozwojem elektrowni wiatrowych, polegające na preferowanym dostępie do sieci oraz produkcji energii elektrycznej przez te instalacje, jak również skala planowanego rozwoju ich potencjału wytwórczego, skłaniają do podjęcia rozważań o możliwości pokrycia zapotrzebowania na energię przez zespoły turbin wiatrowych. Rozwój energetyki geotermalnej możliwy jest w obrębie miejscowości Pyzdry, Środa Wielkopolska, Poznań i Gorzów Wielkopolski. Rozwój hydroenergetyki może objąć północne tereny województwa, jednak ze względu na niski potencjał rzek, możliwe będzie zaspokojenie jedynie lokalnych potrzeb. Rozwój źródeł WESTMOR CONSULTING 11

konwencjonalnych związany będzie w najbliższym czasie z wykorzystaniem czystych technologii węglowych, dlatego należy poszukiwać innych stabilnych źródeł energii, mogących pokryć w szybkim czasie wzrost zapotrzebowania na nią. Możliwości takie posiadają elektrownie gazowe (również wykorzystujące biogaz) oraz elektrownie jądrowe. 2. Gazownictwo (s. 144): Przez teren województwa przebiega międzynarodowy gazociąg tranzytowy Jamał łączący Rosję z Europą Zachodnią. Planuje się budowę drugiej nitki tego gazociągu. Dla zapewnienia bezpieczeństwa i ciągłości dostaw oraz zwiększenia wykorzystania zdolności wydobywczych złóż gazu zakłada się rozbudowę systemu gazu zaazotowanego o podziemny magazyn gazu w Bonikowie, węzeł przesyłowy w Kościanie oraz Odazotownię w Grodzisku Wielkopolskim. Stwarza to dodatkowe możliwości rozwoju gazyfikacji w rejonie oddziaływania gazu zaazotowanego. Dla zapewnienia równomiernego zaopatrzenia w gaz całego obszaru Wielkopolski zakłada się potrzebę realizację sieci nowych gazociągów magistralnych oraz głównych gazociągów obwodowych i obocznych. Na terenie województwa wielkopolskiego znajdują się 4 udokumentowane złoża ropy naftowej oraz 41 udokumentowanych złóż gazu ziemnego, dla których określone zostały zasoby przemysłowe. Koncesję na wydobywanie ropy naftowej i gazu ziemnego posiada PGNiG S.A., Oddział w Zielonej Górze. Ponadto PGNiG S.A. Oddział w Zielonej Górze posiada również koncesję na bezzbiornikowe magazynowanie gazu ziemnego w górotworze Podziemny Magazyn Gazu Bonikowo", zlokalizowany na ww. złożu gazu ziemnego Bonikowo". Program ochrony środowiska województwa wielkopolskiego na lata 2012-2015 Programu Ochrony Środowiska Województwa Wielkopolskiego ma na celu ochronę zasobów naturalnych, poprawę jakości środowiska i bezpieczeństwa ekologicznego oraz działania systemowe. W dokumencie wyznaczono następujące cele i kierunki działań: Ochrona przyrody. Cel: Zachowanie różnorodności biologicznej i jej racjonalne użytkowanie oraz stworzenie spójnego systemu obszarów chronionych; Ochrona i zrównoważony rozwój lasów. Cel: Prowadzenie zrównoważonej gospodarki leśnej i zwiększanie lesistości; Racjonalne gospodarowanie zasobami wodnymi. Cel: Zrównoważone użytkowanie zasobów wodnych oraz ochrona przed powodzią i suszą; WESTMOR CONSULTING 12

Ochrona powierzchni ziemi. Cel: Ochrona i racjonalne wykorzystanie powierzchni ziemi oraz rekultywacja terenów zdegradowanych; Gospodarowanie zasobami geologicznymi. Cel: Zrównoważone użytkowanie zasobów kopalin oraz ochrona środowiska w trakcie ich eksploatacji; Jakość wód i gospodarka wodno-ściekowa. Cel: Zmniejszenie emisji zanieczyszczeń do środowiska wodnego, usprawnienie systemu zaopatrzenia w wodę; Jakość powietrza. Cel: Spełnienie wymagań prawnych w zakresie jakości powietrza oraz standardów emisyjnych z instalacji, wymaganych przepisami prawa; osiągnięcie standardów jakości powietrza poprzez wdrożenie programów ochrony powietrza; przygotowania do wdrożenia dyrektywy IED przez zakłady przemysłowe; zwiększenie wykorzystania OZE; prowadzenie działań energooszczędnych w mieszkalnictwie i budownictwie; ograniczenie emisji ze środków transportu; Hałas. Cel: Zmniejszenie zagrożenia mieszkańców województwa ponadnormatywnym hałasem, zwłaszcza emitowanym przez środki transportu drogowego; Pola elektromagnetyczne. Cel: Stała kontrola potencjalnych źródeł pól elektromagnetycznych oraz minimalizacja ich oddziaływania na zdrowie człowieka i środowisko; Poważne awarie przemysłowe. Cel: Minimalizacja skutków poważnych awarii przemysłowych dla ludzi i środowiska; Edukacja dla zrównoważonego rozwoju. Cel: Kształtowanie postaw ekologicznych mieszkańców województwa wielkopolskiego, zagwarantowanie szerokiego dostępu do informacji o środowisku oraz zrównoważona polityka konsumpcyjna; oraz takie kierunki jak: uwzględnienie zasad ochrony środowiska w strategiach sektorowych, aspekty ekologiczne w planowaniu przestrzennym, aktywizacja rynku na rzecz ochrony środowiska, rozwój badań i postęp techniczny oraz odpowiedzialność za szkody w środowisku. WESTMOR CONSULTING 13

Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Wągrowieckiego na lata 2011-2014 z perspektywą na lata 2015 2018 Celem nadrzędnym Programu Ochrony Środowiska dla Powiatu Wągrowieckiego na lata 2011-2014 z perspektywą na lata 2015-2018 jest: Trwały rozwój społeczno - gospodarczy zgodny z ochroną środowiska przyrodniczego, dostosowany do wyzwań cywilizacyjnych XXI wieku i wymogów Unii Europejskiej. Inwestycje będące przedmiotem dokumentu wpisują się w następujące zapisy Programu s. 150): 1. Cel strategiczny: Zachowanie cennych zasobów i walorów środowiska przyrodniczego oraz osiągnięcie europejskich standardów jego stanu. A. Cel operacyjny: Ochrona zasobów środowiska przyrodniczego i likwidacja źródeł jego zanieczyszczenia poprzez rozbudowę i przebudowę istniejącego systemu ciepłowniczego i termomodernizację budynków, budowę sieci gazowych na terenach wiejskich, większe wykorzystanie odnawialnych źródeł energii poprzez budowę np. elektrowni wiatrowych i wodnych czy instalację kolektorów słonecznych. Strategia wzrostu efektywności energetycznej i rozwoju odnawialnych źródeł energii w Wielkopolsce na lata 2011-2020. Z przeprowadzonych analiz dotyczących zbilansowania istniejących i przyszłych potrzeb energetycznych odbiorców, stanu istniejącej infrastruktury energetycznej w zakresie źródeł, systemów przesyłowych i dystrybucyjnych oraz uwarunkowań dotyczących bezpieczeństwa dostaw, wynikają wskazania i wytyczne dotyczące uzbrojenia energetycznego obszaru województwa wielkopolskiego. Planowane na terenie gminy Mieścisko inwestycje są zgodne z następującymi działaniami i wymaganiami dotyczącymi uzbrojenia energetycznego województwa wielkopolskiego (s. 71): I. Budowa potencjału w zakresie bezpieczeństwa energetycznego regionu. 1. Budowa nowych instalacji energetycznych wykorzystujących odnawialne źródła energii budowa nowych instalacji generujących energię z OZE, budowa instalacji hybrydowych i bilansujących, WESTMOR CONSULTING 14

budowa instalacji kogeneracyjnych i poligeneracyjnych. 2. Działania w kierunku racjonalizacji użytkowania energii: kontynuowanie, stworzenie i/lub wzmocnienie mechanizmów wspierania działań termomodernizacyjnych, budowa energooszczędnych i pasywnych budynków, zastosowanie wysokosprawnych urządzeń i maszyn w przedsiębiorstwach, wdrażanie systemów umożliwiających wykorzystanie alternatywnych paliw w transporcie. 3. Rozwój sieci, w tym sieci inteligentne: budowa inteligentnych sieci, modernizacja i rozbudowa sieci ciepłowniczej w obszarach ekonomicznie uzasadnionych, rozbudowa i modernizacja sieci dystrybucyjnej. II. Wsparcie wdrożenia Strategii. 1. Likwidacja barier finansowych i prawnych: utworzenie funduszu pożyczkowo grantowego dla przydomowych inwestycji, utworzenie ram wsparcia dla budownictwa energooszczędnego i pasywnego, zabezpieczenie finansowe mechanizmu wsparcia lokalnych instalacji OZE. WESTMOR CONSULTING 15

4. Ogólna charakterystyka Gminy 4.1. Położenie i podział administracyjny Gminy Gmina wiejska Mieścisko zlokalizowana jest na zachodzie Polski, w północno wschodniej części województwa wielkopolskiego, w powiecie wągrowieckim. Niniejsza jednostka samorządu terytorialnego zajmuje powierzchnię 135,62 km 2. Znajduje się w północno wschodniej części Pojezierza Gnieźnieńskiego. Przez teren Gminy przepływa rzeka Wełna. Gmina Mieścisko graniczy od północy i zachodu z następującymi gminami: Damasławek, Skoki (powiat wągrowiecki), od południa z gminami Kłecko i Mieleszyn (powiat gnieźnieński) oraz od wschodu z gminą Janowiec Wielkopolski (powiat żniński). Liczba ludności na terenie Gminy wynosi 6040 osób (dane GUS z 2010 r.). Rysunek 1. Położenie Gminy Mieścisko na tle powiatu wągrowieckiego i województwa wielkopolskiego Źródło: www.gminypolskie.pl Gmina podzielona jest na 22 sołectwa. Szczegółowy wykaz miejscowości prezentuje tabela 1. WESTMOR CONSULTING 16

Tabela 1. Wykaz miejscowości wraz z liczbą mieszkańców na terenie Gminy Mieścisko stan na 31.12.2011 r. Lp. Nazwa miejscowości Kategoria Liczba mieszkańców 1. Budziejewko wieś sołecka 28 2. Budziejewo wieś sołecka 99 3. Gołaszewo wieś sołecka 230 4. Gorzewo wieś sołecka 118 5. Gółka przysiółek 18 6. Jaroszewo Drugie wieś sołecka 55 7. Jaroszewo Pierwsze wieś sołecka 129 8. Jaworówko wieś sołecka 47 9. Kłodzin wieś sołecka 195 10. Mieścisko wieś sołecka 2481 11. Miłosławice wieś sołecka 184 12. Mirkowice wieś sołecka 71 13. Mirkowiczki wieś 34 14. Nieświastowice wieś sołecka 135 15. Piastowice wieś sołecka 15 16. Pląskowo wieś sołecka 91 17. Podlesie Kościelne wieś sołecka 178 18. Popowo Huby przysiółek 26 19. Podlesie Wysokie wieś sołecka 155 20. Popowo Kościelne wieś sołecka 710 21. Popowo Kolonia wieś sołecka 54 22. Sarbia wieś sołecka 292 23. Strzaszkowo wieś 44 24. Wiela wieś sołecka 200 25. Tumidaj przysiółek 2 26. Wybranówko wieś 28 27. Wymysłowo wieś 20 28. Zakrzewo wieś sołecka 87 29. Zbietka wieś sołecka 258 30. Żabiczyn wieś sołecka 367 Źródło: Urząd Gminy w Mieścisku WESTMOR CONSULTING 17

Do gminnych lokalnych ośrodków obsługi ludności zaliczyć można jedynie miejscowość Mieścisko, które grupuje prawie 40% potencjału ludnościowego Gminy. Występujące w Mieścisku funkcje usług publicznych i komercyjnych, stanowią bazę wyjściową dla koncentracji zainwestowania i dalszego rozwoju różnorodnych funkcji gospodarki pozarolniczej analizowanej jednostki samorządu terytorialnego. Rysunek 2. Mapa gminy Mieścisko Źródło: www.miescisko.info Mieścisko położone jest w odległości ok. 65 km od Poznania i niewiele ponad 10 km od ośrodka powiatowego Wągrowca. Przez teren Gminy nie przebiega żadna droga krajowa, natomiast długość drogi wojewódzkiej wynosi prawie 14 km (droga Nr 190 relacji Gniezno Chodzież). Najbardziej istotne znaczenie dla układu komunikacyjnego na terenie Gminy ma sieć dróg gminnych i powiatowych. Szczegółowy wykaz dróg na terenie Gminy Mieścisko przedstawia tabela 2. WESTMOR CONSULTING 18

Tabela 2. Wykaz dróg na terenie Gminy Mieścisko Numer drogi Długość na terenie Gminy (km) Drogi wojewódzkie 190 13,857 Drogi powiatowe 1609P 5,437 1611P 1,871 1652P 7,139 1654P 9,998 1691P 0,835 1692P 5,745 1694P 7,872 1695P 6,015 1696P 3,597 1697P 7,572 1698P 1,226 Drogi gminne Nr 220525 Budziejewo-Podlesie Kościelne 1,875 Nr 220526 Budziejewko-Nieświastowice 2,250 Nr 220527 Nieświastowice-Pląskowo 1,975 Nr 220529 Nieświastowice-Popowo Kościelne 2,650 Nr 220530 Jaroszewo2-Pląskowo-Jabłkowo 1,600 Nr 220531 Jaroszewo2-Jaroszewo1 2,750 Nr 220533 Jaroszewo1-Michalcza 0,600 Nr 220534 Popowo Kościelne-Kakulin 1,475 Nr 220535 Popowo Kościelne-Sarbia 2,225 Nr 220522 Popowo Kościelne(Osiedle) 0,550 Nr 220523 Popowo Kościelne(Rynek) 0,300 Nr 220536 Sarbia-Sienno 2,650 Nr 220538 Sarbia-Zbietka 2,575 Nr 220539 Sarbia-Podlesie Wysokie 2,025 Nr 220540 Miłosławice-Jaworówko 3,850 Nr 220541 Jaworówko-Kłodzin 0,600 Nr 220542 Kłodzin- Jaworówko-Gółka 3,725 Nr 220544 Gołaszewo-Łopienno 1,950 Nr 220545 Gołaszewo- Brudzyń 1,610 WESTMOR CONSULTING 19

Nr 220546 Podlesie Wysokie-Chociszewo 2,450 Nr 220548 Kłodzin-Ułanowo 1,200 Nr 220547 Kłodzin-Świniary 0,925 Nr 220549 Mirkowice- Mirkowiczki- Zakrzewo 3,350 Nr 220550 Żabiczyn-Stępuchowo 1,600 Nr 220551 Zakrzewo-Wybranowo 0,850 Nr 220552 Żabiczyn-Werkowo 0,975 Nr 220553 Zbietka-Ochodza 3,550 Nr 220554 Zbietka-Podlesie Kościelne 0,650 Nr 220517 Mieścisko- Gorzewo-Janowiec Wlkp. 5,350 Nr 220555 Mieścisko-Rąbczyn 0,600 Nr 220556 Ruda Koźlanka-Ruda 1,400 Nr 220557 Popowo Kolonia-Pląskowo 4,625 Nr 220558 Gorzewo- Strzeszkowo 1,850 Nr 220559 Mirkowiczki- Wybranówko 3,200 Nr 220560 Mieścisko-Mieścisko(Agro Hipika) 0,600 Nr 220524 Popowo-Wymysłowo 1,250 Nr 220561 Zbietka-Ochodza 2,475 Nr 220566 Zbietka-Przysieczyn 3,850 Nr 220537 Podlesie Wysokie-Łosiniec 3,025 Nr 220504 ul. Szarych Szeregów 0,400 Nr 220505 ul. Krasickiego 0,200 Nr 220506 ul. Buczka 0,300 Nr 220507 ul. Baczyńskiego 0,350 Nr 220508 ul. Walki Młodych 0,180 Nr 220564 ul. Hanki Sawickiej 0,390 Nr 220562 ul. Kusocińskiego 0,380 Nr 220563 ul. Zawadzkiego 0,420 Nr 220509 Osiedle Michałowskie 0,440 Nr 220510 ul. Zacisze 2,010 Nr 220511 ul. Kościuszki 0,530 Nr 220512 ul. Parkowa 0,220 Nr 220513 ul. Pokoju 0,290 Nr 220514 ul. Polna 0,480 Nr 220515 ul. Łąkowa 0,200 Nr 220516 ul.22 lipca 0,150 WESTMOR CONSULTING 20

Nr 220517 ul. Janowiecka 0,230 Nr 220519 ul. Strzelecka 0,430 Nr 220520 Pl. Powstańców Wlkp.- ul. Strzelecka 0,150 Nr 220521 Plac Powstańców Wlkp. 0,260 Nr 220518 ul. Dworcowa 0,230 Nr 220565 ul. Nowa 0,240 Nr 220528 ul. Pocztowa-Park Św. Huberta 0,080 Nr 220532 ul. Gnieźnieńska-Dom Myśliwego 0,150 Na terenie Gminy nie występuje komunikacja kolejowa. Źródło: Urząd Gminy w Mieścisku Na obszarze Gminy Mieścisko zgodnie z danymi zaprezentowanymi w tabeli 3 przeważają użytki rolne stanowiące 75,43% powierzchni Gminy ogółem, lasy i grunty leśne pokrywają 15,69%, zaś pozostałe grunty i nieużytki 8,88% powierzchni Gminy. Świadczy to o znaczących obszarach leśnych, który przy odpowiedniej promocji Gminy, mogą stać się podstawą rozwoju turystyki na jej terenie. Tabela 3. Struktura zagospodarowania gruntów Gminy Wyszczególnienie J. m. 2011 % użytki rolne, w tym ha 10 230 75,43 grunty orne ha 9 112 89,07 Sady ha 34 0,33 łąki: ha 598 5,85 pastwiska: ha 486 4,75 lasy i grunty leśne ha 2 128 15,69 pozostałe grunty i nieużytki ha 1 204 8,88 Razem ha 13 562 100 Źródło: Urząd Gminy w Mieścisku 4.2. Stan gospodarki na terenie Gminy Ze względu na fakt, iż ponad 75% powierzchni Gminy Mieścisko stanowią użytki rolne, główną funkcją niniejszej Gminy jest rolnictwo. Na terenie Gminy dominuje rolnictwo indywidualne, któremu sprzyjają urodzajne gleby oraz łagodna rzeźba terenu. WESTMOR CONSULTING 21

Wykaz zakładów przemysłowych działających na terenie Gminy Mieścisko prezentuje tabela 4. Tabela 4. Zakłady przemysłowe na terenie Gminy Mieścisko Lp. Nazwa zakładu przemysłowego Lokalizacja 1. De Heus Wytwórnia Pasz - Produkcja pasz dla zwierząt 2. SERPOL COSMETICS Zdzisław Serwatka - Chemia gospodarcza - szampony, płyny do mycia naczyń, mydła w płynie 3. PHU PRZEMKO Przemysław Kopydłowski 4. PPHU BOWI Adriana Wiśniewska - produkcja plastikowych laminatów w celu wyposażenia tapicerki autobusów i składów szynowych 5. CHEMIA RZEMIOSŁO USŁUGOWE Andrzej Andrzejewski 6. RZEŹNIA A. Kotecki - Ubój zwierząt. Produkcja półtusz wieprzowych i wołowych 7. LAKIERNICTWO POJAZDOWE Benedykt Piasecki 8. PPHU ZABOROWICZ Marian Zaborowicz - produkcja spirytusu 9. ZŁOM-CAR Jerzy Ratajczak - stacja demontażu pojazdów 10. ŚLUSARSTWO Ryszard Śmigiel - produkcja łyżek do koparek, renowacja zużytych łyżek, obróbka metalu ul. Pocztowa 34, 62-290 Mieścisko ul. Nowa 62-290 Mieścisko ul. Strzelecka 62-290 Mieścisko Gołaszewo, 62-291 Gołaszewo Popowo Kościelne 55 62-285 Popowo Kościelne u. Ruda 62-290 Mieścisko os. Michałowskie 85 62-290 Mieścisko Popowo Kościelne 55 62-285 Popowo Kościelne ul. Pocztowa 62-290 Mieścisko oś. Młodych 62-290 Mieścisko Tabela 5. Podmioty gospodarcze działające na terenie Gminy Mieścisko w latach 2005 2011 Wyszczególnienie podmioty gospodarki narodowej ogółem Jednostka miary 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 jed.gosp. 431 434 429 336 350 376 363 sektor publiczny - ogółem jed.gosp. 11 12 12 12 13 12 11 sektor publiczny - państwowe i samorządowe jednostki prawa budżetowego jed.gosp. 8 8 8 8 8 7 7 sektor publiczny przedsiębiorstwa państwowe jed.gosp. 1 1 1 1 1 1 0 sektor prywatny - ogółem jed.gosp. 420 422 417 324 337 364 352 sektor prywatny - osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą jed.gosp. 373 373 366 274 292 316 302 WESTMOR CONSULTING 22

sektor prywatny - spółki handlowe sektor prywatny - spółki handlowe z udziałem kapitału zagranicznego jed.gosp. 3 3 5 5 5 5 8 jed.gosp. 1 1 1 1 1 1 2 sektor prywatny - spółdzielnie jed.gosp. 4 3 3 2 2 2 2 sektor prywatny stowarzyszenia i organizacje społeczne jed.gosp. 12 14 15 16 18 19 18 Źródło: Dane GUS W gminie Mieścisko zgodnie z danymi GUS w 2011 r. działały 363 podmioty gospodarcze. Na przestrzeni lat 2005 2011 obserwowany był systematyczny spadek liczby przedsiębiorstw funkcjonujących na jej terenie. W roku 2011, w porównaniu z rokiem 2005, liczba podmiotów spadła o 68 przedsiębiorstwa, tj. 25,8%. Wykres 1. Podmioty gospodarcze wg sektora własności w latach 2005 2011 Źródło: GUS Analizując rodzaj własności lokalnych przedsiębiorstw, jednoznacznie należy stwierdzić znaczącą przewagę przedsiębiorstw prywatnych. W 2011 r. przedsiębiorstwa sektora prywatnego stanowiły łącznie 96,7% podmiotów gospodarki narodowej ogółem. Strukturę działalności gospodarczej prowadzonej w gminie Mieścisko, zarówno w sektorze publicznym, jak i prywatnym, prezentuje tabela 5. Prywatna działalność gospodarcza prowadzona w gminie Mieścisko koncentruje się na handlu hurtowym i detalicznym, budownictwu oraz przetwórstwie przemysłowym, co prezentuje tabela 6 i wykres 2. WESTMOR CONSULTING 23

Tabela 6. Wykaz podmiotów gospodarczych na terenie Gminy Mieścisko w latach 2005-2009 wg sekcji PKD 2004 Wyszczególnienie Jednostka miary 2005 2006 2007 2008 2009 ogółem ogółem jed.gosp. 431 434 429 336 350 sektor publiczny jed.gosp. 11 12 12 12 13 sektor prywatny jed.gosp. 420 422 417 324 337 w sekcji A Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo ogółem jed.gosp. 19 16 17 14 13 sektor prywatny jed.gosp. 19 16 17 14 13 w sekcji D Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych ogółem jed.gosp. 52 51 51 27 29 sektor prywatny jed.gosp. 51 50 50 26 28 w sekcji E Dostawa wody, gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją ogółem jed.gosp. 0 0 0 0 1 sektor prywatny jed.gosp. 0 0 0 0 1 w sekcji F Budownictwo ogółem jed.gosp. 68 80 89 87 86 sektor prywatny jed.gosp. 68 80 89 87 86 w sekcji G Handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle ogółem jed.gosp. 139 134 138 98 103 sektor prywatny jed.gosp. 139 134 138 98 103 w sekcji H Transport i gospodarka magazynowa ogółem jed.gosp. 8 7 6 7 13 sektor prywatny jed.gosp. 8 7 6 7 13 w sekcji I Działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi ogółem jed.gosp. 21 18 17 10 13 sektor prywatny jed.gosp. 21 18 17 10 13 w sekcji J Informacja i komunikacja ogółem jed.gosp. 13 12 13 14 12 sektor prywatny jed.gosp. 13 12 13 14 12 w sekcji K Działalność finansowa i ubezpieczeniowa ogółem jed.gosp. 52 56 37 20 18 sektor prywatny jed.gosp. 51 55 36 19 17 w sekcji L WESTMOR CONSULTING 24

Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości ogółem jed.gosp. 8 8 8 8 8 sektor prywatny jed.gosp. 6 6 6 50 6 w sekcji M Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna ogółem jed.gosp. 10 11 10 10 10 sektor publiczny jed.gosp. 6 7 6 6 6 w sekcji N Działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca ogółem jed.gosp. 9 10 10 10 11 sektor prywatny jed.gosp. 8 8 8 8 9 w sekcji O Administracja publiczna i obrona narodowa, obowiązkowe ubezpieczenia społeczne ogółem jed.gosp. 32 31 33 31 33 sektor prywatny jed.gosp. 30 29 31 29 31 Źródło: Dane GUS Wykres 2. Struktura działalności gospodarczej sektora prywatnego na terenie Gminy Mieścisko w 2010 i 2011 r. wg sekcji PKD 2007 Legenda: Źródło: Dane GUS A B C E Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo Górnictwo i wydobywanie Przetwórstwo przemysłowe Dostawa Wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją WESTMOR CONSULTING 25

F G H I J K L M N O P Q R S T Budownictwo Handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle Transport i gospodarka magazynowa Działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi Informacja i komunikacja Działalność finansowa i ubezpieczeniowa Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna Działalność w zakresie usług administrowania i działalności wspierająca Administracja publiczna i obrona narodowa, obowiązkowe ubezpieczenia społeczne Edukacja Opieka zdrowotna i pomoc społeczna Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją Pozostała działalność usługowa Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby 4.3. Charakterystyka mieszkańców Jednym z podstawowych czynników wpływających na rozwój jednostek samorządu terytorialnego jest sytuacja demograficzna oraz perspektywy jej zmian. Trzeba zauważyć, że przyrost liczby ludności to przyrost liczby konsumentów, a zatem wzrost zapotrzebowania na energię i jej nośniki. Obecnie teren Gminy zamieszkiwany jest przez 6351 osób. Najwięcej mieszkańców zlokalizowanych jest w miejscowości Mieścisko (prawie 40% ogółu ludności), w Popowie Kościelnym (11,2% ogółu ludności) oraz w Żabiczynie (5,8% ogółu ludności). Ogólna liczba ludności w gminie Mieścisko, wg danych GUS na koniec 2010 roku wynosiła 6 040 osób, w tym 3 008 kobiet (49,8%) oraz 3 032 mężczyzn (50,2%). Zmiany struktury demograficznej w latach 2004-2010 prezentuje tabela 7. Poniższe dane przedstawiają niewielki wzrost liczby ludności na terenie Gminy w latach 2004-2010. Wzrost liczebności lokalnej populacji w analizowanym okresie, związany jest przede wszystkim z odnotowaną w ostatnich latach tendencją ogólnokrajową związaną z wzrostową falą migracji mieszkańców miast na tereny wiejskie. Niewątpliwie poprzez modernizowanie majątku komunalnego Gminy oraz rozwój infrastruktury społecznej, drogowej i technicznej przyczyniają się do wzrostu liczny ludności a terenie gminy Mieścisko. Działanie te mogą w przyszłości znaleźć odzwierciedlenie WESTMOR CONSULTING 26

w systematycznym wzroście liczby ludności. Poprzez powyższe działania Gmina stwarza realne szanse na rozwój społeczno gospodarczy. Tabela 7. Struktura demograficzna Gminy Mieścisko w latach 2004-2010 Wyszczególnienie Jednostka miary 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Gmina Mieścisko ogółem osoba 5940 5950 5961 5983 6011 6027 6040 mężczyźni osoba 2982 2992 2998 3008 3023 3035 3032 kobiety osoba 2954 2958 2963 2975 2988 2992 3008 Przyrost naturalny ogółem - 32 28 23 36 26 33 21 mężczyźni - 19 12 9 14 12 17 2 kobiety - 13 16 14 22 14 16 19 ludność w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym ludność w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku przedprodukcyjnym ludność w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym Wskaźnik obciążenia demograficznego osoba 61,7 60,3 60,2 59,8 59,0 58,1 57,5 osoba 48,9 51,4 50,5 52,4 54,8 56,4 58 osoba 20,2 20,5 20,2 20,6 20,9 20,9 21,1 Udział ludności wg ekonomicznych grup wieku w % ludności ogółem w wieku przedprodukcyjnym % 25,6 24,8 24,9 24,6 24,0 23,5 23,1 w wieku produkcyjnym % 61,9 62,4 62,4 62,6 62,9 63,3 63,5 w wieku poprodukcyjnym % 12,5 12,8 12,6 12,9 13,1 13,3 13,4 ludność na 1 km 2 (gęstość zaludnienia) Wskaźniki modułu gminnego osoba 43 43 44 44 44 44 44 kobiety na 100 mężczyzn osoba 99 99 99 99 99 99 99 małżeństwa na 1000 ludności - 6,1 6,2 6,4 7,4 6,4 7,7 7,5 urodzenia żywe na 1000 ludności - 12,6 11,4 14,4 13,4 12,9 14,8 13,3 zgony na 1000 ludności - 7,2 6,7 10,6 7,4 8,5 9,3 9,8 przyrost naturalny na 1000 ludności - 1,3-2,4 4,2 4,3 0,9 2,9 1,1 Źródło: Dane GUS Czynniki demograficzne mają olbrzymi wpływ na tempo rozwoju społeczno-gospodarczego danej jednostki terytorialnej. Jednym z tych czynników jest przyrost naturalny. Na terenie gminy Mieścisko w latach 2004 2010 kształtował się on korzystnie, przyjmując dodatnie wartości, co oznacza przewagę urodzeń nad liczbą zgonów w danym okresie. WESTMOR CONSULTING 27

Struktura wiekowa mieszkańców Gminy charakteryzuje się systematycznym spadkiem ludności w wieku przedprodukcyjnym oraz wzrostem ludności w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym. Biorąc pod uwagę wskaźnik obciążenia demograficznego należy stwierdzić, że w analizowanym okresie wzrosła liczba ludności w wieku produkcyjnym o 1,6% oraz spadła liczba osób w wieku przedprodukcyjnym o 2,6%, co nie jest zjawiskiem korzystnym i świadczy o starzeniu się społeczeństwa lokalnego. Obecnie, bowiem największą grupę stanowią osoby w wieku produkcyjnym, jednakże w przyszłości zwiększać się będzie procentowy udział osób w wieku poprodukcyjnym, co pociąga za sobą wiele konsekwencji. Znaczna część dochodów Gminy będzie musiała być kierowana na zapewnienie odpowiednich warunków życia osobom w starszym wieku (np. opieka społeczna). Starzejące się społeczeństwo to także malejące przyrosty zasobów pracy. Poza tym wzrost liczby osób starszych prowadzi do zmiany struktury popytu wpływa na mniejszy popyt na nowinki technologiczne, a większy na szeroką gamę usług związanych z opieką społeczną. W celu dalszego przyrostu liczby osób w wieku produkcyjnym równoważących wzrastającą ilość osób w wieku poprodukcyjnym ważne jest przeprowadzanie inwestycji mających w celu przyciągania na teren Gminy młodych, dobrze wykształconych mieszkańców, którzy zapewnią dodatkowe przychody dla budżetu Gminy. Tabela 8. Kierunki migracji ludności - dane dla Gminy Wyszczególnienie 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 zameldowania ogółem 40 43 58 75 66 56 60 z miast 21 14 23 38 32 30 30 ze wsi 19 29 35 37 34 26 30 wymeldowania ogółem 50 57 70 89 64 73 68 do miast 29 37 39 58 27 39 44 na wieś 21 20 31 31 37 34 24 saldo migracji wewnętrznych ogółem -10-14 -12-14 2-17 -8 z miast -8-23 -16-20 5-9 -14 ze wsi -2 9 4 6-3 -8 6 Źródło: Dane GUS. Dane GUS dotyczące kierunków migracji mieszkańców gminy Mieścisko, zebrane w tabeli 8 wskazują, że kierunkiem migracji lokalnych mieszkańców są zarówno obszary miejskie, jak i wiejskie. W roku 2010 na terenie gminy Mieścisko spośród wszystkich nowo zameldowanych osób 50% stanowili mieszkańcy obszarów miejskich. W przypadku osób wymeldowanych w analogicznym okresie 64,7 % tych osób wyprowadziło się do miasta. WESTMOR CONSULTING 28

Tabela 9. Liczba ludności na terenie gminy Mieścisko, województwa wielkopolskiego oraz kraju w latach 2005-2010 Wyszczególnienie jedn. m. 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Liczba ludności w powiecie wągrowieckim ogółem osoba 68 028 68 206 68 323 68 588 68 922 69 127 mężczyźni osoba 33 627 33 691 33 761 33 923 34 111 34 196 kobiety osoba 34 401 34 515 34 562 34 665 34 811 34 931 Liczba ludności w województwie wielkopolskim ogółem osoba 3 372 417 3 378 502 3 386 882 3 397 617 3 408 281 3 419 426 mężczyźni osoba 1 636 123 1 638 920 1 642 755 1 647 736 1 653 354 1 658 759 kobiety osoba 1 736 294 1 739 582 1 744 127 1 749 881 1 754 927 1 760 667 Liczba ludności w gminie Mieścisko ogółem osoba 5 950 5 961 5 983 6 011 6 027 6 040 mężczyźni osoba 2 992 2 998 3 008 3 023 3 035 3 032 kobiety osoba 2 958 2 963 2 975 2 988 2 992 3 008 Liczba ludności w kraju ogółem osoba 38 157 055 38 125 479 38 115 641 38 135 876 38 153 389 38 200 037 mężczyźni osoba 18 453 855 18 426 775 18 411 501 18 414 926 18 428 742 18 444 373 kobiety osoba 19 703 200 19 698 704 19 704 140 19 720 950 19 724 647 19 755 664 Źródło: Dane GUS Tabela 10. Urodzenia na terenie województwa wielkopolskiego oraz kraju w latach 2005-2010 Wyszczególnienie jedn. m. 2005 2006 2007 2008 2009 2010 województwo wielkopolskie - ogółem ogółem osoba 35 299 36 440 38 114 40 925 40 882 40 909 mężczyźni osoba 18 250 18 973 19 628 21 076 21 200 21 034 kobiety osoba 17 049 17 467 18 486 19 849 19 682 19 875 kraj - ogółem WESTMOR CONSULTING 29

ogółem osoba 364 383 374 244 387 873 414 499 417 589 413 300 mężczyźni osoba 187 385 192 518 199 338 212 946 214 908 214 428 kobiety osoba 176 998 181 726 188 535 201 553 202 681 198 872 Źródło: Dane GUS W latach 2005-2010 liczba mieszkańców województwa wielkopolskiego zwiększyła się o 1,39% (1,38% w przypadku mężczyzn i 1,4% w przypadku kobiet). W przypadku Polski, liczba ludności w analizowanym okresie wzrosła o 0,1% (zmalała o 0,06% w przypadku mężczyzn i wzrosła o 0,2% w przypadku kobiet). W związku z tym należy stwierdzić, że istotne jest podejmowanie działań mających na celu przyciągnięcie na ten teren nowych mieszkańców, dla których istotne znaczenie ma także stan środowiska przyrodniczego oraz dostępność do podstawowej infrastruktury społecznej i technicznej. Nie można zatem zaniechać podejmowania prac inwestycyjnych związanych m.in. z wykorzystaniem odnawialnych źródeł energii nieprzyczyniających się do pogorszenia stanu środowiska oraz innych prac związanych z przeprowadzeniem robót termomodernizacyjnych, dzięki którym zmniejszeniu ulegnie ilość paliw zużywanych do ogrzania obiektów, a to niewątpliwie wpłynie na zmniejszenie zanieczyszczeń emitowanych do atmosfery. Na podstawie danych o liczbie ludności na terenie gminy Mieścisko w latach 2005 2010 a także na podstawie prognozy liczby ludności na obszarach wiejskich województwa wielkopolskiego opracowanej przez GUS, wykonano prognozę demograficzną dla Gminy do roku 2035 przedstawioną na wykresach 3 i 4. Wykres 3. Prognoza liczby ludności na terenie Gminy Mieścisko Źródło: Opracowanie własne na podstawie długoterminowej prognozy liczby ludności opracowanej przez GUS WESTMOR CONSULTING 30

Wykres 4. Prognoza liczby ludności na terenie Gminy Mieścisko do 2035 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie długoterminowej prognozy liczby ludności opracowanej przez GUS 4.4. Środowisko naturalne gminy Gmina Mieścisko usytuowana jest w północno wschodniej części Pojezierza Gnieźnieńskiego, które stanowi część Pojezierza Wielkopolskiego. Na obszarze Gminy przeważa łagodna rzeźba terenu o średniej wysokości w granicach 100 125 m n. p. m. Rolniczy charakter Gminy wynika z występowania na jej terenie urodzajnych gleb. Przez gminę Mieścisko przepływa rzeka Wełna, która jest jedynym większym ciekiem wodnym na analizowanym obszarze. Brzegi rzeki porośnięte są gęstą roślinnością, co utrudnia możliwość wykorzystania jej do celów rekreacyjnych. Na terenie powiatu wągrowieckiego długość rzeki wynosi ok. 25 km i przepływa również przez gminę Wągrowiec. Pozostałe wody powierzchniowe obejmują rowy melioracyjne. Na terenie Gminy przeważają dobre i bardzo dobre gleby (klasa IVa I V), a w szczególności: czarne ziemie i gleby brunatne (właściwe i wyługowane) nadające się pod uprawę pszenicy, buraków cukrowych, jęczmienia. Na obszarze Gminy nie występują udokumentowane złoża surowców mineralnych. OBSZARY CHRONIONEGO KRAJOBRAZU Na terenie gminy Mieścisko nie występują obszary chronionego krajobrazu. WESTMOR CONSULTING 31

NATURA 2000 Za obszary Natura 2000 uznaje się tereny najważniejsze dla zachowania zagrożonych lub bardzo rzadkich gatunków roślin, zwierząt czy charakterystycznych siedlisk przyrodniczych, mających znaczenie dla ochrony wartości przyrodniczych Europy. Na terenie gminy Mieścisko nie występują obszary Natura 2000. POMNIKI PRZYRODY Pomniki przyrody występujące na terenie gminy Mieścisko: topola czarna ( obwód 510 cm) w miejscowości Popowo Kościelne, lipa szerokolistna (obwód 340 cm) w miejscowości Popowo Kościelne, lipa szerokolistna (obwód 420 405 cm) w miejscowości Popowo Kościelne, głaz: czerwony granit (obwód 2050 cm) w miejscowości Budziejewko. LASY Lasy zajmują powierzchnię 2137,3 ha, co stanowi ponad 15% ogólnej powierzchni gminy Mieścisko. UŻYTKI EKOLOGICZNE Na terenie gminy Mieścisko użytki ekologiczne zajmują zaledwie 0,3 ha (dane GUS z 2010 roku). 4.5. Warunki klimatyczne na terenie Gminy Gmina Mieścisko wg R. Gumińskiego leży w środkowej dzielnicy klimatycznej. Pod względem klimatycznym obszar gminy Mieścisko charakteryzują: - średnia temperatura powietrza 7,7 0 C; - okres wegetacyjny 200-220 dni; - liczba dni pochmurnych 120 140 dni; - liczba mroźnych dni 30 50 dni; - liczba dni przymrozkowych 110 118 dni; - roczna suma opadów poniżej 500 mm (najniższe w Polsce opady roczne); - długość zalegania pokrywy śnieżnej 38 60 dni; WESTMOR CONSULTING 32

- przeważają wiatry zachodnie, północno zachodnie ( w okresie letnim) i południowo zachodnie ( w okresie zimowym) Warunki klimatyczne panujące na terenie gminy Mieścisko należą do umiarkowanych w obszarze wzajemnego oddziaływania powietrza morskiego i kontynentalnego. Rysunek 3. Dzielnice rolniczo-klimatyczne Polski wg R. Gumińskiego Legenda: Źródło: www.acta-agrophysica.org Dzielnica rolniczo-klimatyczna I. Szczecińska XII. Lubelska II. Zachodniobałtycka XIII. Chełmska III. Wschodniobałtycka XIV. Wrocławska IV. Pomorska XV. Częstochowsko- Kielecka V. Mazurska XVI. Tarnowska VI. Nadnotecka XVII. Sandomiersko - Rzeszowska VII. Środkowa XVIII. Podsudecka VIII. Zachodnia XIX. Podkarpacka IX. Wschodnia XX. Sudecka X. Łódzka XXI. Karpacka XI. Radomska WESTMOR CONSULTING 33

Rysunek 4. Średnia temperatura roczna na terenie Polski Źródło: www.wiking.edu.pl Rysunek 5. Średnie roczne opady na terenie Polski Źródło: www.wiking.edu.pl WESTMOR CONSULTING 34

Rysunek 6. Średnia długość okresu wegetacji na terenie Polski Źródło: www.acta-agrophysica.org Rysunek 7. Liczba dni przymrozkowych na terenie Polski (t min = 0 C) 4.6. Charakterystyka infrastruktury budowlanej Źródło: www.imgw.pl Obiekty budowlane znajdujące się na terenie Gminy różnią się wiekiem, technologią wykonania, przeznaczeniem i wynikającą z powyższych parametrów energochłonnością. Spośród wszystkich budynków wyodrębniono podstawowe grupy obiektów: budynki mieszkalne, obiekty użyteczności publicznej, obiekty handlowe, usługowe i przemysłowe podmioty gospodarcze. WESTMOR CONSULTING 35

W sektorze budynków mieszkalnych i użyteczności publicznej energia może być użytkowana do realizacji celów takich jak: ogrzewanie i wentylacja, podgrzewanie wody, gotowanie, oświetlenie, napędy urządzeń elektrycznych, zasilanie urządzeń biurowych i sprzętu AGD. W budownictwie tradycyjnym energia zużywana jest głównie do celów ogrzewania pomieszczeń. Zasadniczymi wielkościami, od których zależy to zużycie jest temperatura zewnętrzna i temperatura wewnętrzna pomieszczeń ogrzewanych, a to z kolei wynika z przeznaczenia budynku. Charakterystyczne minimalne temperatury zewnętrzne dane są dla poszczególnych stref klimatycznych kraju. Podział na te strefy pokazano na rysunku 8. Rysunek 8. Podział Polski na strefy klimatyczne Źródło: PN-EN 12831:2006. Instalacje ogrzewcze w budynkach - Metoda obliczania projektowego obciążenia cieplnego Gmina Mieścisko usytuowana jest w II strefie klimatycznej, w której obliczeniowa temperatura zewnętrzna dla potrzeb ogrzewania, zgodnie z PN-EN 12831, wynosi -18 0 C, co graficznie prezentuje powyższy rysunek. Średnioroczna liczba stopniodni, wykorzystywana do obliczeń w audytach energetycznych zgodnie z PN-EN ISO 13790, wynosi dla gminy Mieścisko 3744,10 stopniodni/rok. Wieloletnie temperatury średniomiesięczne [Te(m)], liczba dni ogrzewania [Ld(m)] właściwe dla Gminy Mieścisko oraz liczba stopniodni q(m) dla temperatury wewnętrznej 20 0 C zostały zaprezentowane w tabeli 11. WESTMOR CONSULTING 36

Tabela 11. Wieloletnie temperatury średniomiesięczne [Te(m)], liczba dni ogrzewania [Ld(m)] oraz liczba stopniodni q(m) dla temperatury wewnętrznej 20 0 C Miesiąc I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII T e(m), C 0,20-1,80 2,70 8,30 13,00 16,80 18,30 18,40 13,50 7,00 2,20-0,10 L d(m) 31,00 28,00 31,00 30,00 5,00 0,00 0,00 0,00 5,00 31,00 30,00 31,00 q(m) 613,80 610,40 536,30 351,00 70,00 0,00 0,00 0,00 32,50 403,00 534,00 623,10 Źródło: Opracowanie własne Wykres 5. Rozkład średnich temperatur na terenie Gminy Mieścisko Źródło: Opracowanie własne Wśród pozostałych czynników decydujących o wielkości zużycia energii w budynku znajdują się: zwartość budynku (współczynnik A/V) mniejsza energochłonność to minimalna powierzchnia ścian zewnętrznych i płaski dach; usytuowanie względem stron świata pozyskiwanie energii promieniowania słonecznego mniejsza energochłonność to elewacja południowa z przeszkleniami i roletami opuszczanymi na noc; elewacja północna z jak najmniejszą liczbą otworów w przegrodach; w tej strefie budynku można lokalizować strefy gospodarcze, a pomieszczenia pobytu dziennego od strony południowej; stopień osłonięcia budynku od wiatru; parametry izolacyjności termicznej przegród zewnętrznych; WESTMOR CONSULTING 37

rozwiązania wentylacji wnętrz; świadome przemyślane wykorzystanie energii promieniowania słonecznego, energii gruntu. Wykres 6 ilustruje, jak kształtowały się technologie budowlane oraz standardy ochrony cieplnej budynków w poszczególnych okresach. Po roku 1993 nastąpiła znaczna poprawa parametrów energetycznych nowobudowanych obiektów, co bezpośrednio wiąże się z redukcją strat ciepła, wykorzystywanego do celów grzewczych. Wykres 6. Roczne zapotrzebowanie energii na ogrzewanie w budownictwie mieszkaniowym w kwh/m 2 powierzchni użytkowej Orientacyjna klasyfikacja budynków mieszkalnych w zależności od jednostkowego zużycia energii użytecznej w obiekcie podana jest w tabeli 12. Tabela 12. Podział budynków ze względu na zużycie energii do ogrzewania Klasa Rodzaj budynku Wskaźnik kwh/m 2 rok Uwagi A +++ Plus energetyczny Poniżej 0 Dochodowo energetyczny 1 A ++ Zero energetyczny 0 Samowystarczalny A + Pasywny 1-15 A Niskoenergetyczny 16-25 B Energooszczędny 26-50 Niskie zużycie energii C Średnioenergooszczędny 51-75 1 Budynek dochodowo energetyczny to budynek, który wytwarza więcej energii niż zużywa (potrzebuje). Nadwyżkę sprzedaje do np. sieci elektroenergetycznej. WESTMOR CONSULTING 38

D Nisko energochłonny 76-100 E Średnio energochłonny 101-125 F Energochłonny 125-150 G Bardzo energochłonny Ponad 150 Średnie zużycie energii Wysokie zużycie energii 4.6.1. Zabudowa mieszkaniowa na terenie Gminy Ogólna liczba mieszkań w gminie Mieścisko na koniec 2010 roku wynosiła 1565 i wzrosła od 2005 roku o 1,95%. Poniższa tabela wskazuje również, że wzrost mieszkań odnotowano w zasobach osób fizycznych (wzrost o 1,92% w roku 2007 w porównaniu z rokiem 2005). Tabela 13. Stan infrastruktury mieszkaniowej na terenie Gminy Wyszczególnienie J. m. 2005 2006 2007 2008 2009 2010 ogółem mieszkania mieszk. 1535 1539 1549 1554 1560 1565 izby izba 6335 6354 6406 6429 6461 6490 powierzchnia użytkowa mieszkań m 2 126464 126854 127862 128428 129317 129944 zasoby gmin (komunalne) mieszkania mieszk. 116 116 119 - - - izby izba 321 321 331 - - - powierzchnia użytkowa mieszkań m 2 5663 5663 5746 zasoby zakładów pracy - - - mieszkania mieszk. 209 209 197 - - - izby izba 657 657 619 - - - powierzchnia użytkowa mieszkań m 2 11667 11667 10950 zasoby osób fizycznych - - - mieszkania mieszk. 1197 1201 1220 - - - izby izba 5304 5323 5403 - - - powierzchnia użytkowa mieszkań m 2 108055 108445 110087 zasoby pozostałych podmiotów - - - mieszkania mieszk. 13 13 13 - - - izby izba 53 53 53 - - - powierzchnia użytkowa mieszkań m 2 1079 1079 1079 - - - Źródło: Dane GUS WESTMOR CONSULTING 39

W przypadku zasobów zakładów pracy zaobserwowano spadek liczby mieszkań w badanym okresie, natomiast w zasobach komunalnych odnotowano niewielki wzrost liczby mieszkań w roku 2007. W zasobach pozostałych podmiotów liczba mieszkań przez cały badany okres kształtowała się na niezmienionym poziomie i wynosiła 13. Z danych zawartych w tabeli 13 oraz zaprezentowanych na poniższych wykresach zaobserwowano wspomniany powyżej korzystny, systematyczny wzrost liczby mieszkań na terenie gminy Mieścisko, któremu towarzyszył ciągły wzrost ich powierzchni. Największy wzrost liczby mieszkań, a tym samym ich powierzchni odnotowano w roku 2007. Podsumowując w roku 2010 w porównaniu z rokiem 2005 liczba mieszkań wzrosła o 30 mieszkań (1,95%), a tym samym ich powierzchnia na terenie Gminy zwiększyła się o 3480 m 2 (2,75%). Średnia powierzchnia mieszkań zwiększyła się z 82,39 m 2 w 2005 roku do 83,03 m 2 w roku 2010. Wykres 7. Liczba mieszkań na terenie Gminy w latach 2005-2010 WESTMOR CONSULTING 40

Wykres 8. Powierzchnia użytkowa mieszkań na terenie Gminy w latach 2005-2010 Wzrost liczby mieszkań świadczy o korzystnym rozwoju Gminy pod względem mieszkalnictwa oraz o rosnącej atrakcyjności osiedleńczej Gminy. Analizując dokładnie strukturę lokalnych mieszkań, należy stwierdzić, że na terenie Gminy zgodnie z danymi Urzędu Gminy w Mieścisku zlokalizowane są 33 budynki wielorodzinne, które zamieszkuje łącznie 866 osób. Poniżej przedstawiono szczegółowy wykaz budynków wielorodzinnych na terenie Gminy wraz z ilością mieszkańców oraz określeniem zarządcy poszczególnych budynków. Tabela 14. Zestawienie liczby mieszkańców oraz budynków mieszkalnych wielorodzinnych na terenie Gminy Mieścisko Nazwa budynku (miejscowość) Żabiczyn (nr: 12, 13, 15, 17, 19, 20, 21, 23, 25, 26) Mieścisko (nr: 24, 26, 28, 30, 32) Podlesie Kościelne (nr: 3, 4, 5, 9, 10, 13) Popowo Kościelne (nr: 1-10) Zakrzewo (nr: 4) Nieświastowice (nr: 12) Liczba bloków Ilość mieszkańców zamieszkujących budynek 10 216 5 155 6 92 10 373 1 13 1 17 Zarządzający budynkiem Spółdzielnia Mieszkaniowa w Popowie Kościelnym Spółdzielnia Mieszkaniowa w Popowie Kościelnym Spółdzielnia Mieszkaniowa w Popowie Kościelnym Spółdzielnia Mieszkaniowa w Popowie Kościelnym Spółdzielnia Mieszkaniowa w Popowie Kościelnym Spółdzielnia Mieszkaniowa w Popowie Kościelnym Źródło: Dane Urzędu Gminy w Mieścisku i SM w Popowie Kościelnym WESTMOR CONSULTING 41

Pozostała część lokalnej populacji zamieszkuje w domkach jednorodzinnych. Z poniższych danych wynika, iż najwięcej domów mieszkalnych zlokalizowanych jest w miejscowości Mieścisko - 464 domów, w których zamieszkuje 2326 osób. W pozostałych miejscowościach jest stosunkowo mniej budynków mieszkalnych poniżej 65 budynków. Jedynie w miejscowościach: Tumidaj (2 osoby), Gółka (18 osób), Piastowie (15 osób), Popowo Huby (26 osób) mieści się mniej niż 5 budynków mieszkalnych. Tabela 15. Zestawienie liczby mieszkańców oraz budynków mieszkalnych na terenie poszczególnych miejscowości Gminy Mieścisko na dzień 31.12.2011r. Nazwa miejscowości Liczba osób zamieszkujących miejscowość Liczba budynków mieszkalnych w miejscowości Budziejewko 28 6 Budziejewo 99 9 Gołaszewo 230 45 Gorzewo 118 17 Gółka 18 3 Jaroszewo Drugie 55 10 Jaroszewo Pierwsze 129 20 Jaworówko 47 11 Kłodzin 195 38 Mieścisko 2481 464 Miłosławice 184 32 Mirkowice 71 11 Mirkowiczki 34 7 Nieświastowice 135 14 Piastowie 15 4 Pląskowo 91 15 Podlesie Kościelne 178 13 Popowo Huby 26 3 Podlesie Wysokie 155 52 Popowo Kościelne 710 63 Popowo Kolonia 54 10 Sarbia 292 52 Strzaszkowo 44 9 Wiela 200 31 Tumidaj 2 1 WESTMOR CONSULTING 42

Wybranówko 28 7 Wymysłowo 20 5 Zakrzewo 87 7 Zbietka 258 43 Żabiczyn 367 24 Razem 6351 1026 Źródło: Dane Urzędu Gminy w Mieścisku 4.7. Zamierzenia rozwojowe oraz potencjalne, prognozowane tereny zabudowy mieszkaniowej, usługowej na obszarze Gminy Mieścisko Mieścisko to gmina wiejska leżąca w południowo-zachodniej części powiatu wągrowieckiego. Przez teren Gminy nie przechodzą ważniejsze szlaki komunikacyjne. Gmina zlokalizowana jest w odległości 13 km od Wągrowca, około 30 km od Gniezna oraz 60 km od Poznania. Z południa na północ przez niniejszą jednostkę samorządu terytorialnego przepływa rzeka Wełna. Gmina Mieścisko ze względu na swoje położenie stanowi atrakcyjne miejsce do zamieszkania, a także do rozwijania przedsiębiorczości. Ponadto na terenie Gminy występuje jednorodzinna i wielorodzinna zabudowa oraz działalność gospodarcza głównie o charakterze produkcyjno - usługowym. Procesy rozwojowe w Gminie Mieścisko, w ostatnich kilkunastu latach, charakteryzowały się dość dużą dynamiką i żywiołowością. Obecnie na terenie Gminy funkcjonuje wiele dobrze prosperujących przedsiębiorstw, dzięki czemu znacząco zmniejszył się poziom bezrobocia wśród mieszkańców Gminy. Infrastruktura na terenie Gminy jest systematycznie rozbudowywana i modernizowana. Prawie wszystkie gospodarstwa domowe posiadają dostęp do sieci wodociągowej, a ponad połowa mieszkańców ma dostęp do sieci kanalizacyjnej. W Gminie dokonano zmiany ogrzewania w obiektach użyteczności publicznej i szkołach z węglowego na olejowe lub gazowe, co znacząco wpływa na spadek zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego. Powyższe działania przyczyniają się do poprawy warunków bytowych mieszkańców oraz do ochrony środowiska naturalnego w gminie Mieścisko. Dalszy rozwój mieszkalnictwa i działalności gospodarczej w Gminie jest uzależniony od zmian demograficznych i poprawy standardów zamieszkania oraz sytuacji ekonomicznej WESTMOR CONSULTING 43

ludności, prowadzonej polityki Gminy, jak również krajowych systemów finansowania budownictwa. W Strategii Rozwoju Społeczno Gospodarczego Gminy Mieścisko, na podstawie analizy wewnętrznego potencjału Gminy oraz zidentyfikowanych procesów zachodzących w jej otoczeniu, zdefiniowano następujące cele nadrzędne mające dążyć do poprawy obecnej sytuacji analizowanej jednostki samorządu terytorialnego: rozwój nowoczesnego rolnictwa i przedsiębiorczości oraz zwiększenie potencjału gospodarczego, zapewnienie przestrzennej, gospodarczej i społecznej spójności gminy, rewitalizacja terenów popegeerowskich, podniesienie poziomu życia mieszkańców oraz ograniczenie zjawiska wykluczenia społecznego, efektywne wykorzystanie zasobów środowiska naturalnego i kulturowego. Prognoza i tendencje rozwoju demograficznego są wyznacznikiem potrzeb w zakresie mieszkalnictwa i usług. Konkretne możliwości i kierunki rozwoju Gminy Mieścisko zostały określone w Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Mieścisko (uchwała Nr III/23/2002 z dnia 19 grudnia 2002 r. Rady Gminy Mieścisko) oraz w Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Mieścisko z naniesieniem zmiany studium dla obszaru części wsi: Gołaszewo, Żabiczyn i Nieświastowice (uchwała Nr XIV/111/08 z dnia 20 sierpnia 2008 roku). Naczelnym celem w zakresie rozwoju lokalnego, wskazanym w wyżej wymienionym dokumencie, jest wzrost poziomu rolnictwa, odpowiadającemu standardom europejskim, jak również oferowanie przez Gminę terenów osadniczych i turystycznych. Jako główne w niniejszym dokumencie uznano także funkcje mieszkaniowe i turystyczno-rekreacyjne oraz stwarzanie warunków do pozyskiwania energii z alternatywnych źródeł. Zgodnie z zapisami Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania Gminy Mieścisko osiągnięcie powyższych celów uzależnione będzie od możliwości wykorzystania wszystkich rezerw tkwiących w istniejącym stanie zagospodarowania, wykorzystanie unikalnych walorów środowiska przyrodniczego i kulturowego gminy, a także właściwym wykorzystaniu jej położenia geograficznego i komunikacyjnego. Poniższe cele obejmują sfery działań rozumianych jako przedsięwzięcia będące programami o charakterze długoterminowym. Do najważniejszych celów zalicza się działania w zakresie: polityki przestrzennej i kulturowej: WESTMOR CONSULTING 44

a) ochronę środowiska przyrodniczego i kulturowego miasta, b) tworzenie spójnych układów urbanistycznych poszczególnych miejscowości, c) rozszerzenie prawnej ochrony obiektów o walorach historycznych i estetycznych. przyrodniczym: a) zagwarantowanie prawidłowego funkcjonowania środowiska naturalnego związanego z zasadami zrównoważonego rozwoju, b) poprawę jakości stanu aerosanitarnego Gminy poprzez zmniejszanie stopnia zanieczyszczenia z różnych źródeł, c) podnoszenie świadomości ekologicznej wśród lokalnej społeczności, ekonomicznym: a) rozwój nowoczesnego rolnictwa, b) rozwój rynku pracy, c) rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, d) rozwój usług turystycznych, e) pozyskiwanie energii z alternatywnych źródeł, takich jak: elektrownie wodne i wiatrowe oraz produkcja biomasy, społecznym: a) rozwój budownictwa mieszkaniowego indywidualnego i czynszowego oraz dostosowanie programu budownictwa mieszkaniowego do standardów zakładanych w planie zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego oraz do standardów Unii Europejskiej, b) rozwój społecznych i komunalnych usług, c) podjęcie działań zmierzających do poprawy stanu zdrowia mieszkańców, d) zapewnienie możliwości korzystania, w jak największym stopniu, z infrastruktury technicznej. Ponadto zakłada się rozwój infrastruktury drogowej w zakresie rozbudowy i poprawy stanu nawierzchni dróg oraz budowę ścieżek rowerowych. W tabeli 16 wskazano nowe obszary dla budownictwa jednorodzinnego na terenie gminy Mieścisko. Tabela 16. Prognozowane nowe obszary dla budownictwa jednorodzinnego na terenie Gminy Nazwa miejscowości Powierzchnia w ha Szacunkowy termin realizacji Przewidywany wzrost budynków jednorodzinnych Przewidywany wzrost liczby mieszkańców Mieścisko 36 2011 2010 97 380 Popowo Kościelne - 2011-2020 60 200 Źródło: Dane Urzędu Gminy w Mieścisku WESTMOR CONSULTING 45

Zgodnie z powyższymi danymi, na terenie Mieściska pod zabudowę mieszkaniową przeznaczono 36 ha terenów, natomiast dla Popowa Kościelnego nie ma precyzyjnych danych, jaka część terenu zostanie przeznaczona pod budownictwo jednorodzinne. Prognozuje się, że liczba budynków jednorodzinnych na terenie Mieściska i Popowa Kościelnego zwiększy się o 157 budynków mieszkalnych, co wpłynie na wzrost liczby mieszkańców (około 580 osób). Rysunek 9. Plan zagospodarowania przestrzennego terenów zabudowy jednorodzinnej i usług - rejon ul. Św. Wojciecha w Mieścisku Źródło: Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego - Mieścisko, ul. Św. Wojciecha WESTMOR CONSULTING 46

Z danych pozyskanych z Urzędu Gminy w Mieścisku wynika, że Gmina nie planuje w najbliższych latach inwestycji w zakresie budownictwa wielorodzinnego. Wszystkie powyżej przedstawione elementy decydują o kierunkach rozwoju społeczno gospodarczego gminy Mieścisko. Należy ponadto podkreślić, że rozwój mieszkalnictwa oraz usług i działalności gospodarczej na opisywanym terenie będzie zależał od wzrostu liczby ludności gminy. Wiąże się on głównie z poprawą standardów zamieszkania, rozwojem gospodarczym gminy, koniunkturą ekonomiczną, możliwościami finansowymi ludności oraz rozwojem infrastruktury technicznej. WESTMOR CONSULTING 47

5. Stan zaopatrzenia gminy w ciepło 5.1. Rynek energii cieplnej w Polsce Polska należy do nielicznych krajów europejskich, posiadających znaczący udział zaopatrzenia w ciepło z istniejących systemów ciepłowniczych w zaopatrzeniu w ciepło ogółem. Szacuje się, że około 42% ciepła do ogrzewania pochodzi z systemów ciepłowniczych. Poniżej przedstawiono strukturę pokrywania potrzeb grzewczych przez gospodarstwa domowe: Wykres 9. Struktura pokrywania potrzeb grzewczych przez gospodarstwa domowe w Polsce Źródło: Ministerstwo Gospodarki Krajowy Plan Działania w Zakresie Energii ze Źródeł Odnawialnych, Opracowanie własne na podstawie danych GUS z raportu: Mieszkania 2002,GUS, Warszawa, sierpień 2002. Należy zauważyć, że na lokalnym rynku ciepła odbiorca nie ma możliwości wyboru przedsiębiorstwa dostarczającego mu nośnik ciepła o określonych parametrach za pomocą sieci, a dostawca ma ograniczone możliwości pozyskiwania odbiorców, które wynikają z istniejących uwarunkowań technicznych (zasięg i parametry istniejących sieci) oraz ekonomicznych (wysoka kapitałochłonność budowy nowych odcinków sieci i jej rozwój). Wykres 10 przedstawia strukturę produkcji ciepła według stosowanych paliw w 2002 i 2010 r. WESTMOR CONSULTING 48

Wykres 10. Struktura produkcji ciepła według stosowanych paliw w 2002 i 2010 r. Źródło: URE Zgodnie z danymi Urzędu Regulacji Energetyki, struktura paliw zużywanych do produkcji ciepła od 2002 r. ulega niewielkiej, ale stopniowej zmianie. Podstawowym paliwem wykorzystywanym do produkcji ciepła jest nadal węgiel kamienny, ale w latach 2002 2010 udział ciepła produkowanego z wykorzystaniem węgla kamiennego zmniejszył się o ponad 3 punkty procentowe. Natomiast systematycznie zwiększa się udział ciepła uzyskiwanego w wyniku spalania biomasy w latach 2002 2010 produkcja ciepła z biomasy wzrosła ponad dwukrotnie. Bardzo powoli rośnie udział ciepła uzyskiwanego w wyniku spalania gazu ziemnego. Tabela 17. Ceny ciepła wytworzonego z różnych rodzajów paliw Wyszczególnienie 2002 2009 2010 Dynamika w % zł/gj 2010/2002 2010/2009 Węgiel kamienny 22,53 28,02 28,7 127,4 102,4 Węgiel brunatny 16,26 18,96 19,44 119,5 102,5 Olej opałowy lekki 43,98 70,85 68,99 156,9 97,4 Olej opałowy ciężki 21,31 23,61 23,15 108,7 98,1 Gaz ziemny wysokometanowy 32,72 46,41 48,07 146,9 103,6 Gaz ziemny zaazotowany 30,8 34,38 33,72 109,5 98,1 Biomasa 26,87 28,01 29,69 110,5 106 WESTMOR CONSULTING 49

Inne odnawialne źródła energii - 33,62 35,61 105,9 Pozostałe paliwa 21,47 22,69 26,13 121,7 115,2 Źródło: URE Zgodnie z powyższymi danymi, w badanych latach najszybciej rosły ceny ciepła wytwarzanego z oleju opałowego lekkiego i gazu ziemnego wysokometanowego odpowiednio o 56,9% i o 46,9%. Ponadto w 2010 r. zanotowano zahamowanie dynamiki wzrostu cen ciepła produkowanego z różnych rodzajów paliw, w tym węgla kamiennego, gazu ziemnego wysokometanowego oraz biomasy. Natomiast w przypadku ciepła produkowanego z oleju opałowego lekkiego i ciężkiego, gazu ziemnego zaazotowanego ceny ciepła uległy korzystnemu obniżeniu w stosunku do roku ubiegłego. Wykres 11. Rzeczywista i prognozowana liczba czynnych kopalń węgla kamiennego w Polsce do 2050 Źródło: KASZTELEWICZ Z., 2007 Węgiel brunatny -optymalna oferta energetyczna dla Polski. Związek Pracodawców, Porozumienie Producentów Węgla Brunatnego. Redakcja Górnictwo Odkrywkowe, Bogatynia-Wrocław WESTMOR CONSULTING 50

Wykres 12. Rzeczywiste i prognozowane wydobycie węgla kamiennego w Polsce do 2050 roku Źródło: KASZTELEWICZ Z., 2007 Węgiel brunatny -optymalna oferta energetyczna dla Polski. Związek Pracodawców, Porozumienie Producentów Węgla Brunatnego. Redakcja Górnictwo Odkrywkowe, Bogatynia-Wrocław Z wykresów 11 i 12 wynika, że w 1990 roku czynnych kopalń węgla kamiennego było 70. Natomiast w roku 2007 roku ich liczba spadła do 30. Spowodowało to, że w 1990 roku wydobycie wynosiło ponad 147 mln ton, a w 2007 roku zmalało do 87 mln ton. Analizując dane zawarte na wykresach nr 11 i 12, zauważa się dalszą tendencje do zmniejszania liczby czynnych kopalń i wielkości wydobycia węgla kamiennego w Polsce w przyszłości. Przewiduje się, że w 2030 roku wydobycie będzie na poziomie 40 mln ton, a w 2050 roku tylko 28 mln ton. Zmniejszanie wydobycia węgla kamiennego w Polsce spowodowane jest wyczerpywaniem się zasobów w czynnych kopalniach i brakiem dużych inwestycji dla otwierania nowych kopalń na nowych złożach. Ponadto zgodnie z najnowszym opracowaniem NIK, pn. Informacja o wynikach kontroli bezpieczeństwa zaopatrzenia Polski w węgiel kamienny (ze złóż krajowych) z lutego 2011r., w ocenie Najwyższej Izby Kontroli, nie ma istotnych zagrożeń dla fizycznego bezpieczeństwa zaopatrzenia gospodarki krajowej w węgiel kamienny ze złóż krajowych, w perspektywie do 2035 r. Ocenę ta oparto jest na szacunku wielkości udostępnionych zasobów węgla i prognoz jego wydobycia. W związku z czym zgodnie z obecnymi prognozami długoterminowymi, zasoby węgla kamiennego oraz jego wydobycie będzie systematycznie spadać, co wywołuje konieczność poszukiwania alternatywnych źródeł energii, w tym przede wszystkim źródeł odnawialnych. WESTMOR CONSULTING 51

Obecnie podstawowym źródłem energii odnawialnej wykorzystywanej w Polsce jest biomasa i energia wodna, natomiast energia geotermalna, wiatru oraz promieniowania słonecznego ma nadal marginalne znaczenie. Przystąpienie Polski do UE i przyjęcie nowelizacji ustawy Prawo energetyczne zbiegło się w czasie z uchwaleniem Polityki Energetycznej do 2030 roku. Zgodnie z zapisami niniejszych dokumentów przewiduje się monitorowanie i doskonalenie przyjętych mechanizmów wsparcia rozwoju OZE, w celu zwiększenia urynkowienia energetyki krajowej i zapoczątkowania zmian zgodnych z tendencjami światowymi. W związku z powyższym przewiduje się wzrost wykorzystania odnawialnych źródeł energii na terenie Polski na potrzeby cieplne budynków mieszkalnych, użyteczności publicznej oraz podmioty gospodarcze. 5.1. Stan obecny Na terenie Gminy nie istnieje centralny system ciepłowniczy i nie działają przedsiębiorstwa ciepłownicze. Budynki mieszkalne jednorodzinne i wielorodzinne, budynki użyteczności publicznej, podmioty gospodarcze zlokalizowane na terenie analizowanej jednostki samorządu terytorialnego ogrzewane są za pomocą indywidualnych kotłowni spalających głównie miał, olej opałowy, drewno oraz za pomocą energii elektrycznej Na terenie gminy Mieścisko energia cieplna wykorzystywana jest: do ogrzewania pomieszczeń i przygotowania ciepłej wody użytkowej w budownictwie mieszkaniowym; do przygotowania posiłków w gospodarstwach domowych; do ogrzewania pomieszczeń i przygotowania c.w.u., na potrzeby technologiczne (w kuchniach) w szkołach i innych obiektach usługowych. Budynki przeznaczone na pobyt ludzi ogrzewane są głównie z indywidualnych źródeł ciepła, jednym z poniższych sposobów: Budynki posiadające instalację centralnego ogrzewania z kotłowni, Budynki nieposiadające instalacji c.o. piecami węglowymi, kuchnie z wężownicą. Z poniższych danych statystycznych wynika, iż w 2010 r. na terenie gminy Mieścisko znajdowało się 1565 mieszkań o łącznej powierzchni 129 944 m 2. W tym samym roku analizy 908 mieszkań (58,02%) było wyposażonych w centralne ogrzewanie. Pozostałe 41,98% WESTMOR CONSULTING 52

mieszkań z obszaru analizowanej Gminy ogrzewane było za pomocą piecyków węglowych, oszczędnościowych piecyków gazowych, dmuchaw elektrycznych oraz przenośnych piecyków olejowych. Z danych z poniższej tabeli wynika również, że w latach 2004-2010 odnotowano systematyczny wzrost odsetku mieszkań wyposażonych w centralne ogrzewanie o 3,65 % w roku 2010 w porównaniu z rokiem 2004 na terenie Gminy. Tabela 18. Zasoby mieszkaniowe na terenie Gminy Wyszczególnienie J. m. 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Ogółem mieszkania mieszk. 1533 1535 1539 1549 1554 1560 1565 izby izba 6321 6335 6354 6406 6429 6461 6490 powierzchnia użytkowa mieszkań m 2 126165 126464 126854 127862 128428 129317 129944 mieszkania wyposażone w podstawowe instalacje techniczno - sanitarne wodociąg mieszk. 1453 1456 1460 1470 1475 1490 1495 ustęp spłukiwany mieszk. 1193 1196 1200 1210 1215 1235 1240 łazienka mieszk. 1186 1189 1193 1203 1208 1214 1219 centralne ogrzewanie mieszk. 876 877 881 891 897 903 908 mieszkania wyposażone w instalacje - w % ogółu mieszkań wodociąg % 94,8 94,9 94,9 94,9 94,9 95,5 95,5 łazienka % 77,4 77,5 77,5 77,7 77,7 77,8 77,9 centralne ogrzewanie % 57,1 57,1 57,2 57,5 57,7 57,9 58,0 Źródło: Dane GUS Źródłem ciepła dla budynków wielorodzinnych na terenie Gminy Mieścisko jest miał. W miejscowości Żabiczyn jest 7 bloków mieszkalnych, z czego 3 bloki (12 mieszkań) ogrzewane są z jednej kotłowni. W pozostałych 4 blokach mieszkania ogrzewane są za pomocą indywidualnych pieców kaflowych oraz kuchni z wężownicami. W Mieścisku jest 5 bloków, z czego 2 bloki (łącznie 24 mieszkania) ogrzewane są z jednej kotłowni. Pozostałe 3 bloki (24 mieszkania) ogrzewane są indywidualnie. W Podlesiu Kościelnym jeden blok (12 mieszkań) ogrzewany jest z jednej kotłowni. Natomiast w Popowie Kościelnym 10 bloków, a więc 112 mieszkań, ogrzewanych jest z jednej kotłowni. Bloki w Nieświastowicach oraz w Zakrzewie (po 8 mieszkań) ogrzewane są indywidualnie. Ze względu na rozpoczętą w tym roku gazyfikację Gminy, jej mieszkańcy mają ograniczony dostęp do niniejszego taniego i zarazem dość ekologicznego paliwa. Ponadto wszystkie WESTMOR CONSULTING 53

budynki zarządzane przez Spółdzielnię Mieszkaniową w Popowie Kościelnym wymagają termomodernizacji. Jej przeprowadzenie wpłynęłoby na zmniejszenie zużycia ciepła w budynkach mieszkalnych. Tabela 19. Ogrzewanie budynku wielorodzinnego na terenie Gminy Mieścisko Nazwa budynku (miejscowość) Rodzaj paliwa używany do ogrzewania Ilość zużytego paliwa (w ciągu roku 2011) Zarządzający budynkiem Czy budynek wymaga termomodernizacji? Żabiczyn Miał 135 t Mieścisko Miał 120 t Podlesie Kościelne Miał 58 t Popowo Kościelne Miał 491 t Zakrzewo Miał b.d. Nieświastowice Miał b.d. Spółdzielnia Mieszkaniowa w Popowie Kościelnym Spółdzielnia Mieszkaniowa w Popowie Kościelnym Spółdzielnia Mieszkaniowa w Popowie Kościelnym Spółdzielnia Mieszkaniowa w Popowie Kościelnym Spółdzielnia Mieszkaniowa w Popowie Kościelnym Spółdzielnia Mieszkaniowa w Popowie Kościelnym TAK TAK TAK TAK TAK TAK Źródło: Urząd Gminy w Mieścisku i SM w Popowie Kościelnym Jak już wspomniano, do ogrzewania budynków użyteczności publicznej stosowane jest przede wszystkim drewno oraz olej opałowy. Wykaz budynków użyteczności publicznej na terenie Gminy Mieścisko wraz ze wskazaniem źródła ciepła oraz ilości zużywanego paliwa prezentuje poniższa tabela. Nazwa obiektu Tabela 20. Wykaz obiektów użyteczności publicznej Rodzaj paliwa używany do ogrzewania budynku Ilość zużytego paliwa (w ciągu roku rok 2011) Zainstalowana moc źródła ciepła (kw) Czy budynek wymaga termomodernizacji? Dom Kultury w Mieścisku Olej opałowy 6000 l 270 Nie Przedszkole w Mieścisku Olej opałowy 7000 l 105 Nie Ośrodek Lekarzy Rodzinnych w Mieścisku Olej opałowy 6500 l 170 Nie Urząd Gminy w Mieścisku Olej opałowy 15000 l 105 Częściowo tak Szkoła Podstawowa w Mieścisku Olej opałowy 59986 l 2x350 Częściowo tak Gimnazjum w Mieścisku Gaz 42400 l 2x75 Nie WESTMOR CONSULTING 54

Szkoła Podstawowa w Popowie Kościelnym Olej opałowy 14000 l 105 Częściowo tak Dom Kultury w Popowie Kościelnym Drewno 34 mp 45 Nie Dom kultury w Sarbii Drewno 28 mp 50 Nie Zakład Aktywności Zawodowej w Gołaszewie Świetlica wiejska w Zbietce Świetlica wiejska w Mirkowicach Drewno 21 mp 48 Nie Drewno 12 mp Ca 14 Tak Drewno 6 mp Ca 10 Tak Świetlica w Gołaszewie Drewno 9 mp Ca 14 Nie Świetlica w Podlesiu Wysokim Drewno 5 mp Ca 14 Nie Świetlica w Wieli Drewno 8 mp Ca 9 Tak Świetlica w Budziejewie Drewno 3 mp Ca 9 Nie Świetlica wiejska w Jaroszewie Drugim Energia elektryczna 1900 zł, koszt zakupu i dystrybucji energii elektrycznej 3x 2 Grzejniki elektryczne Nie Świetlica wiejska w Nieświastowicach Świetlica wiejska w Miłosławicach Świetlica wiejska w Podlesiu Kościelnym Drewno 3 mp Ca 9 Nie Drewno 1 mp Ca 9 Tak Drewno 3 mp Ca 9 Nie Świetlica wiejska w Kłodzinie Węgiel ekogroszek 5 Mg 25 Nie Świetlica wiejska w Pląskowie Świetlica wiejska w Żabiczynie Świetlica wiejska w Zakrzewie Drewno 3 mp Ca 9 Tak Drewno 3 mp Ca 9 Nie Drewno 3 mp Ca 9 Tak Źródło: Dane Urzędu Gminy w Mieścisku Zestawienie zaprezentowane w tabeli 20 potwierdza znaczące wykorzystanie oleju opałowego oraz drewna na potrzeby ogrzewania budynków użyteczności publicznej zlokalizowanych na terenie analizowanej jednostki samorządu terytorialnego. Podobnie jak w przypadku budynków wielorodzinnych zlokalizowanych na terenie Gminy, znaczące wykorzystanie niniejszych paliw wynika z ich wysokiej dostępności, korzystnych cen, a także WESTMOR CONSULTING 55

istotnymi ograniczeniami technicznymi w zakresie wykorzystania gazu ziemnego (brak gazyfikacji Gminy) oraz ciepła sieciowego (brak sieci ciepłowniczej). Własne kotłownie posiadają również przedsiębiorstwa działające na terenie Gminy. W poniższej tabeli przedstawiono system grzewczy funkcjonujący w większych podmiotach gospodarczych zlokalizowanych na terenie Gminy Mieścisko. Tabela 21. System grzewczy funkcjonujący w podmiotach gospodarczych usytuowanych na terenie Gminy Mieścisko Nazwa zakładu De Heus ul. Pocztowa 34, 62-290 Mieścisko Serpol Cosmetics ul. Nowa, 62-290 Mieścisko PHU Przemko ul. Strzelecka, 62-290 Mieścisko PPHU Bowi 62-291 Gołaszewo Rzeźnia A. Kotecki ul. Ruda, 62-290 Mieścisko Lakiernictwo Pojazdowe, B. Piasecki os. Michałowskie 55, 62-290 Mieścisko PPHU Zaborowicz 62-285 Popowo Kościelne Złom Car J. Ratajczak ul. Pocztowa, 62-290 Mieścisko Ślusarstwo R. Śmigiel os. Młodych, 62-290 Mieścisko Rodzaj paliwa używany do ogrzewania gaz pompy ciepła miał olej opałowy Ilość zużytego paliwa w ciągu roku b.d. b.d. b.d. 21 000 l drewno 150 m 3 b.d. b.d. Olej opałowy b.d. b.d. b.d. 3000 l b.d. Źródło: Dane pozyskane od przedsiębiorstw Zestawienie zaprezentowane w tabeli 21 potwierdza, że węgiel na terenie Gminy Mieścisko ma coraz mniejsze zastosowanie w ogrzewaniu obiektów, w tym również podmiotów gospodarczych. Kotły węglowe większych zakładów przemysłowych zostały zastąpione kotłami ekologicznymi zasilanymi gazem oraz olejem opałowym. Kotły ekologiczne charakteryzują się wyższą sprawnością i w mniejszym stopniu oddziaływają na środowisko naturalne, emitując znacznie mniej zanieczyszczeń niż kotły opalane węglem. Pompy ciepła stosowane w jednym z przedsiębiorstw wykorzystują energię cieplną, która znajduje się w naturalnych pokładach. Wykorzystanie pomp ciepła do pozyskiwania energii wpływa na obniżenie kosztów związanych z ogrzewaniem obiektów. Ponadto przedsiębiorstwo Złom Car J. Ratajczak planuje ogrzewać nowe obiekty o powierzchni około 340 m 2 za pomocą gazu GZ 50. Należy zauważyć, że zgodnie z obecnymi prognozami spadku zasobów oraz zużycia węgla konieczne jest podejmowanie systematycznych zadań mających na celu stopniowe WESTMOR CONSULTING 56

zastępowanie kotłów węglowych kotłami zasilanymi odnawialnymi źródłami energii, co jest zgodne Polityką Energetyczną Polski do roku 2030. W celu określenia potrzeb energetycznych Gminy w zakresie zaopatrzenia w ciepło posłużono się jednostkowymi wskaźnikami zapotrzebowania na energię. W przypadku Gminy Mieścisko nie przeprowadzano badania ankietowego, gdyż mimo tego, że jest to metoda dokładniejsza, to jednak jest bardziej czasochłonna i kosztowna, co wydłużyłoby okres opracowania przedmiotowego dokumentu. Poza tym może się ona okazać metodą o ograniczonej skuteczności, bowiem zwykle nie udaje się otrzymać informacji zwrotnych od wszystkich ankietowanych lub są one niepełne oraz obarczone dużym błędem ze względu na brak wiedzy ankietowanych w zakresie tematyki energetycznej. 5.2. Plany rozwojowe przedsiębiorstw ciepłowniczych Jedynie na terenie Mieściska, Popowa Kościelnego oraz Żabiczyna funkcjonują krótkie odcinki sieci ciepłowniczej zasilające bloki mieszkalne. Ich zarządzaniem zajmuje się Spółdzielnia Mieszkaniowa w Popowie Kościelnym. Ze względu na rolniczo - przemysłowy charakter obszaru Gminy oraz znaczne rozproszenie zabudowy, stosunkowo niewielkie zapotrzebowanie na ciepło, realizacja przedsięwzięcia związanego z uruchomieniem przedsiębiorstwa ciepłowniczego obsługującego mieszkańców Gminy, byłaby bardzo kosztowna i najprawdopodobniej ekonomicznie nieuzasadniona. 6. Stan zaopatrzenia gminy w gaz 6.1. Rynek gazu Obecnie mamy do czynienia z rewolucją na światowym rynku gazu, wynikającą z nadpodaży gazu po wzroście wydobycia gazu łupkowego w Stanach Zjednoczonych. Ponadto ceny gazu oderwały się od cen ropy w USA, a także w Europie. Wzrosła tym samym opłacalność budowy elektrowni gazowych w krajach takich jak Polska. Gaz ziemny jest postrzegany jako paliwo okresu przejściowego na drodze przechodzenia od gospodarki zasilanej paliwami kopalnymi do gospodarki opartej na efektywnych źródłach energii odnawialnej. Gaz ziemny jest najczystszym spośród paliw kopalnych, charakteryzuje się niską emisyjnością dwutlenku węgla, a jego elastyczność pod względem zastosowań sprawia, że stanowi idealną odpowiedź na zmienne dostawy energii ze źródeł odnawialnych. WESTMOR CONSULTING 57

Międzynarodowa Organizacja Energetyczna w swoich raportach skłania się do opinii, że czeka nas złota era gazu i w ciągu najbliższych dwudziestu lat gaz ziemny zastąpi ropę naftową, jako podstawowe światowe źródło energii. W opublikowanym w czerwcu 2011 r. raporcie eksperci Międzynarodowej Organizacji Energetycznej dowodzą, że ostatnie odkrycia nowych złóż oraz wyniki badań opłacalności pozyskania pokazały, iż gaz ziemny może być wykorzystywany w jeszcze większym stopniu niż szacowano dotychczas. W raporcie wskazuje się na kilka czynników powodujących, że gaz stanie się kluczowym nośnikiem energii na świecie, zwłaszcza w odniesieniu do sektora energetycznego. Wśród czynników wymienia się: obniżenie cen i zwiększenie dostępności gazu, głównie ze źródeł niekonwencjonalnych, takich jak min. gaz łupkowy, stopniowy wzrost zużycia gazu przez sektor komunalno-bytowy, wolniejszy rozwój energetyki jądrowej, większe wykorzystanie gazu przez transport. Należy zauważyć, że złoża gazu rozłożone są w miarę równomiernie na wszystkich kontynentach. Wszystkie gospodarki świata w niedalekiej przyszłości będą miały dostęp do lokalnych zasobów tego surowca, co niewątpliwie będzie stabilizowało jego ceny. Polska może być znaczącym producentem gazu w Europie, ponieważ złoża gazu łupkowego są oceniane jako jedne z największych w regionie. Pierwsze próbne odwierty wskazują, że koszty wydobycia, mogą być znacznie wyższe niż w USA i Kanadzie, ale tak pozyskany gaz będzie konkurencyjny na rynku europejskim. W przypadku gazu łupkowego należy zwrócić uwagę na niepewność wynikającą między innymi z dyskusji na forum UE, dotyczącej wpływu wydobycia gazu na środowisko naturalne. Krajami o najwyższych cenach gazu ziemnego były w drugiej połowie 2010 r. Szwecja, Dania i Holandia. Na wysokość cen wpłynęło jednak stosunkowo wysokie opodatkowanie surowca. Najkorzystniejsza sytuacja miała miejsce w Rumunii, gdzie za odpowiednik 1 GJ uzyskanej energii przedsiębiorstwa płaciły jedynie 6,10 euro oraz Wielka Brytania, gdzie średnia cena dla odbiorców przemysłowych wynosiła 6,15 euro. WESTMOR CONSULTING 58

Wykres 13. Zmiana cen gazu ziemnego dla odbiorców przemysłowych w krajach Unii Europejskiej wg danych Eurostat. Źródło: Eurostat Gdy przeanalizujemy ceny gazu ziemnego dla odbiorców przemysłowych w państwach Unii Europejskiej, wyrażonych w jednej walucie ze średnią ceną 9,02 euro/gj w drugiej połowie 2010 roku, plasujemy się poniżej średniej dla całej Unii wynoszącej 9,35 euro/gj. Globalny kryzys ekonomiczny spowodował spadek produkcji przemysłowej, a co za tym idzie zużycie energii. Nie mogło to ominąć sektora gazu ziemnego, co w rezultacie doprowadziło do spadku popytu na gaz, zwłaszcza na rynku europejskim. Wywołany kryzysem spadek popytu światowego na gaz nie jest tendencją trwałą, w dłuższej perspektywie można przewidzieć stabilny wzrost. Znaczący wpływ na stabilizację cen ma liberalizacja rynku gazowego Unii Europejskiej, co w praktycznych działaniach przekłada się między innymi na regulacje antymonopolistyczne na rynku gazowym. Jeszcze do niedawna prawie wszystkie kontrakty długoterminowe zawierały klauzule take or pay, która zobowiązywała odbiorców do odbioru zakontraktowanego lub płacenia kar za nieodebrany gaz, obowiązywał również zakaz reeksportu. Klauzula "o przeznaczeniu", stosowana m.in. przez Gazprom w wieloletnich umowach gazowych, została zniesiona dopiero w wyniku nowych regulacji unijnych. W polskim kontrakcie klauzula została zniesiona pod koniec października 2011 r. m.in. przez naciski KE, która włączyła się w polsko-rosyjskie negocjacje o zmianie długoterminowego kontraktu na dostawy gazu. Powyższe spostrzeżenia potwierdza dynamika cen i ich zmiana w drugiej połowie 2010 r. w porównaniu z drugą połową 2009 r. Polska należy do niewielkiej grupy krajów, w których ceny rok do roku wzrosły nieznacznie. Podczas gdy rynek krajowy zanotował wzrost cen o 2,80% dla odbiorców przemysłowych, średnia unijna wynosiła odpowiednio WESTMOR CONSULTING 59

13,12%. Zatem ceny gazu na rynku globalnym będą stabilne, a zasoby lokalne na terenie Unii Europejskiej w perspektywie kilkunastu lat zapewnią bezpieczeństwo pod kątem dostaw surowca. 6.2. Stan obecny zaopatrzenia Gminy w gaz oraz plany rozwojowe dla systemu gazowniczego na terenie Gminy Mieścisko Przez teren gminy Mieścisko nie przebiega ogólna sieć gazowa. Jednak zgodnie z Planem Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Wielkopolskiego z 2010 roku planuje się budowę gazociągu wysokiego ciśnienia przebiegającego przez zachodnią część Gminy. Budowa sieci gazociągu wysokiego ciśnienia o średnicy 150 mm obejmować ma miejscowości Skoki Kłecko Gniezno oraz tak zwane odbloczki do wsi Budziejewo w gminie Mieścisko. Na terenie wsi Budziejewo planowana jest budowa stacji redukcyjno pomiarowej I stopnia, która stanie się źródłem zasilania w gaz odbiorców zlokalizowanych na terenie Gminy. Dostęp do sieci gazowej znacząco wpłynie na wzrost poziomu jakości życia wśród społeczności lokalnej, poprawę stanu środowiska naturalnego, a także na zwiększenie zainteresowania potencjalnych inwestorów chcących rozpocząć działalność na terenie gminy Mieścisko. Rysunek 10. Schemat projektowanej sieci gazowej na terenie Gminy Mieścisko Źródło: Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Wielkopolskiego z 2010 r. WESTMOR CONSULTING 60

Z danych uzyskanych z Urzędu Gminy w Mieścisku wynika również, że w sierpniu 2012 r. planowane jest rozpoczęcie dystrybucji gazu skroplonego LNG. Gaz trafiać będzie do firmy De Heus Wytwórnia Pasz w Mieścisku oraz większych obiektów użyteczności publicznej, jak również do kilkunastu gospodarstw domowych. Planowana rozbudowa objąć ma swym zasięgiem miejscowość Mieścisko. Gazyfikację Gminy rozpoczęła Spółka Blue Gaz z siedzibą w Karlinie przy ul. Krzywopłoty 41. Zgodnie z uchwałą Nr 466/2011 z dnia 14 kwietnia 2011 r. Zarząd Województwa Wielkopolskiego wyraził zgodę na zajęcie terenu pod budowę sieci gazowej w Mieścisku. Przedsiębiorstwo zajęło teren znajdujący się na działce nr 90, przez którą przechodzi pas drogi wojewódzkiej nr 190 Krajenka Szamocin Margonin Wągrowiec Gniezno, z przeznaczeniem na budowę sieci gazowej średniego ciśnienia. Budowa ta jest inwestycją o charakterze liniowym. Trasa gazociągu przebiega przez grunty rolne, łąki, działki o zabudowie mieszkalnej oraz drogi gminne w pobliżu dróg powiatowych i drogi wojewódzkiej. Gazociąg stanowi infrastrukturę podziemną. W związku z powyższym, jego budowa nie wpłynie na zmianę sposobu użytkowania gruntów. Gazociąg zbudowany jest na głębokości 0,8 1,2 m p. p. z. Sieć gazowa średniego ciśnienia zasilana jest ze stacji zgazowania skroplonego gazu ziemnego LNG zlokalizowanego na działce nr 1016/1. Przesyłanym gazem będzie gaz ziemny wysokometanowy. Spółka Blue Gaz posiada promesę koncesji na obrót paliwami gazowymi na okres 5 lat na potrzeby odbiorców Gminy Mieścisko udzielonej przez Prezesa URE dnia 11 stycznia 2011 (nr OPG/179/19067/P/2/2011/AU) oraz promesę koncesji na przesyłanie i dystrybucję paliw gazowych również na ten sam okres (nr DPG/136/19067/P/2/2011/UA). Szacunkowe dane dotyczące sieci gazowej na terenie Gminy Mieścisko prezentuje tabela 22. Tabela 22. Prognozowana liczba odbiorców oraz zużycie gazu w latach 2012-2015 na terenie Mieściska odbiorcy gazu zużycie gazu w ciągu roku w tys. m 3 Rok Długość sieci gazowej (mb) ogółem gospodarstwa domowe ogrzewanie mieszkań zakłady produkcyjne obiekty użytecznośc i publicznej ogółem gospodarstwa domowe ogrzewanie mieszkań zakłady produkcyjne, obiekty użyteczności publicznej 2012 5 687,07 16 10 10 6 207,80 7,80 7,80 200,00 2013 5 937,07 37 30 30 7 721,50 630,50 630,50 691,00 2014 6 562,07 62 55 55 7 823,25 73,25 73,25 750,00 WESTMOR CONSULTING 61

2015 6 937,07 82 75 75 7 878,00 128,00 128,00 750,00 Źródło: Blue Gaz Sp. z o.o. Zgodnie z informacjami udostępnionymi przez Blue Gaz Sp. z o. o. gazyfikacja miejscowości Mieścisko polegać ma na budowie sieci gazowej rozdzielczej średniego ciśnienia i związana jest z 3 etapami budowy: epat I budowa instalacji do regazyfikacji skroplonego metanu (2 zbiorniki magazynowe ciekłego metanu + parownice atmosferyczne + infrastruktura towarzysząca) oraz budowa sieci gazowej do przedsiębiorstwa De Heus Sp. z o. o.; epat II budowa sieci gazowej rozdzielczej średniego ciśnienia wraz z przyłączami gazu do budynków użyteczności publicznej; etap III budowa sieci gazowej rozdzielczej średniego ciśnienia wraz z przyłączami dla pozostałych odbiorców. Rysunek 11. Schemat projektowanej sieci gazowej na terenie miejscowości Mieścisko Źródło: Blue Gaz Sp. z o.o. Docelowym źródłem zasilania jest instalacja do regazyfikacji LNG, do której gaz ziemny w postaci ciekłej transportowany jest za pomocą cystern. WESTMOR CONSULTING 62

W sytuacji, gdy nie ma możliwości budowy odcinków sieci gazowych, zgodnie z art. 7 pkt. 1 Ustawy Prawo Energetyczne, gazyfikacja Gminy może być realizowana na warunkach określonych w odrębnych umowach zawartych pomiędzy przedsiębiorstwem gazowniczym a konkretnym odbiorcą. Wówczas realizacja wszystkich inwestycji związanych z budową sieci gazowych na terenie Gminy Mieścisko będzie mogła odbywać się w miarę zgłaszania się nowych odbiorców, po uzyskaniu przez nich technicznych warunków przyłączenia do sieci gazowej pod warunkiem spełnienia kryteriów ekonomicznej opłacalności dostaw gazu dla Przedsiębiorstwa Gazowniczego oraz zawarcia porozumienia pomiędzy dostawcą gazu a odbiorcą. Sukcesywna gazyfikacja Gminy Mieścisko wpłynie na wyeliminowanie rozproszonych, nisko sprawnych urządzeń grzewczych oraz wzrośnie lokalna niezależność energetyczna. Ponadto gazyfikacja przeprowadzana przez Spółkę Blue Gaz zwiększy atrakcyjność Gminy dla potencjalnych inwestorów z branży rolno przetwórczej oraz usługowo turystycznej, jak również zwiększy się wartość terenów pod budownictwo jednorodzinne i rekreacyjne. 7. Stan zaopatrzenia gminy w energię elektryczną 7.1. Rynek energii elektrycznej Zobowiązania wynikające z umów międzynarodowych będą miały ogromny wpływ na polską elektroenergetykę i gospodarkę. Trzeci pakiet energetyczny (The third legislative package for an internal EU gas and electricity market: dwie dyrektywy: 2009/73/EC EC, 2009/72/EC EC; trzy rozporządzenia: 715/2009, 714/2009, ACER CER CER 713/2009) wprowadza przepisy unijne, które mają zapewnić większą konkurencję na europejskim rynku. Główne cele pakietu to: oddzielenie działalności obrotowej i wytwórczej od przesyłowej, wzmocnienie uprawnień regulacyjnych, upowszechnianie inteligentnych systemów pomiarowych, wzmocnienie praw konsumenta i ochrona najbardziej wrażliwych odbiorców. Rynek energii jest tworem niezwykle złożonym, strategicznym dla gospodarki, i występują w nim zjawiska, na które duży wpływ mają kapitałochłonność, długa perspektywa inwestycyjna i działania regulatora, jakim jest Unia Europejska. Fundamentalny wpływ na cenę energii elektrycznej w Unii Europejskiej będzie miała polityka klimatyczna. Obecnie żywo dyskutowane w środowisku specjalistów branży energetycznej, WESTMOR CONSULTING 63

są aspekty wynikające z propozycji przedstawionych w dokumencie Komisji Europejskiej Roadmap 2050. Przedstawiona w propozycji długofalowa polityka klimatyczna UE stawia sobie za cel ustanowienie międzynarodowego traktatu, wyznaczające obligatoryjne poziomy redukcji emisji gazów cieplarnianych dla głównych gospodarek światowych oraz tworzącego mechanizmy zapewniające ich osiągnięcie. Wspólnota Europejska dąży do przeforsowania celu jakim jest redukcja antropogennych emisji globalnych o 50 % do 2050 r., natomiast w odniesieniu do krajów najbogatszych, w tym dla UE, o 80-95% redukcji. Podczas Konferencji Stron Konwencji w Kopenhadze (COP 15), ani w czasie kolejnej konferencji w Cancun (COP 16) propozycje te nie zyskały poparcia, największe gospodarki światowe USA i Chiny nie zdecydowały się na długookresowe zobowiązania w skali międzynarodowej. Analizę, oceniającą bezpośrednie skutki dla Polski przyjęcia dla całej UE celu 80% redukcji emisji gazów cieplarnianych do 2050 r. zgodnie z propozycjami przedstawionymi w cyt. dokumencie, zawarto w opracowaniu Wstępna ocena wpływu ustanowienia celów redukcji emisji wg dokumentu KE Roadmap 2050 na sektor elektroenergetyczny, gospodarkę i gospodarstwa domowe (pracę wykonała firma Badania Systemowe EnergSys Sp. z o.o., wrzesień 2011). W analizie przebadano skutki trzech wariantów polityki klimatycznej. Polityka liberalna oznacza zerowe koszty emisji CO2, polityka kontynuacji - koszty uprawnień rosnące do poziomu ok. 50 Euro/t oraz polityka dekarbonizacji - koszty CO2 sięgające prawie 150 Euro/t w roku 2050. Analizy zostały wykonane w ramach Bazowego scenariusza rozwoju gospodarczego, zakładającego średnie tempo wzrostu PKB do roku 2050 na poziomie 3,7% rocznie. Ze wzrostem kosztów energii elektrycznej należy liczyć się nawet w przypadku liberalnej polityki klimatycznej co spowodowane będzie wzrostem cen nośników energii oraz długookresową polityką inwestycyjną w sektorze energetycznym. W Analizie przy założeniu, stałego wzrostu cen nośników energetycznych do roku 2025 r., ceny energii elektrycznej w wariancie liberalnym szacowane są na 265 zł/mwh. Dla rynku energii elektrycznej wprowadzanie planu redukcji emisji gazów cieplarnianych o 80-95% do 2050 r., spowoduje drastyczny wzrost cen energii elektrycznej i ciepła. Analiza przedstawionego wykresu zmian cen w wariancie dekarbonizacji uświadamia, że wdrożenie tej polityki spowoduje dalszy wzrost cen, które w roku 2025 przekroczą poziom 350 zł/mwh i trend ten utrzyma się w konsekwencji powodując wzrost cen energii elektrycznej do poziomu 470 zł/mwh w roku 2050. Wprowadzenie polityki dekarbonizacji może spowodować 3-4 krotny wzrost hurtowych cen energii elektrycznej po 2020 r. WESTMOR CONSULTING 64

Wykres 14. Koszty marginalne wytwarzania energii elektrycznej dla różnych wariantów rozwoju (rynek konkurencyjny bez OZE), w zależności od polityki klimatycznej Źródło: Wstępna ocena wpływu ustanowienia celów redukcji emisji wg dokumentu KE Roadmap 2050 na sektor elektroenergetyczny, gospodarkę i gospodarstwa domowe (Badania Systemowe EnergSys Sp. z o.o.) Wdrażana stopniowo od 2003 r. polityka klimatyczna UE, rozpoczęta wprowadzeniem dyrektywy 2003/87/WE, która ustanowiła unijny system handlu emisjami (EU ETS) jako narzędzie wypełnienia zobowiązań Protokołu z Kioto, spowodowała już widoczne zmiany cen energii elektrycznej na rynku Europejskim. Wykres 15. Ceny energii elektrycznej na rynku Europejskim w latach 2000-2011 Źródło: Raport Towarowej Giełdy Energii S.A. raport z września 2011 r. Na wykresie zauważyć można wyraźny trend wzrostu cen energii elektrycznej, który chwilowo został zatrzymany przez spadek cen nośników energii, wywołany światowym kryzysem gospodarczym, który rozpoczął się w 2009 r. Obecnie mamy do czynienia z drugą jego falą. WESTMOR CONSULTING 65

Aktualnie ceny energii dla odbiorców przemysłowych kształtowane są w wyniku procesów wynikających z liberalizacji rynku energii, konsolidacji i umocnienia przedsiębiorstw energetycznych oraz przez niepewność związaną ze skutkami polityki klimatycznej UE. Wykres 16. Tygodniowe średnioważone ceny energii elektrycznej w okresie od kwietnia 2011 do września 2011 r. Źródło: Raport Towarowej Giełdy Energii S.A. raport z września 2011 r. Zgodnie z danymi towarowej giełdy ceny energii elektrycznej w perspektywie krótkookresowej oscylują w granicach 200 PLN/MWh i widoczny jest wyraźny trend wzrostowy z dużą okresową fluktuacją wynikającą z niepewności na rynku. Rynek energii elektrycznej ewoluował będzie w kierunku mocy wytwórczych opartych o wysoko sprawne i mało odpadowe technologie, które będą niewątpliwie uzyskiwały przewagę rynkową. Przyszłe ceny energii dla odbiorców przemysłowych kształtowane będą w wyniku procesów wynikających z liberalizacji rynku energii, konsolidacji i umocnienia przedsiębiorstw energetycznych. Wyraźnym impulsem do ich wzrostu, w perspektywie długookresowej jest wymagana przebudowa sektora elektroenergetycznego w oparciu o technologie niskoemisyjne, co wiąże się ogromną kapitałochłonnością oraz długą perspektywą inwestycyjną. Niepewność związaną ze skutkami polityki klimatycznej UE będzie miała zasadniczy wpływ na ceny energii elektrycznej i niewątpliwie spowoduje znaczący ich wzrost. WESTMOR CONSULTING 66

7.2. Stan obecny zaopatrzenia gminy w energię elektryczną Dostawcą energii dla Gminy Mieścisko jest: ENEA Operator Sp. z o.o. ul. Straszyńska 58 60-479 Poznań Dostawca energii odpowiada za sprawność dostaw energii oraz rozwój i modernizację sieci energetycznej. Na terenie Gminy Mieścisko znajduje się 58 stacji transformatorowych 15/04 kv będących w majątku i eksploatacji ENEA Operator Sp. z o. o. Szczegółowy wykaz został zaprezentowany w tabeli 23. Liniami energetycznymi SN-15 kv łączącymi tereny Gminy Mieścisko z liniami energetycznymi znajdującymi się na terenie sąsiednich gmin są: Wągrowiec Skoki, Wągrowiec Gniezno, Winiary Mielno. Tabela 23. Stacje transformatorowe na terenie Gminy Mieścisko L.p. Nazwa stacji transformatorowej 15/04 kv Lokalizacja Rodzaj Numer stacji Moc (kva) 1 Jaworówko Cegielnia Jaworówko STSa 20/250 729 160 2 Strzeszkowo Strzeszkowo STSa 20/250 730 100 3 Wiela Wieś Wiela Wieś STSa 20/100 731 50 4 Popowo Kościelne Popowo Kościelne STSa 20/250 735 100 5 Budziejewo Budziejewo SB 2A 736 75 6 Sarbia A Sarbia STSa 20/250 737 100 7 Nieświastowice Nieświastowice ŻH 15 738 125 WESTMOR CONSULTING 67

8 Podlesie Kościelne Podlesie Kościelne STSa 20/250 739 160 9 Ruda Koźlanka A Ruda Koźlanka STSa 20/100 740 30 10 Gołaszewo Gołaszewo STSa 20/250 741 100 11 Pląskowo Wieś Pląskowo Wieś SB 2A 742 63 12 Pląskowo Pląskowo SB 2A 743 30 13 Piastowice Piastowice ŻH 15 744 63 14 Gorzewo B Gorzewo STSa 20/100 745 30 15 Gołki Gołki ŻH 15 747 125 16 Kłodzin A Kłodzin STSa 20/250 748 40 17 Kłodzin B Kłodzin STSa 20/250 749 75 18 Miloslawice A Miloslawice ŻH 15 750 160 19 Miłosławice B Miłosławice ŻH 15 751 160 20 Jaroszewo A Jaroszewo ŻH 15 752 50 21 Jaroszewo B Jaroszewo ŻH 15 753 30 22 Jaroszewo C Jaroszewo ŻH 15 755 50 23 Podlesie Kościelne Wybudowanie Podlesie Kościelne STSa 20/100 756 50 24 Podlesie Kościelne Podlesie Kościelne ŻH 15 757 100 25 Mieścisko Mieścisko ŻH 15 758 160 26 Budziejewko Budziejewko ŻH 15 759 30 27 Wymysłowo B Wymysłowo ŻH 15 760 63 28 Wymysłowo A Wymysłowo ŻH 15 761 30 29 Zbietka A Zbietka ŻH 15 762 30 30 Zbietka B Zbietka ŻH 15 763 30 31 Zbietka C Zbietka ŻH 15 764 63 32 Gorzewo Gorzewo ŻH 15 769 75 33 Jaworówko Jaworówko ŻH 15 770 40 34 Jaworówko B Jaworówko ŻH 15 771 30 35 Sarbia F Sarbia STSa 20/100 773 30 36 Ruda Koźlanka B Ruda Koźlanka STSa 20/250 774 160 37 Popowo Kościelne Popowo Kościelne STSa 20/250 775 250 38 Pomorzanki Pomorzanki ŻH 15 776 100 39 Gorzewo Gorzewo ŻH 15 777 100 WESTMOR CONSULTING 68

40 Mieścisko E ul. Pokoju Mieścisko ul. Pokoju STSa 20/250 778 250 41 Mieścisko G Szkoła Mieścisko STSa 20/250 786 160 42 Pląskowo Huby Pląskowo-Huby STSa 20/100 788 30 43 Sarbia D Sarbia STSa 20/100 882 40 44 Sarbia C Sarbia STSa 20/100 883 40 45 Sarbia E Sarbia STSa 20/100 884 100 46 Sarbia B Sarbia STSa 20/100 885 40 47 Mieścisko Mieścisko MSTw 20/630 891 250 48 Mieścisko C Mieścisko STSa 20/250 1020 250 49 Mieścisko D Mieścisko ul. Janowiecka STSa 20/250 1021 100 50 Mieścisko F Mieścisko ul. Zacisze STSa 20/250 1022 100 51 Popowo Kościelne B Popowo Kościelne STSa 20/250 1025 63 52 Popowo Kościelne C Popowo Kościelne STSa 20/250 1026 100 53 Mieścisko Osiedle A Mieścisko STSa 20/250 1028 100 54 Mieścisko Osiedle B Mieścisko STSa 20/250 1029 100 55 Gołaszewo B Gołaszewo STSa 20/250 1071 200 56 Popowo Kościelne Hydrofornia Popowo Kościelne STSa 20/250 1096 250 57 Wybranówko Wybranówko STSa 20/100 1135 40 58 Mieścisko Serpol Mieścisko ul. Nowa STSR 20/400 1364 400 Źródło: ENEA Operator Sp. z o. o. Poniższa tabela przedstawia strukturę paliw i pozostałych nośników energii pierwotnej zużytych do wytwarzania energii w 2011 roku przez ENEA S.A. Tabela 24. Struktura paliw wykorzystanych do wytwarzania energii w 2011 r. przez ENEA S.A. Źródło energii Udział procentowy (%) konwencjonalne źródła energii 88,50 Węgiel kamienny 54,70 Węgiel brunatny 28,32 Gaz ziemny 3,35 WESTMOR CONSULTING 69

Inne 2,13 odnawialne źródła energii 11,50 Biomasa 5,49 Energetyka wiatrowa 4,16 Energetyka wodna 1,85 Energetyka słoneczna 0,00 Geotermia 0,00 Razem 100 Źródło: ENEA Operator Sp. z o. o Dostawa energii elektrycznej na teren Gminy Mieścisko ma miejsce z poniższych GPZ: Tabela 25. Stacje GPZ zasilające teren Gminy (stan na dzień 31.06.2012 r.) Lp. Nazwa GPZ 1. Gniezno - Winiary 2. Wągrowiec 3. Piastowice (wybudowany w 2012 r.) Źródło: ENEA Operator Sp. z o. o. Podstawowym zadaniem stacji GPZ (Główny Punkt Zasilania) jest przetworzenie energii elektrycznej i wprowadzenie jej w lokalną sieć rozdzielczą średniego napięcia zasilającą odbiorców przemysłowych i komunalnych. Stąd lokalizacja stacji, a także moc znamieniowa transformatorów, jest ściśle związana z zapotrzebowaniem na energię elektryczną na danym obszarze. Poniżej przedstawiono obciążenie GPZ w okresie zimowym na terenie analizowanej jednostki samorządu terytorialnego: Tabela 26. Obciążenie stacji GPZ w okresie zimowym w latach 2007-2011 Nazwa GPZ 2007 [kw] 2008 [kw] 2009 [kw] 2010 [kw] 2011 [kw] GPZ Wągrowiec Linia Wągrowiec - Rąbczyn 150 150 166 166 170 Źródło: ENEA Operator, Oddział w Chodzieży WESTMOR CONSULTING 70

Z danych z tabeli 26 wynika, iż obciążenie w okresie zimy stacji GPZ na terenie gminy Mieścisko przyjmuje tendencję wzrostową. W roku 2011 w porównaniu z rokiem 2007 obciążenie GPZ Wągrowiec, linia Wągrowiec - Rąbczyn w okresie zimowym wzrosło o ponad 13,3%. Wykres 17. Obciążenie GPZ Wągrowiec w szczycie zimowym [kw] Źródło: ENEA Operator, Oddział w Chodzieży Głównymi przyczynami wzrostu obciążenia GPZ Wągrowiec na terenie gminy Mieścisko może być wzrost odbiorców, tj. mieszkańców Gminy zasilanych z niniejszej stacji GPZ oraz zwiększenie ilości urządzeń elektrycznych i elektronicznych w gospodarstwach domowych obciążających lokalną sieć energetyczną. Natomiast głównymi przyczynami spadku obciążenia przedmiotowej stacji GPZ na terenie Gminy może być zmniejszenie ilości lub wymiana na bardziej energooszczędne urządzeń elektrycznych i elektronicznych w gospodarstwach domowych obciążających lokalną sieć energetyczną lub też stopniowe odchodzenie poszczególnych odbiorców od ogrzewania elektrycznego na rzecz innych źródeł ciepła. Zestawienie długości linii elektroenergetycznych napowietrznych i kablowych na terenie Gminy Mieścisko zawierają poniższe tabele. Tabela 27. Dane dotyczące linii SN na terenie Gminy Mieścisko L.p. Nazwa linii Rodzaj (typ) linii Długość linii (km) 1 Wągrowiec Skoki napowietrzna 2,72 2 Wągrowiec - Gniezno napowietrzna 63,37 3 Winiary - Mielno napowietrzna 19,73 Źródło: ENEA Operator Sp. z o. o. WESTMOR CONSULTING 71

Tabela 28. Zestawienie długości linii energetycznych na terenie Gminy Mieścisko L.p. Napięcie znamionowe linii w (kv) Długość w (km) rok 2010 rok 2011 w tym linie kablowe Długość w (km) w tym linie kablowe 1 WN-110 13-13 - 2 SN-15 85,82-85,82-3 nn-0,4 kv 93,94 5,71 94,84 6,34 Źródło: ENEA Operator Sp. z o. o. Powyższe dane wskazują, że na terenie Gminy w latach 2010 2011 długość linii wysokiego napięcia oraz średniego napięcia nie uległa zmianie. Zwiększyła się natomiast długość linii niskiego napięcia o 0,9 km. Poniżej zaprezentowano charakterystykę odbiorców energii elektrycznej. Tabela 29. Charakterystyka odbiorców energii elektrycznej w latach 2005 2011 na terenie Gminy Mieścisko Rok 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Wyszczególnienie Gospodarstwa domowe Odbiorcy na Sn Odbiorcy na nn Oświetlenie uliczne MWh 3836 2421 7391 252 Taryfa G - - - Liczba odbiorców 1695 3 1954 47 MWh 3949 2873 7339 259 Taryfa G - - - Liczba odbiorców 1683 4 1950 47 MWh 4070 2856 4285 263 Taryfa G - - - Liczba odbiorców 1690 3 1952 47 MWh 4080 2645 7591 267 Taryfa G - - - Liczba odbiorców 1693 3 1971 47 MWh 4243 2643 7595 272 Taryfa G - - - Liczba odbiorców 1689 4 1964 47 MWh 4395 3141 6978 263 Taryfa G - - - Liczba odbiorców 1686 7 1977 47 MWh 4361 5064 7174 269 Taryfa G - - - Liczba odbiorców 1693 6 1979 47 Źródło: ENEA Operator Sp. z o. o. WESTMOR CONSULTING 72

Na koniec 2011 roku na terenie Gminy Mieścisko z energii elektrycznej dostarczanej przez ENEA Operator Sp. z o. o. korzystało 1693 gospodarstw domowych. Odbiorców korzystających z sieci średniego napięcia było 6, odbiorców na sieci niskiego napięcia było 1979, natomiast odbiorców używających energię elektryczną do oświetlenia ulicznego było 47. Analizując zużycie energii elektrycznej przez poszczególnych odbiorców w latach 2005-2011, można zaobserwować systematyczny wzrost jego poziomu w przypadku gospodarstw domowych. W porównaniu z rokiem 2005 wzrost ten wyniósł prawie 13,7%. W przypadku odbiorców na SN wzrost zużycia energii wzrósł ponad dwukrotnie, natomiast w przypadku zużycia energii dla odbiorców na nn zanotowano niewielki spadek w granicach 3%. W kategorii oświetlenie uliczne również obserwuje się wzrost zużycia energii o ponad 6,7%. Na terenie działania ENEA Operator Sp. z o.o. Oddział Dystrybucji Poznań, obowiązuje taryfa dla energii elektrycznej, przesyłu i dystrybucji, opłata za obsługę handlową, opłata abonamentowa. Taryfa uwzględnia postanowienia: ustawy z dnia 10 kwietnia 1997 r. - Prawo energetyczne (Dz. U. z 2006 r. Nr 89, poz. 625, z późn. zm.); rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 18 sierpnia 2011 r. w sprawie szczegółowych zasad kształtowania i kalkulacji taryf oraz rozliczeń w obrocie energią elektryczną (Dz. U. z 2011 r. Nr 189, poz. 1126), zwanego dalej rozporządzeniem taryfowym ; rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 4 maja 2007 r. w sprawie szczegółowych warunków funkcjonowania systemu elektroenergetycznego (Dz. U. z 2007 r. Nr 93, poz. 623 z późn. zm.), zwanego dalej rozporządzeniem systemowym ; ustawy z dnia 29 czerwca 2007 r. o zasadach pokrywania kosztów powstałych u wytwórców w związku z przedterminowym rozwiązaniem umów długoterminowych sprzedaży mocy i energii elektrycznej (Dz. U. z 2007 r. Nr 130, poz. 905 z późn. zm.), zwanej dalej ustawą o rozwiązaniu KDT ; Informacji Prezesa URE Nr 34/2011, z dnia 25 października 2011 r., w sprawie stawek opłaty przejściowej na rok 2012. Taryfa określa: a) grupy taryfowe i szczegółowe kryteria kwalifikowania odbiorców do tych grup; b) sposób ustalania opłat za przyłączenie do sieci Operatora, zaś w przypadku przyłączenia do sieci o napięciu znamionowym nie wyższym niż 1 kv także ryczałtowe stawki opłat; WESTMOR CONSULTING 73

c) stawki opłat za świadczenie usługi dystrybucji i warunki ich stosowania, z uwzględnieniem podziału na stawki wynikające z: - dystrybucji energii elektrycznej (składniki zmienne i stałe stawki sieciowej), - korzystania z krajowego systemu elektroenergetycznego (stawki jakościowe), - odczytywania wskazań układów pomiarowo-rozliczeniowych i ich bieżącej kontroli (stawki abonamentowe), - przedterminowego rozwiązania kontraktów długoterminowych (stawki opłaty przejściowej). d) sposób ustalania bonifikat za niedotrzymanie parametrów jakościowych energii elektrycznej i standardów jakościowych obsługi odbiorców; e) sposób ustalania opłat za: - ponadumowny pobór energii biernej, - przekroczenie mocy umownej, - nielegalny pobór energii elektrycznej. f) opłaty za usługi wykonywane na dodatkowe zlecenie odbiorcy; g) opłaty za wznowienie dostarczania energii elektrycznej po wstrzymaniu jej dostaw z przyczyn, o których mowa w art. 6 ust. 3 i 3a ustawy. Z informacji uzyskanych przez ENEA Operator Sp. z o.o. Oddział Dystrybucji Poznań, wynika, że cała infrastruktura przesyłowa i dystrybucyjna zasilająca Gminę Mieścisko w energię elektryczną pozwala na dotrzymanie norm dotyczących niezawodności zasilania, jakości dostarczanej energii elektrycznej oraz ciągłości zasilania. Na terenie gminy wiejskiej Mieścisko funkcjonuje 634 punktów świetlnych oświetlenia ulicznego. Ostatnia modernizacja oświetlenia została przeprowadzona około 12 lat temu, gdzie wymieniono oprawy i żarówki na 100W i 75 W. W kolejnych latach planowana jest inwestycja związana z rozbudową i modernizacją oświetlenia na terenie Gminy Mieścisko. Rozbudowa ma objąć miejscowości Mieścisko oraz Popowo Kościelne. Ponadto planowana jest modernizacja, w tym, wymiana opraw na energooszczędne. Gmina nie planuje zmian w systemie zasilania oświetlenia ulicznego np. zasilanie solarne, wiatrowe. WESTMOR CONSULTING 74

7.3. Plany rozwojowe przedsiębiorstwa energetycznego W najbliższych dziesięciu latach zmiany w zakresie zapotrzebowania na energię elektryczną, mogą być podyktowane głównie inwestycjami prowadzonymi na terenie gminy wiejskiej Mieścisko w zakresie budownictwa jednorodzinnego oraz produkcyjnego. Wpływ na zmniejszenie zapotrzebowania na energię elektryczną będzie miało coraz powszechniejsze stosowanie energooszczędnych świetlówek kompaktowych w miejsce dotychczas stosowanych żarówek do oświetlenia mieszkań i obiektów użyteczności publicznej. Niemniej jednak, z uwagi na ciągły rozwój cywilizacyjny nastąpi wzrost konsumpcji energii elektrycznej spowodowany: wzrostem ilości odbiorców, wzrostem ilości odbiorników zainstalowanych u poszczególnych odbiorców, rozwojem przemysłu i usług, ewentualnie szerszym wykorzystaniem energii elektrycznej do celów grzewczych. Wzrost ten będzie nieco wyhamowywany poprzez wymianę części stosowanych już urządzeń na nowe, energooszczędne, ale zwiększenie ogólnej liczby odbiorców i odbiorników, zgodnie z globalnymi tendencjami, spowoduje zwiększenie zużycia energii elektrycznej. Spółka ENEA Operator Sp. z o.o. zgodnie z art. 16 ustawy Prawo energetyczne opracowała Plan Rozwoju w zakresie obecnego i przyszłego zapotrzebowania na energię elektryczną na lata 2011-2015. Zgodnie z art. 23 ust. 2 pkt. 5, ww. ustawy, dokument został poddany procesowi uzgodnienia z Prezesem Urzędu Regulacji Energetyki. W dniu 01.12.2011 r. Prezes Urzędu Regulacji Energetyki uzgodnił przedłożony Plan Rozwoju ENEA Operator Sp. z o.o. na lata 2011-2015. W Planie Rozwoju ENEA Operator Sp. z o.o. na lata 2011-2015 ujęto zadania inwestycyjne podzielone ze względu na przyłączanie obiektów do sieci oraz modernizację istniejących urządzeń elektroenergetycznych. W części Planu Rozwoju ENEA Operator Sp. z o.o. na lata 2011-2015 dotyczącej przyłączenia obiektów do sieci energetycznej dokonano następującego podziału ze względu na kwalifikację obiektów do grup przyłączeniowych: II (z miejscem przyłączenia w sieci WN - wysokiego napięcia), WESTMOR CONSULTING 75

III (z miejscem przyłączenia w sieci SN - średniego napięcia), IV i V (z miejscem przyłączenia w sieci nn - niskiego napięcia). Zadania inwestycyjne ujęte w Planie Rozwoju ENEA Operator Sp. z o.o. na lata 2011-2015 na terenie gminy wiejskiej Mieścisko prezentuje tabela. L.p. Tabela 30. Wykaz zadań inwestycyjnych ujętych w Planie Rozwoju Enea Operator S.A. na terenie Gminy Mieścisko 1. wytwórnia pasz 2. wytwórnia pasz 3. 4. Nazwa/rodzaj projektu inwestycyjnego przyłączanie wielu odbiorców III grupy przyłączanie wielu odbiorców IV-VI grupy Zakres rzeczowy Stacja_110/15_Piastowice - transformator 110/15 10 MVA pozyskany z wymiany ze stacji Bojanowo, powiązania WN-linia Wągrowiec - Gniezno Winiary LK_15_GPZ-Piastowice_LP_15_Gniezno-Wągrowiec (2 km) słup SN, złącze ZKSN, polem SN w GPZ, stacja SN/nn, stacja WN/SN, linia kablowa i napowietrzna SN przyłącza kablowe nn, stacja SN/nn, kabel SN, kabel nn, pole SN, słup SN 5. Modernizacja sieci SN i nn linia SN, stacja SN/nn, linie napowietrzne i kablowe nn Ponadto zgodnie z danymi uzyskanymi od ENEA Operator Sp. z o.o., Źródło: ENEA Operator Sp. z o.o. Spółka ta jako operator systemu dystrybucyjnego jest zobowiązana (zgodnie z art. 7. ust 1 ustawy Prawo energetyczne) do zawarcia umowy o przyłączenie do sieci energetycznej z podmiotami ubiegającymi się o przyłączenie, na zasadzie równoprawnego traktowania, jeżeli istnieją techniczne i ekonomiczne warunki przyłączenia do sieci i dostarczania energii, a żądający zawarcia umowy spełnia warunki przyłączenia do sieci i odbioru. Tak więc mając na uwadze wymogi obowiązującego prawa, ENEA Operator Sp. z o.o. jest gotowa do realizacji przyłączeń i rozbudowy sieci elektroenergetycznej umożliwiającej aktywizację i rozwój gminy wiejskiej Mieścisko, zarówno w zakresie przyłączeń komunalnych jak i podmiotów realizujących działalność gospodarczą. 8. Przedsięwzięcia racjonalizujące użytkowanie ciepła, energii elektrycznej i paliw gazowych Jednym z warunków rozwoju współczesnego świata jest dążenie do zmniejszenia zużycia energii w różnych procesach. Dotyczy to również procesów, które służą do utrzymania komfortu klimatycznego i komfortu użytkowania w budynkach: ogrzewania, wentylacji, klimatyzacji, podgrzewania wody wodociągowej. WESTMOR CONSULTING 76

Niżej wymienione fakty, mówiące, że: zasoby paliw są ograniczone, dostępność do paliw jest coraz trudniejsza, z uwagi na powyższe, ceny paliw będą miały tendencję wzrostową, należy ograniczać zanieczyszczenie środowiska produktami procesów spalania, świadczą o znacznej roli działań zmierzających do oszczędzania energii i jej efektywnego wykorzystania. W Polsce w wyniku przyjętej polityki społeczno-gospodarczej energia nie była szanowana, a w społeczeństwie zanikał nawyk oszczędnego jej użytkowania. Po roku 1990 wraz z wprowadzeniem gospodarki rynkowej nastąpiło urealnienie cen nośników energii, co zmusiło jej odbiorców do szukania rozwiązań dających oszczędności w tym zakresie. Niekorzystna struktura zasobów paliw naturalnych w Polsce (monokultura węgla) jest przyczyną nieprawidłowej proporcji pokrycia zapotrzebowania na energię pierwotną za pomocą różnych nośników. Udział paliw stałych w gospodarce energetycznej Polski wynosi ok. 77%, a paliw węglowodorowych (oleje opałowe, gaz) ok. 21%, co w porównaniu z wysokorozwiniętymi krajami Europy Zachodniej jak również Węgrami, Czechami czy Słowacją, jest niekorzystne z uwagi na duży udział paliw stałych i związane z tym zanieczyszczenie środowiska. Występuje również zbyt mały udział odnawialnych źródeł energii, szczególnie w porównaniu z krajami starej Unii Europejskiej. W Polsce udział sektora bytowo-komunalnego w ogólnym zużyciu energii wynosi ok. 40%, z czego 36% przypada na budynki, przy czym ok. 30% przypada na budynki mieszkalne, a reszta na budynki użyteczności publicznej. Ponieważ tam, gdzie zużywa się znaczne ilości energii, można też jej dużo zaoszczędzić, stąd duże możliwości samorządów terytorialnych administrujących częścią budynków mieszkalnych i będących właścicielami dużej ilości budynków użyteczności publicznej do działań w tym zakresie, począwszy od szczebla podstawowego, czyli od gminy. Również bardzo duże możliwości oszczędzania mają odbiorcy indywidualni (gospodarstwa domowe) oraz inni drobni odbiorcy. W chwili obecnej sektor bytowo-komunalny zużywa nadmierne ilości energii. Sami użytkownicy mieszkań nie mają jednak pełnych możliwości ograniczenia kosztów ogrzewania ze względu na stan techniczny i dalekie od nowoczesnych rozwiązania techniczne instalacji dostarczających energię do poszczególnych lokali. Szczególny wpływ na taki stan ma brak liczników energii cieplnej, urządzeń regulacyjnych, niska sprawność źródeł ciepła, duże straty ciepła w instalacjach, ale także duże straty ciepła istniejących budynków, nierzadko wielokrotnie przekraczające obecnie obowiązujące normatywy. WESTMOR CONSULTING 77

Rezerwy powstałe po usunięciu powyższych przyczyn są znaczne i sięgają 30-40% energii zużywanej do ogrzewania i podgrzewania wody wodociągowej. Wykorzystanie tych rezerw jest możliwe przez poprawę stanu technicznego istniejących układów zaopatrzenia w ciepło i samych budynków poprzez: modernizację źródeł ciepła, termomodernizację budynków, modernizację instalacji odbiorczych (centralnego ogrzewania i ciepłej wody użytkowej). Zastosowanie powyższych rozwiązań spowoduje generalne podniesienie sprawności użytkowej eksploatowanych układów poprzez bardziej efektywną konwersję energii chemicznej paliwa na energię cieplną oraz bardziej optymalne wykorzystanie wytworzonej energii. Wiąże to się z dopasowaniem wydajności instalacji i urządzeń odbiorczych do aktualnych potrzeb cieplnych ogrzewanych pomieszczeń czy też produkcji ciepłej wody użytkowej. Jednocześnie w obiektach nowo wznoszonych należy stosować nowoczesne rozwiązania techniczne o wysokiej sprawności użytkowej tj.: nowoczesne rozwiązania źródeł ciepła opartych o kotły grzewcze o wysokiej sprawności opalanych paliwem ciekłym lub gazowym, instalacje grzewcze wyposażone w urządzenia regulacyjne pozwalające na oszczędną ich eksploatację, instalacje grzewcze i ciepłej wody użytkowej wyposażone w urządzenia pomiarowe, umożliwiające indywidualne rozliczanie, co skłania użytkowników do działań zmierzających do oszczędzania energii, właściwą izolację termiczną instalacji, co zminimalizuje niepożądane straty ciepła, budynki o przegrodach charakteryzujących się małym współczynnikiem przenikania ciepła, co najmniej nie przekraczającym obowiązujących normatywów. Stosowanie nowoczesnych rozwiązań technicznych, poza podstawowym, ekonomicznym aspektem, zapewnia każdemu użytkownikowi wygodną, bezpieczną i łatwą eksploatację urządzeń. Niebagatelną zaletą stosowania nowoczesnych rozwiązań technicznych jest ograniczenie zanieczyszczenia środowiska poprzez zmniejszenie ilości spalanego paliwa oraz zmianie paliwa stałego (węgiel) na bardziej ekologiczne paliwa ciekłe, gazowe lub biopaliwa. Kwestia ochrony środowiska ma duże znaczenie ze względu na rolniczo - turystyczny charakter gminy. WESTMOR CONSULTING 78

Zapewnienie odpowiedniej temperatury w pomieszczeniach przeznaczonych dla ludzi, zwierząt lub technologii przemysłowych wymaga wytworzenia i dostarczenia odpowiedniej ilości ciepła. Ciepło to uzyskuje się najczęściej z konwersji energii chemicznej paliwa stałego, ciekłego lub gazowego. W ostatnich latach również coraz większą ilość energii uzyskuje się z odnawialnych źródeł energii, takich jak energia wiatru, słoneczna, geotermalna, fal i pływów morskich. Jednak w zaopatrzeniu w ciepło budynków dominuje ciągle energia uzyskiwana ze spalania paliw w paleniskach kotłów. Ogólnie źródła ciepła można podzielić na: źródła indywidualne (miejscowe), kotłownie wbudowane, elektrociepłownie, ciepłownie (kotłownie wolno stojące). Na terenie Gminy Mieścisko występują dwa pierwsze z wyżej wymienionych rodzajów źródeł ciepła. Obecnie największą sprawnością i największą ilością energii wyprodukowanej z jednostki paliwa umownego charakteryzują się nowoczesne kotły opalane gazem, lekkim olejem opałowym oraz biopaliwami takimi jak słoma i pellet. Ze źródeł ciepła z kotłami opalanymi węglem największą sprawność mają duże jednostki instalowane w elektrociepłowniach. Najmniejszą sprawnością charakteryzuje się produkcja energii elektrycznej w elektrowni kondensacyjnej. Wynika to z niskiej sprawności teoretycznej obiegu termodynamicznego, który jest podstawą działania elektrowni kondensacyjnej. Do niedawna kotły gazowe (podobnie olejowe) produkowane w Polsce charakteryzowały się prostą konstrukcją i były urządzeniami dość przestarzałymi technologicznie (atmosferyczne palniki inżektorowe, zapalanie za pomocą dyżurnego płomyka, prymitywna automatyka), a ich sprawności mieściły się w granicach 65 70 %. Nie stanowiły one zatem zbyt wielkiej konkurencji dla kotłów opalanych paliwami stałymi. Zastosowanie nowoczesnych kotłów gazowych, olejowych lub opalanych biopaliwem w miejsce przestarzałych lub w miejsce kotłów węglowych daje wyraźne oszczędności energii pierwotnej (39 43 %). Poza tym należy stwierdzić, że: najbardziej niekorzystny ze względu na ilość zużytej energii pierwotnej jest układ ogrzewania elektrycznego oporowego (361% energii pierwotnej w paliwie stałym zużytym w elektrowni), w razie stosowania paliw stałych najbardziej efektywne energetycznie jest skojarzone wytwarzanie energii cieplnej i elektrycznej w elektrociepłowniach, WESTMOR CONSULTING 79

źródła ciepła opalane węglem o małych mocach (kotłownie lokalne i indywidualne w małych domach) są nieopłacalne energetycznie i uciążliwe dla środowiska naturalnego, bardzo korzystne energetycznie i z punktu widzenia ochrony środowiska są układy grzewcze na paliwo gazowe lub ciekłe, wyposażone w nowoczesne jednostki kotłowe oraz kotłownie wykorzystujące w procesie spalania biopaliwa tj. pellet, słoma, drewno, owies, rozwiązaniem, mającym w przyszłości szanse na powszechne stosowanie, są pompy ciepła z napędem silnikiem spalinowym lub turbiną gazową, obecnie rzadko stosowane ze względu na wysokie koszty inwestycyjne. Modernizacja źródeł ciepła z technicznego punktu widzenia polega na: wymianie istniejących kotłów na nowocześniejsze, o wyższej sprawności i mniejszej emisji zanieczyszczeń do atmosfery, zastosowaniu nowoczesnych, wysokosprawnych i powodujących małe straty ciepła układów i urządzeń do przygotowania ciepłej wody użytkowej w przypadku kotłowni dwufunkcyjnych, zastosowaniu elektronicznych regulatorów automatyzujących proces spalania paliwa i dostosowujących produkcję ciepła do aktualnych warunków pogodowych oraz do chwilowego rozbioru ciepłej wody użytkowej, zastosowaniu pomp obiegowych w instalacjach centralnego ogrzewania, tam gdzie przed modernizacją instalacja pracowała jako grawitacyjna, dostosowaniu istniejących kominów do specyficznych wymogów, jakie stawia zastosowanie kotłów opalanych gazem lub olejem opałowym, przez stosowanie wkładek z blachy stalowej chromoniklowej, bądź budowie nowych kominów zewnętrznych dwuściennych ze stali chromoniklowej, stosowaniu stacji uzdatniania wody, przedłużającej żywotność urządzeń grzewczych i instalacji i gwarantujących zachowanie wysokiej sprawności, dzięki znacznej redukcji odkładania się kamienia kotłowego na powierzchniach ogrzewalnych kotłów i w rurociągach instalacji. Obecnie przy modernizacji źródeł ciepła stosowane są następujące rodzaje kotłów lub innych układów grzewczych: 1. KOTŁY NA PALIWA STAŁE (WĘGIEL) Nowoczesne kotły na paliwa stałe wyposażone są w automatyczny regulator procesu spalania, sterujący ilością powietrza dolotowego do komory spalania w funkcji temperatury WESTMOR CONSULTING 80

wody wylotowej lub temperatury w ogrzewanym pomieszczeniu, zabezpieczający również przed wrzeniem wody i wygaśnięciem ognia. Kotły te są często wyposażane w przykotłowy zasobnik paliwa o dużej pojemności, z którego węgiel do paleniska podawany jest automatycznie. Sprawność kotłów wynosi 70 80%. Pomimo wysokiej sprawności w porównaniu ze stosowanymi wcześniej kotłami węglowymi, niedorównującej jednak nowoczesnym kotłom na paliwa gazowe i ciekłe, oraz ograniczeniem uciążliwości obsługi, nie zaleca się stosowania tych kotłów przy modernizacji źródeł ciepła z uwagi na: mniejszą sprawność, niż nowoczesnych kotłów gazowych i olejowych, dużą emisję zanieczyszczeń do atmosfery, jakość regulacji temperatury nie dorównującą układom stosowanym w kotłowniach gazowych, olejowych i na biopaliwa; wzrost cen węgla spowodowana spadkiem zasobów węgla w Polsce, oraz wzrostem importu węgla z zagranicy. Zastosowanie takiego kotła można rozważać jedynie w następujących przypadkach: braku możliwości podłączenia do sieci gazowej, braku możliwości lokalizacji zbiorników oleju opałowego i gazu płynnego, ze względu na niskie koszty inwestycyjne, przy braku środków finansowych i konieczności wymiany istniejącego kotła węglowego w przypadku awarii. 2. KOTŁY OPALANE GAZEM ZIEMNYM Zaletami tych kotłów są: wysoka sprawność 91 93%, w przypadku kotłów kondensacyjnych powyżej 100%, niska emisja zanieczyszczeń do atmosfery, brak konieczności zatrudnienia obsługi stałej, możliwość stosowania wysokiej klasy automatyki, zwiększającej ekonomiczność systemu grzewczego, oszczędność miejsca brak magazynu paliwa, stała gotowość do pracy i szybki rozruch, opłata za paliwo następuje po jego zużyciu. Wady: konieczność budowy przyłącza gazu, WESTMOR CONSULTING 81

zależność od jedynego dostawcy gazu przewodowego w Polsce, jakim jest Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo. Kotły opalane gazem ziemnym należy stosować przy modernizacji kotłowni wszędzie tam, gdzie istnieje możliwość przyłączenia do sieci gazowej, a koszty wykonania przyłącza nie są zbyt wysokie. 3. KOTŁY OPALANE LEKKIM OLEJEM OPAŁOWYM LUB GAZEM PŁYNNYM. Zaletami tych kotłów są: wysoka sprawność ok. 90%, niska emisja zanieczyszczeń do atmosfery, brak konieczności zatrudnienia obsługi stałej, możliwość stosowania wysokiej klasy automatyki, zwiększającej ekonomiczność systemu grzewczego, stała gotowość do pracy i szybki rozruch, dowolny wybór dostawcy paliwa. Wady: konieczność budowy magazynu oleju lub zbiornika na gaz płynny, wysoki koszt paliwa, opłata za paliwo następuje przed jego zużyciem, Kotły opalane lekkim olejem opałowym lub gazem płynnym należy stosować przy modernizacji kotłowni wszędzie tam, gdzie nie ma możliwości przyłączenia do sieci gazowej, lub koszty przyłączenia są zbyt wysokie ze względu na znaczną odległość, bądź konieczność przebudowy istniejącej sieci rozdzielczej. Wyboru między olejem opałowym, a gazem płynnym należy dokonać po szczegółowej analizie kosztów inwestycji oraz późniejszych kosztów eksploatacji kotłowni, biorąc pod uwagę aktualne ceny paliw i ewentualnie przewidując ich przyszłe zmiany. 4. KOTŁY OPALANE BIOPALIWAMI (PELLET, ZRĘBKI, SŁOMA) Zaletami tych kotłów są: wysoka sprawność 80-90%, niska emisja zanieczyszczeń do atmosfery, brak konieczności zatrudnienia obsługi stałej (wyjątek słoma), WESTMOR CONSULTING 82

możliwość stosowania wysokiej klasy automatyki, zwiększającej ekonomiczność systemu grzewczego, stała gotowość do pracy i szybki rozruch, dowolny wybór dostawcy paliwa. Wady: dość wysoki koszt urządzeń, duże gabaryty w przypadku kotłów opalanych słomą, konieczność budowy magazynu paliwa, w przypadku słomy o dużej kubaturze, opłata za paliwo następuje przed jego zużyciem, Kotły opalane biopaliwami należy stosować przy modernizacji kotłowni wszędzie tam, gdzie nie ma możliwości przyłączenia do sieci gazowej, lub koszty przyłączenia są zbyt wysokie ze względu na znaczną odległość, bądź konieczność przebudowy istniejącej sieci rozdzielczej. Wyboru rodzaju biopaliwa dokonać po szczegółowej analizie kosztów inwestycji oraz późniejszych kosztów eksploatacji kotłowni, biorąc pod uwagę aktualne ceny paliw i ewentualnie przewidując ich przyszłe zmiany, a także możliwości dostawy od lokalnych producentów. 5. KOTŁY ZASILANE ENERGIĄ ELEKTRYCZNĄ Zalety: bardzo wysoka sprawność kotłowni 99%, bardzo niskie koszty inwestycyjne, brak instalacji odprowadzenia spalin, brak emisji zanieczyszczeń do atmosfery w miejscu lokalizacji kotłowni, możliwość stosowania wysokiej klasy automatyki, zwiększającej ekonomiczność systemu grzewczego, Wady: duże koszty eksploatacji ze względu na wysoką cenę energii elektrycznej, nawet w systemie dwutaryfowym, zależność od dostawcy energii elektrycznej. 6. POMPY CIEPŁA Pompy ciepła umożliwiają wykorzystanie energii cieplnej zgromadzonej w środowisku naturalnym, a w szczególności w: WESTMOR CONSULTING 83

ciekach wodnych powierzchniowych i podziemnych, powietrzu, gruncie. Zaletami układu ogrzewania z pompą ciepła są: 75% energii zużywanej przez układ czerpane jest z odnawialnego (bezpłatnego) źródła, jakim jest środowisko naturalne, brak emisji zanieczyszczeń do atmosfery w miejscu lokalizacji układu, możliwość stosowania wysokiej klasy automatyki, zwiększającej ekonomiczność systemu grzewczego. Wady: do zbudowania układu potrzebne jest sąsiedztwo zbiornika wodnego lub duża powierzchnia terenu, 25% energii dostarczane jest w postaci energii elektrycznej, wady jak w przypadku kotłowni elektrycznej, wysokie koszty inwestycyjne. W przypadku wykorzystania do napędu pompy silnika spalinowego lub turbiny gazowej maleją wprawdzie koszty eksploatacji, ale znacznie rosną koszty inwestycyjne. 7. KOLEKTORY SŁONECZNE Kolektory słoneczne wykorzystują promieniowanie słońca do podgrzewania czynnika grzewczego, który stosowany jest do przygotowania ciepłej wody użytkowej w podgrzewaczach pojemnościowych z dwoma wężownicami. Druga wężownica zasilana jest czynnikiem grzewczym z kotłowni i podgrzewa wodę w przypadku zachmurzenia. Zalety: znikome koszty eksploatacji, Wady: duże koszty inwestycyjne, konieczność współpracy z innym źródłem ciepła np. kotłownią gazową, olejową lub na biopaliwo, konieczność dostosowania konstrukcji dachu do zamontowania kolektorów, zależność wydajności układu od warunków pogodowych i pory roku. WESTMOR CONSULTING 84

Należy stwierdzić, że modernizację źródeł ciepła na terenie gminy należy prowadzić w oparciu o kotły opalane biopaliwem lub gazem ziemnym. Wyboru rodzaju paliwa należy dokonywać biorąc pod uwagę możliwość i koszty podłączenia do sieci gazowej. Ponadto, przy modernizacji kotłowni należy brać pod uwagę warunki techniczne, jakie zostały przytoczone na początku niniejszego rozdziału. Modernizacja kotłowni musi być poprzedzona opracowaniem szczegółowego projektu budowlanego i wykonawczego, który m.in. powinien rozwiązać następujące zagadnienia: optymalny dobór kotła lub kotłów, wybór kotła o odpowiedniej konstrukcji, wybór optymalnego układu regulacji, dostosowanego do ilości i rodzaju zastosowanych kotłów oraz charakteru odbiorcy ciepła, wybór układu technologicznego kotłowni dostosowanego do charakteru odbiorcy, określenie i dobór urządzeń i osprzętu niezbędnego do prawidłowego funkcjonowania kotłowni, określenie obliczeniowego zużycia paliwa w sezonie grzewczym, bądź w roku w przypadku kotłowni dwufunkcyjnych. W celu racjonalizacji wykorzystania energii na terenie gminy możliwa jest także realizacja inwestycji związanych z modernizacją oświetlenia ulicznego. Nie można bowiem zapomnieć, że władze samorządowe zobowiązane są do utrzymania takiego oświetlenia i zapewnienia mieszkańcom gminy bezpiecznych warunków do podróżowania po zmroku. W tym też celu niezbędne jest zapewnienie funkcjonowania sprawnego i efektywnego oświetlenia. Jedną z możliwości poprawy wykorzystania energii w tym celu jest modernizacja obecnie ustawionych lamp i wykorzystanie nowoczesnych, a przez to bardziej oszczędnych lamp oświetleniowych. Inną możliwością jest wykorzystanie do oświetlenia systemów hybrydowych związanych z pozyskiwaniem energii wiatru oraz słońca. Hybrydowe światła uliczne działają w oparciu o elektryczność powstałą poprzez przechwytywanie energii słonecznej za pomocą paneli słonecznych oraz energii wiatru przy użyciu silników wiatrowych. Kombinacja ta sprawia, że systemy te są bardziej praktyczne w stosunku do systemów oświetleniowych opierających się jedynie na energii słonecznej. Hybrydowe zasilanie jest wyposażone w akumulatory pozwalające na działanie od trzech do pięciu dni, niezależnie od warunków atmosferycznych. Wiatrowo słoneczna metoda oświetlenia jest samowystarczalna, niezależna oraz eliminuje potrzebę budowania WESTMOR CONSULTING 85

ziemnych łączy elektrycznych, które są typowe dla konwencjonalnych systemów oświetleń ulicznych. Wykorzystanie systemów hybrydowych przyczynia się również do zmniejszenia ilości środków ponoszonych przez władze gminne na zapewnienie odpowiednich standardów związanych z oświetleniem ulicznym. Trzeba bowiem wskazać, że oświetlenie zasilane energią słoneczną i wiatrową jest darmowe, a zatem w przypadku zastosowania wskazanych rozwiązań możliwe jest uzyskanie dużych oszczędności w budżecie gminy i przeznaczenie dodatkowych środków na inwestycje rozwojowe, przyczyniające się do wzrostu atrakcyjności danej jednostki samorządowej. Odnośnie przedsięwzięć przyczyniających się do racjonalizacji wykorzystania źródeł energii oraz poprawy efektywności energetycznej na terenie Gminy Mieścisko przewidziano do realizacji inwestycje zaprezentowane w tabeli 31. Są to przedsięwzięcia planowane do realizacji przez samorząd gminny. Trudno, bowiem jest sporządzić dokładny spis projektów przewidywanych do wykonania przez mieszkańców gminy, spodziewać się jednak należy, że podążając za przykładem władz Gminy, osoby zamieszkujące Gminę Mieścisko przystąpią do wykonywania inwestycji mających na celu zmniejszenie zapotrzebowania budynków na energię, a to wpłynie z kolei na poprawę stanu środowiska naturalnego w tej części województwa wielkopolskiego. Tabela 31. Wykaz inwestycji planowanych do realizacji na terenie Gminy Mieścisko L.p. Nazwa inwestycji Rok realizacji 1 Termomodernizacja świetlicy wiejskiej w Zbietce 2013 2 Wymiana opraw oświetlenia na energooszczędne 2012-2027 Źródło: Urząd Gminy w Mieścisku 9. Analiza możliwości wykorzystania lokalnych i odnawialnych źródeł energii 9.1. Energia wiatru Polska położona jest w strefie o przeciętnych warunkach wietrzności, z prędkościami wiatru na poziomie 3,5 4,5 m/s. Dla obszaru Polski maksymalne sezonowe zasoby energii wiatru dość dobrze pokrywają się z maksymalnym zapotrzebowaniem na energię cieplną, WESTMOR CONSULTING 86

czyli okresem występowania najniższych temperatur, trzeba zatem stwierdzić, że korzystanie z tego źródła energii jest jak najbardziej uzasadnione. Zaletami siłowni wiatrowych są: bezpłatność energii wiatru; brak zanieczyszczenia środowiska naturalnego; możliwość budowy na nieużytkach. Z kolei jako wady wymienić należy: wysokie koszty inwestycyjne i eksploatacyjne; znikome zniekształcenie krajobrazu. Korzyścią ekologiczną wyprodukowania 1 kwh energii elektrycznej z elektrowni wiatrowej, w stosunku do tradycyjnie wyprodukowanej w elektrowni węglowej, jest uniknięcie emisji do atmosfery następujących zanieczyszczeń: 5,5 g SO 2, 4,2 g NO x, 700 g CO 2, 49 g pyłów i żużlu. Poniżej przedstawiono mezoskalową mapę wiatrów, na której naniesiono izolinie rocznej podaży surowej energii wiatru, niesionej przez strugę wiatru o powierzchni przekroju 1 m 2 na wysokości 30 m nad poziomem gruntu (30 m n.p.g). Niniejszą mapę sporządzono na podstawie wyników 30-letnich pomiarów prędkości wiatru wykonanych przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej w latach 1971 2000. Lokalizacja obszarów korzystnych dla energetyki wiatrowej wykazuje duże podobieństwo do wyżej pokazanych map wiatru. Podobnie jest z lokalizacją obszarów niekorzystnych. WESTMOR CONSULTING 87

Rysunek 12. Energia wiatru w kwh/m 2 na wysokości 30 m nad poziomem gruntu Źródło: Halina Lorenc, Instytut Meteorologii i Gospodarki wodnej, Opracowanie 2001, Warszawa Zgodnie z niniejszą mapą gmina Mieścisko leży w obszarze preferowanym dla rozwoju energetyki wiatrowej, bowiem na jej terenie, energia wiatru na wysokości 30 m nad poziomem gruntu wynosi 1 250 kwh/m 2. Na podstawie rysunku 13 można stwierdzić, że obszar gminy Mieścisko usytuowany jest korzystnie, jeśli chodzi o lokalizowanie elektrowni wiatrowych na jej terenie. Według Atlasu Instytucji Meteorologii i Gospodarki Wodnej województwo wielkopolskie znajduje się w II i III strefie energetycznej. Przyjmuje się, że średnia prędkość wiatru na wysokości 100 m wynosi około 5 6 m/s. Przyjmuje się, że opłacalność elektrowni wiatrowych zaczyna się od ok. 6 m/s prędkości wiatru. WESTMOR CONSULTING 88

Rysunek 13. Energia wiatru w m/s na wysokości 100 m nad poziomem gruntu w województwie Wielkopolskim Źródło: www.waze.pl Tabela 32. Ilość instalacji wiatrowych w poszczególnych powiatach w Wielkopolsce Powiat Ilość instalacji Moc (MW) chodzieski 3 121,6 gnieźnieński 2 2,3 gostyński 2 12,5 kaliski 3 1,7 WESTMOR CONSULTING 89

kolski 9 9,3 koniński 10 6,1 kościański 1 5 leszczyński 4 10,5 nowotomyski 1 0,6 ostrowski 3 3,7 rawicki 1 5 średzki 2 10 turecki 3 1,2 wągrowiecki 1 0,6 wolsztyński 1 0,09 wrzesiński 2 10 Źródło: www.waze.pl 9.1.1. Elektrownie wiatrowe Elektrownia wiatrowa składa się z zespołu urządzeń produkujących energię elektryczną, wykorzystujących do tego turbiny wiatrowe. Energia elektryczna uzyskana z wiatru jest uznawana za ekologicznie czystą, gdyż, pomijając nakłady energetyczne związane z wybudowaniem takiej elektrowni, wytworzenie energii nie pociąga za sobą spalania żadnego paliwa. Natomiast instalacja złożona z kilku- kilkunastu pojedynczych elektrowni wiatrowych w celu produkcji energii elektrycznej stanowi farmę wiatrową. Skupienie turbin pozwala na ograniczenie kosztów budowy i utrzymania oraz uproszczenie sieci elektrycznej. W chwili obecnej na terenie wiejskiej Mieścisko nie funkcjonują elektrownie wiatrowe. Jednak w Studium wyznaczone zostały tereny, na których istnieje możliwość zlokalizowania elektrowni wiatrowych (Żabiczyn ok. 120 ha). Ponadto w gminie Mieścisko planowana jest budowa lokalnych elektrowni wiatrowych wzdłuż rzeki Wełny w miejscowościach: Gorzewo, Mieścisko, Ruda Koźlanka lub na pograniczu gmin Mieścisko i Wągrowiec. Zgodnie z danymi Urzędu Gminy Mieścisko planowane są następujące budowy elektrowni wiatrowych: 1. Budowa 5 elektrowni wiatrowych o łącznej mocy do 12,5 MW w obrębie miejscowości Gorzewo oraz Mieścisko na działkach o nr 90/2 i 93 Gorzewo i 706/7, 713/2 i 661/16 Mieścisko. Moc pojedynczej siłowni do 2,5 MW każda. Średnica wirnika do 104 m, a wysokość wieży do 103 m. WESTMOR CONSULTING 90

Tabela 33. Charakterystyka elektrowni wiatrowych w obrębie miejscowości Gorzewo oraz Mieścisko Nazwa inwestora Ocena oddziaływania na środowisko Nazwa organu wydającego postanowienie Nr postanowienia Data wydania postanowienia Uwagi RDOŚ WOO- I.4240.130.2011.AR1 16.03.2011 - AWACO WIND Sp. z o.o. ul. Garbary 102 61-757 Poznań w trakcie przeprowadzania PPIS ON.NS-72/3-4/11 08.03.2011 - Wójt OSR.6220.2.2.2011 04.04.2012 Wójt OSR.6220.2.4.2011 22.04.2012 stwierdzenie potrzeby przeprowadzenia oceny zawieszenie postępowania do czasu dostarczenia raportu 2. Budowa do 3 elektrowni wiatrowych w obrębie miejscowości Kłodzin wraz z niezbędną infrastrukturą na działkach 35, 81, 86/3 obręb Kłodzin II. Moc pojedynczej siłowni do 2 MW każda. Średnica wirnika do 100 m, a wysokość wieży do 110 m. Tabela 34. Charakterystyka elektrowni wiatrowych w obrębie miejscowości Kłodzin Nazwa inwestora Ocena oddziaływania na środowisko Nazwa organu wydającego postanowienie Nr postanowienia Data wydania postanowienia RDOŚ WOO- I.4240.275.2011.MB 05.07.2011 WINDMIL Radosław Górka, ul. Łączna 4, 64-810 Śmiłowo przeprowadzono PPIS ON.NS-72/3-7(1)/11 14.06.2011 Wójt OSR.6220.3.2011.KB 26.07.2011 RDOŚ WOO-I.4242.332.2011.KB 19.10.2011 PPIS ON.NS-72/4-6/11 15.09.2011 Rodzaj wydanej decyzji Nr decyzji Data wydania decyzji decyzja środowiskowa OSR.6220.3.2011 02.11.2011 WESTMOR CONSULTING 91

decyzja o warunkach zabudowy APP.6733.5.2011 31.01.2012 3. Budowa 4 turbin wiatrowych na terenie Gminy Mieścisko na działkach o nr ewidencyjnych 90/2 i 110 obręb Gorzewo oraz 414/4 i 717/2 obręb Mieścisko. Typ siłowni: ENERCON E 101. Moc pojedynczej siłowni: 3 MW każda. Średnica wirnika ma wynosić 101 m, a wysokość wieży do 135,4 m. Na budowę elektrowni na działce nr 90/2 obręb Gorzewo nie zgadza się właściciel działki. Tabela 35. Charakterystyka turbin wiatrowych obręb Gorzewo i obręb Mieścisko Nazwa inwestora Ocena oddziaływania na środowisko Nazwa organu wydającego postanowienie Nr postanowienia Data wydania postanowienia w4e Centrum Energii Wiatrowej ul. Dubois 114/116, 93-465 Łódź w trakcie przeprowadzania RDOŚ WOO-I.4240.613.2011.PS 06.12.2011 PPIS ON.NS-72/3-38/11 05.12.2011 4. Budowa jednej elektrowni wiatrowej o mocy 0,9 MW wraz z infrastrukturą techniczną na działkach nr 17/1 oraz 17/2 obręb Zbietka. Typ siłowni: ENERCON E 53. Moc pojedyncza siłowni 0,9 MW. Średnica wirnika 44 m (całkowita wysokość łopaty w pozycji pionowej 100 m). Wysokość wieży do 78 m. Tabela 36. Charakterystyka elektrowni wiatrowej - obręb Zbietka Nazwa inwestora Ocena oddziaływania na środowisko Nazwa organu wydającego postanowienie Nr postanowienia Data wydania postanowienia Polska energia Odnawialna Sp. z o.o. ul. Antona Czechowa 14, 60-461 Poznań nie była wymagana RDOŚ WOO-I.4240.650.2011.PS 09.01.2012 PPIS ON.NS-72/3-39/11 28.11.2011 Wójt OSR.6220.11.2011 10.04.2012 Rodzaj wydanej decyzji Nr decyzji Data wydania decyzji decyzja środowiskowa OSR.6220.311.2011 21.05.2012 5. Budowa 2 wolnostojących elektrowni wiatrowych, każda o mocy do 2,0 MW wraz z infrastrukturą drogową i techniczną, zlokalizowanych na działkach o nr ewid. 434/3 EW 1 i 736/2 EW 2 w obrębie miejscowości Mieścisko. Typ siłowni prawdopodobnie typ Vestas (V) 90. Moc pojedynczej siłowni do 2MW każda. Średnica wirnika do 90 m, a wysokość wieży do 105 m. WESTMOR CONSULTING 92

Tabela 37. Charakterystyka elektrowni wiatrowych - obręb Mieścisko Nazwa inwestora Ocena oddziaływania na środowisko Nazwa organu wydającego postanowienie Nr postanowienia Data wydania postanowienia Uwagi RDOŚ WOO.I.4240.232. 2012.KL 24.04.2012 - WINDBUD Sp. z o.o. ul. Jacewska 32, 88-100 Inowrocław w trakcie przeprowadzania PPIS ON.NS-72/3-14/12 24.04.2012 - Wójt OSR.6620.1.2012 29.05.2012 Wójt OSR.6220.1.2012 04.06.2012 potrzeba przeprowadzenia oceny zawieszenie postępowania do czasu dostarczenia raportu 6. Budowa 3 wolnostojących elektrowni wiatrowych. Każda o mocy do 2,0 MW wraz z drogami dojazdowymi, łukami, placami manewrowymi, zatokami postojowymi i innymi obiektami infrastruktury technicznej zlokalizowanymi na działce ewidencyjnej nr 4/1 1 szt. oznaczona jako EW 1, na działce ewidencyjnej 133 1 szt. oznaczona jako EW 2, na działce ewidencyjnej 148 1 szt. oznaczona jako EW 3 w obrębie miejscowości Mieścisko. Tabela 38. Charakterystyka elektrowni wiatrowych - obręb Mieścisko Nazwa inwestora Ocena oddziaływania na środowisko Nazwa organu wydającego postanowienie Nr postanowienia Data wydania postanowienia Uwagi RDOŚ WOO.I.4240.233.2012.KL 24.04.2012 - WINDBUD Sp. z o.o. ul. Jacewska 32, 88-100 Inowrocław w trakcie przeprowadzania PPIS ON.NS-72/3-15/12 24.04.2012 - Wójt OSR.6620.2.2012 25.05.2012 Wójt OSR.6220.1.2012 04.06.2012 potrzeba przeprowadzenia oceny zawieszenie postępowania do czasu dostarczenia raportu Z uwagi na uwarunkowania prawne, przyrodnicze, krajobrazowe i sozologiczne, należy uznać za wyłączone dla lokalizacji elektrowni wiatrowych następujące obszary: wszystkie tereny objęte formami ochrony przyrody, WESTMOR CONSULTING 93

projektowane obszary ochronne, w tym zwłaszcza obszary planowane do włączenia do Parku Narodowych oraz wytypowane w ramach tworzenia Europejskiej Sieci Obszarów Chronionych NATURA 2000, projektowane i postulowane zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, tereny tworzące osnowę ekologiczną województwa, której zasięg określony został w planie zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego, tereny położone w strefach ekspozycji obiektów dziedzictwa kulturowego: pomników historii, cennych założeń urbanistycznych i ruralistycznych oraz założeń zamkowych, parkowo- pałacowych i parkowo-dworskich, tereny zabudowy mieszkaniowej oraz intensywnego wypoczynku ze strefą 500 m, ze względu na hałas oraz występowanie efektu stroboskopowego, tereny w otoczeniu lotnisk wraz z polami wznoszenia i podejścia do lądowania. 9.1.2. Małe turbiny wiatrowe (MTW) Mała elektrownia wiatrowa to elektrownia wiatrowa o niewielkiej mocy mająca zastosowanie w zasilaniu dedykowanych odbiorników małej mocy. Często małe elektrownie wiatrowe (MEW) zwane są Przydomowymi Elektrowniami Wiatrowymi. Określenie czy dana elektrownia zalicza się do grupy małych zależy od wielkości jej łopat. Jeżeli średnica wirnika nie przekracza 2 m to przyjmuje się, że są to małe elektrownie wiatrowe. Małe elektrownie wiatrowe wykorzystywane są najczęściej do zasilania budynków mieszkalnych, rolnych oraz letniskowych. W zależności od zużycia energii oraz dostępnych lokalnie zasobów wiatru. Do zasilenia budynku jednorodzinnego może być potrzebna elektrownia wiatrowa o mocy od 800 W do 5000 W. Precyzyjną definicję małej elektrowni wiatrowej określa norma IEC 61400-02. Według niej małą elektrownią wiatrową możemy nazwać elektrownię, która spełnia następujące warunki: Powierzchnia zakreślana przez łopaty turbiny <200 m 2, ale większa niż 2 m 2. Moc znamionowa <65 kw. Napięcie generowane mniejsze niż 1000 V a. c. lub 1500 V d. c. W praktyce dla gospodarstw rolnych oraz mniejszych zakładów przemysłowych potrzebne mogą być elektrownie wiatrowe o mocy między10 kw i 60 kw. Elektrownia wiatrowa jest WESTMOR CONSULTING 94

podłączona do budynku za pośrednictwem falownika, który synchronizuje ją z siecią elektroenergetyczną. Mała turbina wiatrowa może dostarczać prąd na potrzeby odbiornika autonomicznego (wydzielonego), czyli działającego niezależnie od sieci elektroenergetycznej. Może nim być albo: wydzielony obwód w domu, zwykle niskonapięciowy (np. obwód oświetleniowy czy obwód ogrzewania podłogowego wspomagającego ogrzewanie domu), działający niezależnie od pozostałej instalacji elektrycznej w domu - zasilanej z konwencjonalnej sieci elektroenergetycznej, albo cała instalacja domowa, odłączana od sieci energetycznej na czas korzystania z energii wytworzonej przez przydomową elektrownię, albo w ogóle niepodłączona do sieci elektroenergetycznej. Większe elektrownie wiatrowe (zwane też siłowniami) przeznaczone są przede wszystkim do wytwarzania energii, która następnie przekazywana jest do sieci elektroenergetycznej. Są one jednak znacznie droższe od małych - przydomowych. Na terenie gminy wiejskiej Mieścisko należy wziąć pod uwagę rozwój małych turbin wiatrowych (MTW), wykorzystywanych na potrzeby własne właściciela, m.in. do oświetlenia domów, pomieszczeń gospodarczych, ogrzewania. MTW mają liczne zalety, do których zaliczyć można: odporność na silne wiatry, cyklony, nawałnice; łatwiejszą instalację w porównaniu z dużymi turbinami; brak linii przesyłowych, co powoduje, że nie występują straty przesyłu i koszty eksploatacyjne, inwestycyjne oraz konserwacyjne z tym związane; potencjalnie małe oddziaływanie na środowisko; brak wywierania istotnego wpływu na krajobraz, gdyż można je wkomponować w otocznie, a nawet traktować jako elementy dekoracyjne. Należy nadmienić, że aby zapewnić odpowiednio wysoką wydajność MTW, ich wysokość nie powinna być niższa niż 11 m. 9.2. Energia słoneczna Polska nie jest krajem uprzywilejowanym pod względem możliwości wykorzystania energii słonecznej ze względu na położenie na stosunkowo dużej szerokości geograficznej, w której promieniowanie słoneczne jest mniej intensywne, szczególnie w okresie jesienno WESTMOR CONSULTING 95

zimowym, kiedy to przypada sezon grzewczy. Z tego względu w polskich warunkach uzasadnione jest wspomaganie energią słoneczną jedynie produkcji ciepłej wody użytkowej, bowiem energię słoneczną warto pozyskiwać tylko w sezonie ciepłym, a więc od kwietnia do października. Zaletą wykorzystania energii słonecznej jest brak jej negatywnego oddziaływania na środowisko. Trudność wykorzystania tego źródła energii wynika zaś z dobowej i sezonowej zmienności promieniowania słonecznego. Do wad należy także mała gęstość dobowa strumienia energii promieniowania słonecznego. Energię słoneczną wykorzystuje się przetwarzając ją w inne użyteczne formy, a więc w energię: cieplną za pomocą kolektorów; elektryczną za pomocą ogniw fotowoltaicznych. W Polsce wykorzystanie paneli fotowoltaicznych w układach zasilających jest ograniczone jedynie do specyficznych zastosowań, na ogół tam, gdzie ze względu na małą moc odbiornika doprowadzenie sieci elektroenergetycznej jest mało opłacalne. Najczęściej są więc stosowane do zasilania znaków ostrzegawczych i reklam. Rysunek 14. Usłonecznienie względne na terenie Polski Źródło: IMGiW Gmina Mieścisko położona jest na obszarze, gdzie usłonecznienie względne w ciągu roku (czyli liczba godzin z bezpośrednio widoczną tarczą słoneczną) waha się w granicach 34 36 %. Natomiast średnioroczne sumy napromieniowania słonecznego WESTMOR CONSULTING 96

całkowitego padającego na jednostkę powierzchni poziomej na obszarze Gminy wynoszą 3 700-3 800 MJ/m 2, zaś roczna liczba godzin czasu promieniowania słonecznego wynosi 1 650-1 700. Rysunek 15. Średnioroczne sumy napromieniowania słonecznego całkowitego padającego na jednostkę powierzchni poziomej w MJ/m 2 Źródło: IMGiW Rysunek 16. Roczna liczba godzin czasu promieniowania słonecznego (usłonecznienie) Źródło: IMGiW W gminie Mieścisko energia słoneczna może stanowić jedno z alternatywnych źródeł energii. Szczególnie latem może być wykorzystywana do podgrzewania wody użytkowej, suszenia płodów rolnych, w tym np. biomasy wykorzystywanej do spalania. Preferowanym kierunkiem WESTMOR CONSULTING 97

rozwoju energetyki słonecznej jest instalowanie indywidualnych kolektorów na domach mieszkalnych i budynkach użyteczności publicznej w Gminie. Rysunek 17 prezentuje szacunkowy stopień pokrycia zapotrzebowania na podgrzewanie c.w.u. energią słoneczną przy wykorzystaniu prawidłowo dobranej i wykonanej instalacji. Rysunek 17. Stopień wykorzystania energii słonecznej na przestrzeni roku Źródło: http://www.zsgastro.internetdsl.pl/kolektor.htm Jak wynika z rysunku 17 największa efektywność kolektorów słonecznych przypada na okres od kwietnia do września i to właśnie w tym okresie ich wykorzystanie jest najbardziej opłacalne, choć można ich używać przez cały rok. Nawet, jeśli ogrzeją one wodę tylko o kilka stopni, to generowane są oszczędności. Energia słoneczna na terenie Gminy może być również wykorzystywana jako energia elektryczna przetworzona poprzez ogniwa fotowoltaiczne. Ogniwa fotowoltaiczne podobnie jak termiczne kolektory słoneczne, są obecnie najczystszymi urządzeniami do produkcji energii. W przypadku kolektorów jest to energia cieplna, natomiast w przypadku ogniw energia elektryczna. Na pracę, a tym samym wydajność ogniw fotowoltaicznych pory roku nie mają dużego znaczenia, bowiem przy ogniwach fotowoltaicznych niemal każda pora roku przynosi podobne efekty: wiosną uzyskuje się około 30% energii rocznej, latem 40%, jesienią 20%, a zimną 10%. Ogniwa fotowoltaiczne wykorzystuje się zarówno do wspomagania dużych instalacji przemysłowych, jak i indywidualnych - w domach jedno- i wielorodzinnych. Generowana energia elektryczna jest wykorzystywana niezależnie od przyłączonej sieci oraz może być magazynowana. Dla uzyskania instalacji o mocy 1 kwel wymagana jest instalacja o powierzchni od 7 m² do 20 m² w zależności od zastosowanego modułu. Zwykle instalacja WESTMOR CONSULTING 98

zapewniająca 2 kwel jest wystarczająca dla pokrycia niemal całego zapotrzebowania domu jednorodzinnego. Możliwe jest także wykorzystywanie ogniw fotowoltaicznych do zasilania znaków ostrzegawczych ustawionych na drogach przebiegających przez gminę Mieścisko, co dodatkowo poprawi bezpieczeństwo osób poruszających się tymi szlakami komunikacyjnymi. W chwili obecnej na terenie Gminy Mieścisko żaden budynek użyteczności publicznej nie posiada instalacji solarnej. W kolejnych latach planuje się doposażenie kotłowni ogrzewającej nowy budynek Gimnazjum w Mieścisku. Ponadto na etapie planowania jest również budowa hali sportowej wyposażonej w system solarny. Na terenie Gminy 3 budynki mieszkalne wyposażone są w instalacje solarne. Zakres montażu instalacji solarnych w budynkach użyteczności publicznej, jak również w budynkach wielorodzinnych uzależniony jest w znaczącym stopniu od dostępnych źródeł dofinansowania niniejszego przedsięwzięcia. W związku z powyższym należy zaznaczyć, że Gmina Mieścisko wykorzystując sprzyjające warunki nasłonecznienia, planuje w kolejnych latach podejmować działania w celu rozpowszechniania wykorzystania energii słonecznej na potrzeby c.o. i c.w.u. budynków użyteczności publicznej, jaki i pozostałych obiektów. Ponadto na terenie analizowanej jednostki samorządu terytorialnego propaguje się wśród mieszkańców oraz lokalnych przedsiębiorców korzyści wynikające z zastosowania kolektorów słonecznych na potrzeby c.o. i c.w.u., zachęcając ich do wykorzystywaniu w szerokim zakresie niniejszego odnawialnego źródła energii. Pomimo promowania na stronie internetowej wszelkiego rodzaju akcji związanych z zakładaniem systemów solarnych, zainteresowanie wśród lokalnej społeczności jest niewielkie. 9.3. Energia geotermalna Ze względu na odmienną technologię i inne kierunki zastosowań w wykorzystaniu energii geotermalnej, stosuje się podział na geotermię płytką (niskiej entalpii) pompy ciepła oraz geotermię głęboką (wysokiej entalpii) źródła geotermalne. Główną zaletą wykorzystania energii zawartej w wodach geotermalnych (geotermii głębokiej) jest jej czystość, gdyż zastępując tradycyjne nośniki energii (np. węgiel, koks), energią gorącej wody eliminuje się emisję gazów i pyłów, co ma istotny wpływ na środowisko naturalne. Poza tym instalacje oparte na wykorzystaniu energii geotermalnej odznaczają WESTMOR CONSULTING 99

się stosunkowo niskimi kosztami eksploatacyjnymi. Wadami pozyskiwania tego rodzaju energii są: duże nakłady inwestycyjne na budowę instalacji; ryzyko przemieszczenia się złóż geotermalnych, które na całe dziesięciolecia mogą uciec z miejsca eksploatacji; ich eksploatację ograniczają często niesprzyjające wydobyciu warunki; efektem ubocznym ich wykorzystania jest niebezpieczeństwo zanieczyszczenia atmosfery, a także wód powierzchniowych i podziemnych przez szkodliwe gazy (np. siarkowodór) i minerały. Zgodnie z zapisami dokumentu Strategii wzrostu efektywności energetycznej i rozwoju odnawialnych źródeł energii w Wielkopolsce na lata 2011-2020 wszystkie gminy znajdujące się na obszarze województwa wielkopolskiego posiadają warunki geologiczne i zasobowe pozwalające na wykorzystanie energii wód termalnych. Temperatura wód termalnych występujących na terenie całego województwa na głębokości 1000 m p. p. t. przekracza temperaturę 40 C, natomiast na głębokości 2000 m p. p. t. przekracza 70 C, przy czym w północnym rejonie Wielkopolski, w obszarze Piły temperatura waha się w przedziale od 55 do 70 C. Powyżej 3000 m p. p. t. temperatura wód termalnych przekracza wartość 90 C. W powyższym dokumencie zapisano, że województwo Wielkopolskie posiada największe, na Niżu Polskim, ilości zakumulowanego ciepła na jednostkę powierzchni o wartości w przedziale od 400 do powyżej 500 GJ/m 2. W chwili obecnej na terenie województwa nie ma instalacji geotermii głębokiej, wykorzystywane są jedynie rozwiązania indywidualne oparte o pompy ciepła. Według inwentaryzacji stanu na 2008 r. na terenie województwa zidentyfikowano 5 obiektów wyposażonych w pompy ciepła. Gmina Mieścisko położona jest w obszarze szczecińsko - łódzkiego występowania złóż wód geotermalnych. Wody geotermalne w tym okręgu posiadają temperaturę do 76 C. Ponadto są bogate w związki soli i mogą być wykorzystywane do wewnętrznych instalacji. WESTMOR CONSULTING 100

Rysunek 18. Potencjał energii geotermalnej z uwzględnieniem okręgów i subbasenów Źródło: Roman Ney i Julian Sokołowski, 1992. Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią Polska Akademia Nauk, Kraków Rysunek 19. Występowanie wód geotermalnych w Polsce Źródło: www.builddesk.pl WESTMOR CONSULTING 101