Adwokatura a modele procedur sądowych

Konferencje Izby Adwokackiej we Wrocławiu Adwokatura a modele procedur sądowych pod redakcją Jacka Giezka Andrzeja Malickiego Tom VI Warszawa 2013

Stan prawny na 1 września 2013 r. Wydawca Monika Pawłowska Redaktor prowadzący Ewa Fonkowicz Opracowanie redakcyjne Elżbieta Jóźwiak Łamanie JustLuk Łukasz Drzewiecki, Justyna Szumieł, Krystyna Szych Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na www.legalnakultura.pl POLSKA IZBA KSIĄŻKI Copyright by Wolters Kluwer SA, 2013 ISBN: 978-83-264-3139-5 Wydane przez: Wolters Kluwer SA Dział Praw Autorskich 01-208 Warszawa, ul. Przyokopowa 33 tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl księgarnia internetowa www.profinfo.pl

Spis treści Spis treści Wykaz skrótów... 7 Wprowadzenie Jacek Giezek (adwokat, prof. UWr., dr hab.)... 11 Część I. Rola sądu i stron a postulowany model procesu karnego Paweł Wiliński (prof. UAM., dr hab.) Konsensualizm a kontradyktoryjność w polskim procesie karnym w świetle projektowanych zmian... 23 Robert Hernand (prokurator, zastępca Prokuratora Generalnego) Uwag kilka na temat nowego modelu procedury karnej... 41 Jerzy Skorupka (sędzia SSA we Wrocławiu, prof. UWr., dr hab.) Rola sądu i stron w postulowanym modelu tymczasowego aresztowania... 58 Piotr Kardas (adwokat, członek NRA, prof. UJ dr hab.) Nowelizacja kodeksu postępowania karnego w perspektywie związków prawa karnego procesowego z prawem karnym materialnym. Kilka uwag na przykładzie mechanizmów redukcyjnych... 76 Tomasz Razowski (adwokat, dr) Kontradyktoryjność jednej czy wielu procedur karnych? (O zakresie przedmiotowym nowelizacji kodeksu postępowania karnego oraz innych ustaw)... 100 5

Spis treści Anna Malicka (adwokat, doktorantka) Status obrońcy w postępowaniu karnym... 108 Irmina Bondarczuk (apl. adwokacki, doktorantka) Prawo oskarżonego do nieoskarżania się (nemo tenetur) w świetle zmian kodeksu postępowania karnego... 121 Część II. Rola sądu i stron w świetle zmian procesu cywilnego Andrzej Kubas (adwokat, prof. dr hab.) Rozważania praktyczne nad zmianami kodeksu postępowania cywilnego wprowadzonymi ustawą z dnia 16 września 2011 r.... 137 Wojciech Hermeliński (sędzia Trybunału Konstytucyjnego) Utrudnienia w dostępie do sądu cywilnego w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego... 147 Andrzej Malicki (adwokat, Dziekan ORA we Wrocławiu) O rzeczywistej i funkcjonalnej roli adwokata jako obrońcy i pełnomocnika w modelu ustawowym postępowania sądowego... 158 Andrzej Michałowski (adwokat, członek NRA) Prezentowanie stanowiska stron bezpośrednio na rozprawie w świetle zmian kodeksu postępowania cywilnego... 182 Monika Strus Wołos (adwokat, członek NRA, dr) Możliwości składania wniosków dowodowych przez pełnomocników poza pierwszym pismem... 189 Bibliografia... 197 6

Wykaz skrótów Wykaz skrótów Akty prawne EKPC k.c. k.k. k.k.s. k.p.c. k.p.k. KEA Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.) ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) ustawa z dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (tekst jedn.: Dz. U. z 2013, poz. 186) ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) Zbiór Zasad Etyki Adwokackiej i Godności Zawodu (Kodeks Etyki Adwokackiej), uchwała Naczelnej Rady Adwokackiej z dnia 10 października 1998 r., nr 2/XVIII/98, tekst jedn.: załącznik do obwieszczenia Prezydium Naczelnej Rady Adwokackiej z dnia 14 grudnia 2011 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu Zbioru zasad etyki adwokackiej i godności zawodu (Kodeksu etyki adwokackiej), Adwokatura 2011, nr 12, poz. 14 7

Wykaz skrótów Konstytucja RP MPPOiP nowela p.u.n. pr. adw. proj.k.k. proj.k.p.k. u.k.s.c. u.o.p.z. u.r.p. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167, zał.) ustawa z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Kodeks karny i niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2013 r., poz. 1247) ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 1112 z późn. zm.) ustawa z dnia 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 146, poz. 1188 z późn. zm.) rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Kodeks karny i niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 870), http://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/druk. xsp?nr=870 rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Kodeks karny i niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 870), http://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/druk. xsp?nr=870 ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 z późn. zm.) ustawa z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 768 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 lipca 1982 r o radcach prawnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 10, poz. 65 z późn. zm.) 8

Wykaz skrótów Inne CzPKNP ETPC KKPK KZS OSA OSN(K) OSNKW OSNP OTK-A Prok. i Pr. Reports RPEiS SA St. Praw. TK WKD ZNUJ Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych Europejski Trybunał Praw Człowieka Komisja Kodyfikacyjna Prawa Karnego Krakowskie Zeszyty Sądowe. Orzeczenia Sądu Apelacyjnego w Krakowie w sprawach karnych Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Orzecznictwo Sądu Najwyższego (Izba Karna) Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego; zbiór urzędowy, Seria A Prokuratura i Prawo Reports of Judgments and Decisions Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny sąd apelacyjny Studia Prawnicze Trybunał Konstytucyjny Wyższy Sąd Dyscyplinarny Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego 9

Wprowadzenie Adwokatura a modele procedur sądowych Wolters Kluwer SA 2013 Wprowadzenie W dniu 7 grudnia 2012 r. na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego odbyła się konferencja poświęcona obowiązującym oraz postulowanym modelom procedur sądowych, mieszcząca się w zapoczątkowanym przed 6 laty cyklu Konferencji Izby Adwokackiej we Wrocławiu, organizowanych zgodnie z tradycją przy współpracy z Dziekanem Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego. Wobec proponowanej, postrzeganej nawet w kategoriach swoistego przełomu, rekonstrukcji postępowania karnego oraz permanentnych w istocie zmian procedury cywilnej, temat konferencji uznano za niezwykle aktualny, otwierający szeroką perspektywę dla analizy oraz oceny poszczególnych instytucji karno- oraz cywilnoprocesowych. W charakterze najogólniej ujętej refleksji, jaka mogłaby towarzyszyć uczestnikom konferencji bacznie obserwującym oba jej panele (tj. karnistyczny oraz cywilistyczny), nasuwa się wyraźnie zauważalna, a przy tym niepokojąca niestety zbieżność, wyrażająca się przede wszystkim w tym, że zarówno dokonane już liczne zmiany procedury cywilnej, jak i przygotowana przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego nowelizacja procedury karnej w trakcie debaty oceniane były w wielu aspektach krytycznie 1. Różnica polega zaś jedynie na tym, że o ile ze zmianami procedury karnej, których ewentualne wejście w życie stanowiło (w dacie Konferencji) dość jeszcze odległą perspektywę, wiąże się także żywa ciągle nadzieja zwłaszcza w świetle przyjętych przez Komisję założeń na znaczące 1 Krytyka, jaka w pewnym zakresie pojawiła się również w części karnistycznej, nie zmieniła jednak generalnej oceny, że Komisja Kodyfikacyjna Prawa Karnego prawidłowo diagnozując, iż dotychczasowy model procedury karnej w zasadzie wyczerpał już swe możliwości, oraz dostrzegając m.in. zagrożenia dla zasady kontradyktoryjności, nadmierny formalizm postępowania oraz niewłaściwe realizowanie standardów konstytucyjnych słusznie uznała za swe priorytetowe zadanie przygotowanie gruntownej nowelizacji przepisów postępowania karnego. 11

Wprowadzenie usprawnienie procesu karnego oraz uczynienie go bardziej kontradyktoryjnym i sprawiedliwym, o tyle ocena już obowiązujących zmian procedury cywilnej nadziei takiej niestety nie pozostawia. Tę ogólną myśl, ilustrowaną rozmaitymi mniej lub bardziej skonkretyzowanymi przykładami można było odnaleźć w niemal wszystkich zaprezentowanych wystąpieniach i referatach. Podkreślano także, że projektowane, a w przypadku postępowania cywilnego nawet już obowiązujące zmiany procedur sądowych nakładają na strony oraz ich przedstawicieli procesowych obowiązki, które z jednej strony zwiększają ich wpływ na wynik postępowania w jego głównym nurcie, ale z drugiej wiążą się z koniecznością większej niż dotychczas aktywności oraz ponadprzeciętnej staranności, co bynajmniej nie dotyczy tylko adwokatów 2. Coraz pilniej oczekiwane reformy w świetle przyjętych przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego założeń oraz wyznaczonych celów zmierzać miałyby m.in. do takiej rekonstrukcji postępowania karnego, aby na wszystkich etapach przebiegało ono sprawniej, stanowiło zwłaszcza w fazie jurysdykcyjnej rzeczywiście prowadzony spór, w którym sąd byłby jedynie arbitrem, mogło zostać zakończone dzięki instytucjom o charakterze konsensualnym, lepiej zabezpieczało gwarancje procesowe oskarżonego (m.in. przez prawidłowe ukształtowanie systemu środków zapobiegawczych), jak również interesy samego pokrzywdzonego. W debacie poświęconej przygotowywanej przez działającą przy Ministrze Sprawiedliwości Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego kompleksowej nowelizacji procedury karnej zwracano m.in. uwagę na to, że została ona oparta na kilku ideach przewodnich, z których dwie odgrywają rolę podstawową. O ile pierwsza związana jest z projektowaną rekonstrukcją modelu postępowania zmierzającą w kierunku kontradyktoryjności, 2 Rzecz bowiem w tym, że budowany obecnie model procesu karnego nie pozwoli stronnym w tym zwłaszcza prokuratorowi na bezczynność w stadium jurysdykcyjnym. Biorąc udział np. w poszczególnych czynnościach postępowania dowodowego bez należytego przygotowania oraz wystarczającej znajomości zgromadzonego w aktach materiału, nie będzie wszak można liczyć jak ma to niekiedy miejsce przy obecnie obowiązującym modelu na aktywność sądu. Ograniczając uprawnienia sądu w zakresie inicjatywny dowodowej, ustawodawca zwiększy tym samym niejako automatycznie zakres obowiązków stron, przenosząc na nie w przeważającej mierze ciężar prowadzenia postępowania dowodowego. Zmiana rozkładu akcentów w zakresie aktywności stron procesu, powiązana z modyfikacją odpowiedzialności za jego wynik, z oczywistych powodów musi stanowić przedmiot szczególnego zainteresowania, a także obaw związanych z nowymi zakresami ról procesowych. Nie należy zatem tracić z pola widzenia faktu, że jeśli cała reforma procedury karnej ma zakończyć się sukcesem (w szczególności zaś osiągnięciem wyznaczonych przez Komisję celów), to nieodzowne jest podjęcie intensywnej edukacji w tym kierunku. 12

Wprowadzenie o tyle druga dotyczy wyraźnego wzmocnienia idei konsensualizmu oraz mediacji, jako dwóch elementów koncepcji tzw. trzeciej drogi, oznaczającej poszerzenie możliwości rozwiązywania konfliktu społecznego wywołanego zachowaniem stanowiącym przestępstwo, dzięki pojednaniu się sprawcy z pokrzywdzonym, naprawieniu wyrządzonej przestępstwem szkody oraz zakończeniu sprawy jeśli spełnione zostaną odpowiednie warunki w formie porozumienia procesowego, bez przeprowadzania kosztownego i długotrwałego postępowania sądowego. Jeśliby zatem nawet przyjąć, że rozszerzenie elementów kontradyktoryjnych procesu karnego jest najbardziej rozpoznawalnym elementem przygotowanych zmian, to nie należy tracić z pola widzenia, że wychodzą one daleko poza ten zakres. W trakcie debaty podkreślano zatem (Paweł Wiliński, Konsensualizm a kontradyktoryjność w polskim procesie karnym w świetle projektowanych zmian), że mamy do czynienia ze zmianami należącymi do pięciu co najmniej kategorii, a mianowicie: 1) mającymi na celu bezpośrednio rozszerzenie kontradyktoryjności postępowania sądowego, 2) zmierzającymi do zwiększenia elementów konsensualnych procesu, 3) stanowiącymi obudowę pierwszej grupy, 4) zwiększającymi sprawność postępowania albo eliminującymi dotychczas dostrzeżone mankamenty obowiązujących przepisów, 5) o charakterze gwarancyjnym. Zmiany te stanowią implementację rozstrzygnięć Sądu Najwyższego, Trybunału Konstytucyjnego, Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej oraz aktów prawa Unii Europejskiej. Koncentrując się przede wszystkim na zmianach sytuowanych w drugiej z wymienionych kategorii, P. Wiliński dał m.in. wyraz temu, że pomimo stosunkowo krótkiego okresu oddziaływania na polski proces karny konsensualizm jest obecnie jedną z najważniejszych jego cech, charakteryzujących tego rodzaju rozwiązania, których istotnym elementem, zmierzającym do przyspieszenia i osiągnięcia ostatecznego rozstrzygnięcia, jest porozumienie pomiędzy uczestnikami postępowania karnego. Okazało się także, że instytucje konsensualne procesu karnego stosowane obecnie w ok. 50% spraw karnych, w których zapada wyrok skazujący sprawdziły się w praktyce, czego potwierdzeniem są właśnie statystyki, świadczące o pozytywnym lub co najmniej pragmatycznym podejściu do tych instytucji przez przedstawicieli stosujących je organów, tj. prokuratorów i sędziów. W szer- 13

Wprowadzenie szym kontekście istotne jest natomiast spostrzeżenie, że zmiany modelu postępowania sądowego nie mogą się ograniczać jedynie do rozwiązań procesowych, ale muszą także dotyczyć metodologii pracy prokuratora, a więc obejmować zmiany ustrojowe. Rzecz bowiem w tym, że w istniejącej sytuacji, bez sprawnie i profesjonalnie zorganizowanej Policji w zakresie czynności dochodzeniowo-śledczych wyposażonej w odpowiednie środki techniczne i finansowe, przeszkolonej i dostosowanej kadrowo niemożliwe jest powierzenie jej w szerszym zakresie zadań z zakresu śledztw i dochodzeń, a w szczególności samodzielnego działania. Kierunek takich zmian może się okazać w niedalekiej przyszłości pożądany i konieczny. Może też stanowić dopełnienie założonej zmiany modelu postępowania karnego. Dostrzegając potrzebę takiego ukształtowania modelu postępowania karnego, aby doprowadzić do jego przyspieszenia oraz usprawnienia w sposób odpowiadający dynamice zachodzących zmian i oczekiwań (Robert Hernand, Uwag kilka na temat nowego modelu procedury karnej), dwa cele procesu wskazano jako nadrzędne, a mianowicie osiągnięcie stanu sprawiedliwości materialnej (doprowadzenie do słusznego zastosowania normy prawa karnego materialnego, a niekiedy także prawa cywilnego materialnego) oraz osiągnięcie stanu sprawiedliwości proceduralnej (której towarzyszyłoby przekonanie osoby, przeciwko której lub na rzecz której proces się toczy, że organy procesowe wykazując należytą staranność oraz najlepszą wolę zrobiły wszystko, by prawu stało się zadość). Stąd też, przy ogólnej akceptacji podjętych działań legislacyjnych, zmierzających do zmiany modelu postępowania karnego w celu jego usprawnienia i przyspieszenia, nie należy jednak tracić z pola widzenia, że tak szeroko rozumiana kontradyktoryjność, wzorowana wręcz na modelach anglosaskich, a forsowana w projekcie, może zdaniem R. Hernanda doprowadzić do gwałtownego wzrostu liczby procesów zakończonych wyrokiem uniewinniającym. Właściwe rozumienie rzetelnego procesu w państwie prawa nakazuje organom procesowym procedować tak, by wszyscy uczestnicy procesu ale także społeczeństwo, które coraz częściej, w sposób bardziej powszechny, uzyskuje informacje o toczącym się procesie byli świadomi obiektywizmu w dążeniu do ustalenia prawdy materialnej i wydania sprawiedliwego orzeczenia, przy pełnym przestrzeganiu gwarancji procesowych uczestników procesu. Tylko zmiany dokonywane w tym duchu pozwoliłyby na osiągnięcie zamierzonych przez projektodawcę celów. 14

Wprowadzenie W trakcie debaty zwrócono także uwagę (Jerzy Skorupka, Rola sądu i stron w postulowanym modelu tymczasowego aresztowania), że w postulowanym modelu procesu karnego inaczej miałaby wyglądać instytucja tymczasowego aresztowania, stanowiącego wszak najdolegliwszy środek zapobiegawczy. Omawiając zakres i charakter tych zmian, odniesiono się nie tylko do projektu przedstawionego przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego, ale także do wyraźnie w kilku kwestiach różniących się od tego projektu propozycji Klubu Poselskiego Ruch Palikota. Analiza porównawcza modelu wyłaniającego się z obu proponowanych ujęć koncentrowała się na czterech zagadnieniach, a mianowicie: organie stosującym tymczasowe aresztowanie, przesłankach i postępowaniach w przedmiocie tymczasowego aresztowania, równości broni pomiędzy prokuratorem a podejrzanym, a wreszcie czasie trwania tego środka zapobiegawczego. Nowe uregulowanie modelu tymczasowego aresztowania zdaniem J. Skorupki powinno zmierzać z jednej strony do wyeliminowania dotychczasowej wadliwej praktyki, polegającej na nie zawsze zasadnym i długotrwałym stosowaniu tego środka, z drugiej zaś do podkreślenia, że jest to środek celowy, którego stosowanie dałoby się zracjonalizować jedynie wówczas, gdy występuje zagrożenie dla prawidłowego toku postępowania, a zatem uzasadniona obawa, że oskarżony będzie bezprawnie utrudniał prawidłowy jego tok. Otwierając szerszą perspektywę dla oceny zmian dotyczących modelu procedury karnej, Piotr Kardas (Nowelizacja kodeksu postępowania karnego w perspektywie związków prawa karnego procesowego z prawem karnym materialnym. Kilka uwag na przykładzie mechanizmów redukcyjnych) zauważył m.in., że istnieje szereg luk legislacyjnych, utrudniających albo nawet uniemożliwiających realizację przypisywanych prawu karnemu funkcji, co wiąże się nierozerwalnie z relacjami między prawem karnym procesowym i prawem materialnym. Luki regulacyjne w procedurze ujawniają się bowiem przede wszystkim w tych sytuacjach, w których na podstawie przepisów prawa karnego materialnego istnieją podstawy do dokonania określonego rozstrzygnięcia, brakuje natomiast stosownego procesowego oprzyrządowania, umożliwiającego podjęcie określonej decyzji procesowej. Znaczenie relacji, w jakich pozostaje karne prawo materialne oraz procesowe, dostrzec można zdaniem P. Kardasa w perspektywie przypisywanych tym gałęziom funkcji. Rozwiązania zwiększające ilość i charakter elementów kontradyktoryjnych w procesie karnym powiązane są bowiem z priorytetem funkcji sprawiedliwościowej w prawie karnym materialnym, na- 15

Wprowadzenie tomiast rozwiązania umożliwiające zakończenie sprawy karnej bez przeprowadzenia postępowania, prowadzące do poszerzenia zakresu stosowania instrumentów konsensualnych, mediacyjnych i kompensacyjnych jako podstawy procesowego rozstrzygnięcia, powiązane są z priorytetem funkcji koncyliacyjnej (kompensacyjnej). Funkcje te zaliczane są zarazem do podstawowych funkcji prawa karnego materialnego. Ilustrując relacje między obiema dziedzinami prawa, P. Kardas odwołał się także do systemu mechanizmów redukcyjnych, które w części zostały uregulowane w prawie karnym materialnym, w części w prawie karnym procesowym, w części zaś mają postać instytucji wypracowanych w doktrynie i wykorzystywanych w praktyce stosowania prawa. Z punktu widzenia podstawy redukcji można wskazać takie mechanizmy, które służą do ograniczenia konsekwencji wynikających z popełnienia przez sprawcę dwóch lub więcej przestępstw z uwagi na specyficzne relacje między tymi przestępstwami (czynami) oraz mechanizmy, które służą do ograniczenia konsekwencji wynikających z faktu popełnienia przestępstwa z uwagi na zmianę nastawienia sprawcy, rozwiązanie konfliktu z pokrzywdzonym, naprawienie szkody lub ułatwienia w aspekcie postępowania dowodowego. Pierwsze umożliwiają redukcję w zakresie podstaw odpowiedzialności, związanych z wielością popełnionych przez sprawcę czynów samodzielnie realizujących znamiona przestępstwa i mogących stanowić odrębną podstawę odpowiedzialności karnej i wymiaru kary; drugie są przejawem redukcji na poziomie konsekwencji, tj. przede wszystkim wymiaru kary lub środków karnych, ale także na poziomie przypisania odpowiedzialności. Swoistą właściwością mechanizmów redukcyjnych miałoby być ich ścisłe powiązanie zarówno z prawem karnym materialnym, jak i prawem karnym procesowym. Z jednej strony mechanizmy te opierają się bowiem na materialnoprawnym uzasadnieniu, z drugiej zaś mają swoje konotacje procesowe. Wymagają zatem jednoznacznego procesowego uregulowania, bez którego ich stosowanie nie jest w zasadzie możliwe, a co najmniej poważnie utrudnione. W kolejnym wystąpieniu, odnoszącym się w istotnej części do modelu procesu obowiązującego w sprawach karnych skarbowych (Tomasz Razowski, Kontradyktoryjność jednej czy wielu procedur karnych? (O zakresie przedmiotowym nowelizacji kodeksu postępowania karnego oraz innych ustaw)), dostrzeżono, że w kontekście swoistego rozwarstwienia postępowań urzeczywistniających reguły odpowiedzialności represyjnej mogłaby pojawić się wątpliwość, czy w zetknięciu z praktyką wskazywane w modelu wartości nie zo- 16

Wprowadzenie staną ograniczone wyłącznie do postępowania prowadzonego wobec sprawców przestępstw pospolitych. Rzecz bowiem w tym, że tak bardzo eksponowana w projekcie kontradyktoryjność postępowania sądowego nawet w jej względnej postaci w niewielkim tylko stopniu zdaje się przystawać do istoty i charakteru postępowania w sprawach o przestępstwa i wykroczenia skarbowe, w których ewidentna przecież dysproporcja w uzyskaniu przez strony (czynną i bierną) dostępu do stanowiących jego główną dominantę dowodową i jeden z wyznaczników zasady kontradyktoryjności dowodów z dokumentów jest wręcz trudna do zmierzenia. Ukształtowanie rozprawy według zasady kontradyktoryjności wymaga przeto spełnienia konkretnych warunków, wśród których mieści się m.in. charakteryzująca strony procesowe wiedza na temat tego, co jest przedmiotem procesu, ich równouprawnienie oraz możliwość wpływania swoim zachowaniem na przebieg i wynik procesu. W pełni uzasadnione staje się zatem zapewnienie przez ustawodawcę realizacji przywołanych determinantów zasady kontradyktoryjności na gruncie innych niż postępowanie karne postępowań urzeczywistniających reguły odpowiedzialności represyjnej. W debacie poświęconej procedurze cywilnej już na wstępie zwrócono uwagę, że w okresie bez mała pięćdziesięcioletniego obowiązywania ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.), była ona wielokrotnie nowelizowana. Odnosząc się do zmian najbardziej aktualnych, Andrzej Kubas (Rozważania praktyczne nad zmianami kodeksu postępowania cywilnego wprowadzonymi ustawą z dnia 16 września 2011 roku) podkreślił m.in. ich istotne znaczenie. Zaznaczył także, że bardzo krótki okres obowiązywania przepisów znowelizowanych a co za tym idzie niezbyt jeszcze bogate doświadczenia z ich stosowaniem nie dają podstaw do rzetelnej, opartej na obserwacji praktyki sądowej, oceny rzeczywistych skutków wprowadzonych zmian. Znane są oczywiście motywy ustawodawcy, oczekiwania środowisk prawniczych, a także mniej lub bardziej sceptyczne przewidywania co do możliwego kierunku kształtowania orzecznictwa sądowego na gruncie zmodyfikowanego stanu prawnego, jednak ich weryfikacja z rzeczywistą praktyką sądową jest w chwili obecnej przedwczesna. Dlatego też, podejmując próbę odpowiedzi na pytanie czy i w jaki sposób nowa regulacja wpłynęła na sposób wykonywania funkcji pełnomocników stron w postępowaniach cywilnych przez adwokatów, radców prawnych oraz inne osoby, które w ograniczonym podmiotowo lub przedmiotowo zakresie mogą występować w charakterze pełnomocników stron, pozostajemy nadal na gruncie prognozowania, a nie empirycznie dostępnych faktów. 17

Wprowadzenie W jednej z wypowiedzi odnoszących się do kwestii nieco bardziej szczegółowych (Monika Strus -Wołos, Możliwości składania wniosków dowodowych przez pełnomocników poza pierwszym pismem), zauważono m.in., że ustawą z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 233, poz. 1381) ustawodawca zlikwidował odrębne postępowanie w sprawach gospodarczych ze względu na dość powszechną krytykę rozwiązań tam zawartych. W szczególności chodziło o system prekluzji ustawowej odnoszącej się do dowodów, twierdzeń i zarzutów. Oceniając krytycznie zmiany modeli procedur sądowych (zarówno cywilnej, jak i karnej) zwłaszcza z perspektywy adwokackiej Andrzej Malicki (O rzeczywistej i funkcjonalnej roli adwokata jako obrońcy i pełnomocnika w modelu ustawowym postępowania sądowego) zauważył, że na poziomie deklaracji mają one służyć przyspieszeniu postępowania, choć jednocześnie przyglądając się poszczególnym rozwiązaniom normatywnym odnieść można wrażenie, że w istocie nakładają one formalne obowiązki na adwokatów lub radców prawnych, czyniąc z nich uczestników postępowania bardziej pomocnych sądowi niż stronom. Zmiany służą swoistemu ustawowemu dekretowaniu systematycznego obniżania rangi zawodu adwokata lub radcy prawnego w relacji do zawodu sędziego i prokuratora. Rzecz bowiem w tym, że wypełnianie obowiązków formalnych ma charakter ograniczający, a nawet eliminujący możliwość prowadzenia debaty z udziałem sądu w interesie wymiaru sprawiedliwości. Obszerna analiza orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, dotyczącego m.in. regulacji ustawowych związanych z nieopłacaniem lub nienależytym opłaceniem środków odwoławczych lub środków zaskarżenia wnoszonych przez profesjonalnych pełnomocników oraz wynikających stąd utrudnień w dostępie do wymiaru sprawiedliwości, została przedstawiona w wystąpieniu sędziego Trybunału Konstytucyjnego Wojciecha Hermelińskiego (Utrudnienia w dostępie do sądu cywilnego w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego). W trakcie debaty została również sformułowana dość zdawać by się mogło zaskakująca teza (Andrzej Michałowski, Prezentowanie stanowiska stron bezpośrednio na rozprawie w świetle zmian kodeksu postępowania cywilnego), że promowane w ostatnich latach zmiany kodeksu postępowania cywilnego zwłaszcza zaś nagrywanie przebiegu rozpraw, a także (czego oczywiście można się jedynie domyślać) związane z tą formą utrwalania następcze nieodsłuchiwanie nagrań oraz wynikająca stąd niedokładna 18

Wprowadzenie ich znajomość, wyłącznie ustne uzasadnienia orzeczeń, zniesiona wolność pisania pism procesowych wzmocnią znaczenie ustnego prezentowania stanowiska stron na rozprawie. Wystąpienia i przemówienia w sprawach cywilnych staną się prawie tak ważne jak w sprawach karnych. Przemawia za tym nie tylko kierunek zmian procedury, ale również tabloidyzacja rzeczywistości, której ulegamy wszyscy (czy tego chcemy, czy przeciwko temu się buntujemy). Przemawia za tym także rozsądek, bo gdy nie wolno pisać adwokat musi mówić. Zamykając obrady oraz dziękując wszystkim zgromadzonym za wytrwały w nich udział, Dziekan Okręgowej Rady Adwokackiej we Wrocławiu, mecenas Andrzej Malicki, po raz kolejny wyraził nadzieję, jaka towarzyszyła mu przy każdej z dotychczasowych konferencji Izby Adwokackiej we Wrocławiu, że realizacja zamysłu organizatorów, aby utrwalać tradycję spotkań poświęconych teoretycznym i praktycznym problemom współczesnego prawa i wymiaru sprawiedliwości, pozwoli dostrzec zwłaszcza gdy chodzi o jakość stanowionego prawa oraz przygotowywanych projektów nowelizujących, a także o odpowiednio wysokie standardy jego stosowania tożsamość tak ujętych celów, ale także zadań i obowiązków wszystkich środowisk prawniczych. adw. prof. UWr dr hab. Jacek Giezek 19

Część I Rola sądu i stron a postulowany model procesu karnego

Konsensualizm a kontradyktoryjność w polskim procesie karnym Adwokatura a modele procedur sądowych Wolters Kluwer SA 2013 Paweł Wiliński Konsensualizm a kontradyktoryjność w polskim procesie karnym w świetle projektowanych zmian 1. Kontradyktoryjność jest jedną z podstawowych cech współczesnego procesu karnego, mającą istotny wpływ na określenie jego modelu oraz oddziałująca w silnym stopniu na przebieg całego postępowania 1. W oczywisty zatem sposób pozostaje w centrum zainteresowania w dyskusji naukowej oraz uwagi praktyków 2. Nasilenie się dyskusji nad kontra- 1 Por. W. Daszkiewicz, Proces karny. Część ogólna, Poznań 1996, s. 94 97; S. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2011, s. 290 292; T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2011, s. 125 129; M. Cieślak, Dzieła wybrane, t. 4, Prawo karne procesowe. Artykuły, studia i inne prace, red. S. Waltoś, współpr. M. Rusinek, S. Steinborn, Kraków 2011, s. 54; A. Murzynowski, Istota i zasady procesu karnego, Warszawa 1994, s. 161; K. Marszał, Proces karny. Zagadnienia ogólne, Katowice 2013, s. 117 118; S. Waltoś, Problemy kontradyktoryjności w procesie karnym. Zasada równości stron, PiP 1964, z. 1, s. 26 34. 2 Zob. m.in. C. Kulesza, Przemodelowanie postępowania karnego, Biuletyn Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego 2010, z. 2, s. 104 i n.; J. Skorupka, Model postępowania przygotowawczego i sądowego, Biuletyn Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego 2010, z. 1, s. 49 i n.; T. Grzegorczyk, Podstawowe kierunki projektowanych zmian procedury karnej, PiP 2012, z. 11; B. Nita, A. Światłowski, Kontradyktoryjny proces karny (między prawdą materialną a szybkością postępowania), PiP 2012, z. 1, s. 33 i n.; P. Hofmański, S. Zabłocki, O modelu postępowania przygotowawczego i sądowego (w związku z pracami Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego) (w:) Problemy penologii i praw człowieka na początku XXI stulecia. Księga poświęcona pamięci Profesora Zbigniewa Hołdy, red. B. Stańdo -Kawecka, K. Krajewski, Warszawa 2011, s. 173 181; P. Hofmański, Prawda materialna w kontradyktoryjnym procesie karnym? (w:) Księga dedykowana dr Ewie Weigend, red. S. Waltoś, CzPKiNP wydanie specjalne 2011, s. 161 i n.; J. Skorupka, W kierunku kontradyktoryjnej rozprawy głównej, Adwokatura (w:) Konferencje Izby Adwokackiej we Wrocławiu, t. 5, Adwokatura jako uczestnik procesu legislacyjnego, red. J. Giezek, A. Malicki, Warszawa 2012, s. 38 51; A. Lach, Zasada kontradyktoryjności w postępowaniu sądowym w procesie karnym de lege lata i de lege ferenda, Palestra 2012, nr 5 6, s. 124 138; J. Kosonoga, Kika uwag na temat projektowanych zmian w kodeksie postępowania karnego, Ius Novum 2012, nr 1, s. 4 21; A. Orfin, Sprawność postępowania karnego w świetle zasady prawdy i materialnej i zasady bezpośredniości, Ius Novum 2012, nr 3, s. 71 82; E. Bieńkowska, Mediacja w projekcie nowelizacji kodeksu postępowania karnego, Prok. i Pr. 2012, nr 11, s. 44 62. 23

Paweł Wiliński dyktoryjnością, jej istotą i sposobem, w jaki określa obowiązki uczestników postępowania, obserwowane zwłaszcza w ostatnim okresie, jest więc w pełni oczekiwane i pożądane. Bezpośrednią przyczyną tej ożywionej dyskusji stał się projekt zmian kodeksu postępowania karnego przygotowany przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego, zakładający rozszerzenie elementów kontradyktoryjnych procesu karnego, przede wszystkim na etapie postępowania rozpoznawczego przed sądem I instancji 3. Wiąże się on jednak także z szeregiem innych zagadnień, jak choćby potrzebą dyskusji nad realizacją zasady prawdy w procesie karnym, prekluzją dowodową, wykorzystaniem dowodów prywatnych, modelu postępowania przygotowawczego i wielu innych 4. Promieniuje ponadto na rozwiązania przyjęte w zakresie postępowania przygotowawczego i postępowania odwoławczego 5. Należy jednak podkreślić, że nie wprowadza pełnej kontradyktoryjności postępowania karnego na wzór systemów prawnych państw common law. Kierunek zmian jest jednak wyraźny i z całą pewnością prowadzi w konsekwencji do przemian modelu całego postępowania karnego. Jakkolwiek rozszerzenie elementów kontradyktoryjnych procesu karnego jest najbardziej rozpoznawalnym elementem przygotowanych zmian, 3 Zob. Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Kodeks karny i niektórych innych ustaw, druk sejmowy nr 870. 4 Zob. m.in. P. Hofmański, Prawda materialna w kontradyktoryjnym procesie, s. 164 i n.; P. Kardas, Zasada prawdy materialnej a kontradyktoryjność postępowania dowodowego. Przeciwstawne czy komplementarne zasady procesu karnego? (w:) Konferencje Izby Adwokackiej we Wrocławiu, t. 5, Adwokatura jako uczestnik, red. J. Giezek, A. Malicki, s. 52 98; P. Kardas, Projektowany model obrony z urzędu a zasada prawdy materialnej, Palestra 2013, nr 5 6, s. 9 25; J. Skorupka, Zasada prawdy materialnej w projekcie noweli kodeksu postępowania karnego opracowanym przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego (w:) Państwo prawa i prawo karne. Księga Jubileuszowa Profesora Andrzeja Zolla, red. P. Kardas, T. Sroka, W. Wróbel, t. 2, Warszawa 2012, s. 1745 1756; J. Tylman, Model procesu karnego a nadzór nad postępowaniem przygotowawczym (w:) Państwo prawa i prawo karne, red. P. Kardas, T. Sroka, W. Wróbel, t. 2, s. 1806; W. Jasiński, Model procesu karnego a efektywność dochodzenia do prawdy uwagi na tle projektu nowelizacji kodeksu postępowania karnego (w:) Pojęcie, miejsce i znaczenie prawdy w procesie karnym, red. J. Skorupka, K. Kremens, w druku; M. Jeż -Ludwichowska, Krytycznie o koncepcji prekluzji dowodowej (w:) Iudicium et Scientia. Księga jubileuszowa Profesora Romualda Kmiecika, red. A. Przyborowska -Klimczak, A. Tarach, Warszawa 2011, s. 539 552; J. Jodłowski, Wpływ ograniczenia inicjatywy dowodowej sądu na realizację zasady prawdy materialnej w postępowaniu karnym, CzPKiNP 2012, nr 6, s. 8 i n.; P. Wiliński, Konstytucyjne podstawy zasady prawdy materialnej pomiędzy karnoprocesowymi a konstytucyjnymi koncepcjami ujęcia prawdy (w:) Pojęcie, miejsce i znaczenie prawdy, red. J. Skorupka, K. Kremens; R.A. Stefański, Przyszły model postępowania przygotowawczego, Ius Novum 2009, nr 1, s. 20 34; tenże, Krytycznie o obecnym modelu postępowania przygotowawczego (w:) Węzłowe problemy procesu karnego, red. P. Hofmański, Warszawa 2010, s. 146 166. 5 T. Grzegorczyk, Podstawowe kierunki projektowanych zmian, s. 14 31. 24

Konsensualizm a kontradyktoryjność w polskim procesie karnym to jednak należy podkreślić, że wychodzą one daleko poza ten zakres 6. W zasadzie trzeba byłoby stwierdzić, że mamy do czynienia ze zmianami należącymi do co najmniej pięciu kategorii: 1) mających na celu bezpośrednio rozszerzenie kontradyktoryjności postępowania sądowego, 2) mających na celu zwiększenie elementów konsensualnych procesu, 3) stanowiących obudowę pierwszej grupy, 4) zwiększających sprawność postępowania albo eliminujących dotychczas dostrzeżone mankamenty obowiązujących przepisów, 5) o charakterze gwarancyjnym. Zmiany te stanowią implementację rozstrzygnięć Sądu Najwyższego, Trybunału Konstytucyjnego, Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej oraz aktów prawa Unii Europejskiej. Oczywiście nie ma mowy o ścisłym podziale między tymi grupami, duża część wprowadzanych zmian realizuje bowiem więcej niż jeden cel. 2. Ukazanie właściwej proporcji oraz konsekwencji, do jakich mają doprowadzić w założeniu projektodawców zarysowane w ogólnym kształcie zmiany przepisów procesowych, wymaga jednak uprzedniego przedstawienia bloku zmian trybów konsensualnych. Ujęcie takie tylko pozornie jest zaskakujące. O ile bowiem rozszerzenie kontradyktoryjności procesu stało się rzeczywiście hasłem przewodnim kierunku zmian i w konsekwencji jego ocen, o tyle w zakresie liczbowym i statystycznym większość spraw karnych nadal rozpoznawanych ma być z wykorzystaniem trybu konsensualnego, a w zdecydowanej mniejszości w drodze kontradyktoryjnego postępowania przed sądem. Z tego powodu skoncentrujemy się w pierwszej kolejności na omówieniu obowiązujących oraz projektowanych przepisów dotyczących konsensualnych form rozstrzygania procesu karnego. Konsensualizm, pomimo stosunkowo krótkiego oddziaływania na polski proces karny, jest już dziś jedną z najważniejszych jego cech. Stanowi, w ogólnym ujęciu, nurt rozwiązań wprowadzających porozumienie pomiędzy uczestnikami postępowania karnego jako podstawowy czynnik osiągnięcia i przyspieszenia ostatecznego rozstrzygnięcia. Sama koncepcja porozumień procesowych nie jest wynalazkiem procesu karnego, lecz przeniknęła do niego, tak jak do innych procedur sądowych, m.in. pod 6 Zob. Uzasadnienie rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Kodeks karny i niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 870), s. 2, http://orka.sejm.gov.pl/druki7ka. nsf/0/96832b0ed113d8fbc1257ab4004f3b04/%24file/870-uzasadnienie.doc. 25