SYTUACJA POLSKICH GOSPODARSTW DOMOWYCH ZMIANY W KONSUMPCJI* Miesięcznik Polityka Społeczna 8/2005. Powielanie, przedrukowywanie oraz rozpowszechnianie bez wiedzy i zgody Redakcji PS zabronione. Urszula Grzega Akademia Ekonomiczna w Katowicach WSTĘP Transformacja polskiej gospodarki stała się bezpośrednią przyczyną zmian w konsumpcji ludności. Lata 1989 2002 oprócz korzystnych przemian związanych z uruchomieniem mechanizmu rynkowego przyniosły nieznane, często niekorzystne warunki realizacji potrzeb konsumpcyjnych. Radykalna zmiana sytuacji bytowej wielu gospodarstw domowych wymusiła modyfikację ich zachowań i postaw celem przystosowania się do nowych warunków. Efektem owych przystosowań są istotne przemiany w poziomie i strukturze konsumpcji polskich gospodarstw domowych. ZMIANY W SPOŻYCIU ŻYWNOŚCI W latach 1990 2002, obok przemian w wydatkach na cele konsumpcyjne, wystąpiły znaczne zmiany w wielkości spożycia niektórych artykułów, w tym żywnościowych. Podkreślić należy, iż potrzeby żywnościowe należą do elementarnych potrzeb gospodarstw domowych. Jest to szczególna grupa potrzeb, najsilniej odczuwalna oraz w widoczny sposób warunkująca stopień zaspokajania pozostałych, nieżywnościowych grup potrzeb. Analizując makrostrukturę spożycia gospodarstw domowych, można zauważyć, że w okresie transformacji polskiej gospodarki wystąpiły dość istotne zmiany, które z punktu widzenia jakości konsumpcji można by ocenić jako pozytywne. Przede wszystkim wyraźnie zmniejszył się udział żywności w ogólnym funduszu spożycia indywidualnego z 33,9% w 1990 r. do 20,2% w 2002 r. (wykres 1). Podobną, malejącą tendencją udziału cechuje się także spożycie napojów alkoholowych. Zaobserwowano ponadto pozytywną tendencję wzrostu udziału spożycia usług konsumpcyjnych oraz wzrastający udział spożycia artykułów nieżywnościowych, o czym więcej powiemy w dalszej części. * Niniejszy artykuł stanowi efekt badań autorki, zrealizowanych w ramach grantu pt. Racjonalność konsumpcji i zachowań konsumentów, pod kierunkiem prof. dr hab. E. Kieżel. Śledząc spożycie wybranych produktów żywnościowych per capita (tab. 1), nietrudno zauważyć, że w badanym okresie nastąpił spadek spożycia żywności w Polsce. Najbardziej obniżyło się spożycie masła, mleka, mięsa i przetworów oraz cukru. Wzrosło natomiast spożycie warzyw i owoców, ryb, tłuszczów roślinnych oraz przetworów zbożowych. Wzrost spożycia produktów roślinnych, w tym tłuszczów roślinnych, owoców, warzyw, a także ryb, oraz zmniejszenie spożycia tłuszczów zwierzęcych jest pozytywną tendencją. Wykres 1. Spożycia żywności w sektorze gospodarstw domowych (z dochodów osobistych) w latach 1990 2002 35% 33% 31% 29% 27% 25% 23% 21% 19% 17% 15% 33,9% 32,4% 29% 29,9% 28,3% 27% 25,2% 23,6% 21,8% 21,3% 21,2% 20,2% 1990 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych z lat 1996 (s. 541) (dane za lata 1990 1994), 1998 (s. 528) (dane za lata 1995 1997), 1999 (s. 560) (dane za rok 1998), 2002 (s. 574) (dane za lata 1999 2001), 2003 (s. 602) (dane za 2002). Przypomnieć należy, iż w okresie transformacji pogłębiła się jakościowa luka wyżywieniowa w stosunku do krajów wysoko rozwiniętych. Pod koniec lat 90. dystans w dziedzinie wyżywienia dotyczący zawartości składników odżywczych w diecie konsumpcyjnej, dzielący Polskę od krajów Unii Europejskiej, wzrósł aż do 70% 1. Z analizy współczynników dochodowej elastyczności popytu na artykuły żywnościowe wynika, że popyt na większość artykułów wciąż jest niezaspokajany (szczególnie w gospodarstwach nisko zamożnych). Wyjątek stanowią jedynie takie produkty, jak pieczywo, tłuszcze i ziemniaki 2. 5
Tabela 1. Spożycie wybranych artykułów żywnościowych w Polsce na osobę w latach 1990 2002 Artykuły żywnościowe 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Przetwory zbożowe (kg) 115 116 119 122 120 120 120 120 119 119 119 119 120 Ziemniaki (kg) 144 140 144 147 136 135 135 134 135 131 132 130 131 Mięso i przetwory (kg) 68,6 73,2 70,3 67,5 62,6 63,4 64,7 61,7 64,7 66,8 65,4 65,9 69,5 Ryby i przetwory (kg) 5,4 6,2 6,4 6,7 6,7 6,5 6,5 6,7 5,7 5,5 4,9 5,2 5,2 Tłuszcze (kg) 23,6 23,3 24,6 24,7 24,1 25,3 26,3 27,9 28,5 28,9 28,4 29,3 30,8 w tym roślinne 7,6 8,4 10,4 11,8 12,8 14,4 15,3 16,9 17,1 17,2 17,6 18,4 19,5 Masło (kg) 7,8 6,3 5,2 4,5 3,9 3,7 3,9 4,3 4,4 4,6 4,2 4,3 4,6 Mleko (l) 241 231 217 209 202 195 196 194 205 196 191 185 182 Cukier (kg) 44,1 35,4 36,3 41,3 39,4 41,9 39,7 43,7 41,7 42,5 41,2 40,8 43,6 Warzywa i owoce (kg) 147,9 163,2 156,7 167,2 150,6 160,9 165,7 169,0 182,3 173,7 171,1 178,1 167,7 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych z lat 1998 (s. LVIII), 1999 (s. LVIII), 2003 (s. LXV). Tendencje zmian struktury spożycia w ujęciu makro są rezultatem przemian w dokonywanych wyborach konsumpcyjnych w ujęciu mikro, czyli w gospodarstwach domowych. Spadkowej tendencji poziomu wydatków na żywność towarzyszyło w okresie transformacji we wszystkich gospodarstwach domowych ograniczenie spożycia większości artykułów żywnościowych, głównie masła, tłuszczów zwierzęcych, mleka, jaj i cukru, a także produktów zbożowych oraz ziemniaków. Nastąpiło przy tym pogorszenie stopnia pokrycia zalecanych norm fizjologicznych w przypadku spożycia wielu artykułów żywnościowych. Szczególnie niekorzystny jest niski poziom spożycia artykułów, których niedostarczenie może prowadzić do zaburzeń i wad w rozwoju organizmu ludzkiego. Biorąc za punkt odniesienia gospodarstwa pracownicze, na podstawie danych budżetów gospodarstw domowych możemy stwierdzić, że ustępują one poziomowi konsumpcji większości artykułów żywnościowych gospodarstwom pracowników użytkujących gospodarstwo rolne, rolników, emerytów i rencistów oraz gospodarstwom osób pracujących na własny rachunek. Jedynie w gospodarstwach utrzymujących się z niezarobkowych źródeł spożycie większości artykułów żywnościowych kształtuje się poniżej poziomu konsumpcji tych artykułów w gospodarstwach pracowniczych. Tabela 2. Przeciętne miesięczne spożycie wybranych artykułów żywnościowych na osobę w gospodarstwach pracowniczych w latach 1990 2002 Artykuły żywnościowe 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Przetwory zbożowe (kg) 8,8 8,9 9,1 9,3 8,7 8,7 8,7 8,3 8,4 8,2 8,0 7,9 7,8 Mięso (kg) 5,0 5,1 4,9 4,9 4,5 4,6 4,7 4,7 4,9 5,0 4,9 4,8 4,8 Ryby (kg) 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,3 0,4 0,4 0,4 Mleko (l) 6,8 6,3 6,0 5,7 5,5 5,2 5,1 4,9 4,3 4,2 3,9 3,8 3,6 Masło (kg) 0,7 0,6 0,4 0,4 0,3 0,2 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 Sery (kg) 0,8 0,7 0,7 0,7 0,7 0,7 0,7 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 Jaja (szt.) 14,4 13,6 13,8 13,4 12,7 13,2 13,0 12,6 12,7 13,1 12,6 12,9 13,1 Tłuszcze jadalne (kg) 1,5 1,5 1,4 1,5 1,4 1,4 1,4 1,4 1,4 1,4 1,4 1,4 1,4 Owoce (kg) 3,0 3,4 3,5 4,0 3,4 3,5 3,6 3,8 3,6 3,5 3,8 3,8 3,7 Warzywa (kg) 5,2 5,3 5,1 5,3 5,0 5,1 5,0 4,7 4,8 4,6 4,5 4,5 4,6 Ziemniaki (kg) 8,3 7,9 8,0 8,1 6,8 7,3 7,0 6,5 6,7 6,2 6,3 6,0 6,0 Cukier (kg) 1,9 2,0 1,9 1,8 1,7 1,6 1,6 1,5 1,5 1,5 1,4 1,4 1,3 Źródło: Opracowanie własne na podstawie budżetów gospodarstw domowych. Najwyższym poziomem konsumpcji mogły się poszczycić gospodarstwa emerytów i rencistów oraz gospodarstwa powiązane z rolnictwem. Między nimi różnice są raczej niewielkie; dotyczyły takich produktów, jak: ryby, masło, sery, tłuszcze jadalne, owoce warzywa gospodarstwa emerytów i rencistów spożywają ich więcej. Zaś produkty takie jak: mięso, mleko, jaja, cukier spożywane były w większych ilościach przez gospodarstwa rolników, w czym niewątpliwie ma swój udział ich samozaopatrzenie w te produkty (są one tańsze od rynkowych). Wysoki poziom spożycia żywności w gospodarstwach pracowników użytkujących gospodarstwo rolne oraz rolników był wynikiem intensywnej pracy fizycznej w gospodarstwie rolnym, a także tradycji przyrządzania posiłków w domu, co powiązane jest z niższą aktywnością zawodową kobiet 3. Natomiast gospodarstwa pracownicze oraz pracujące na własny rachunek, czyli gospodarstwa cechujące się wyższą aktywnością zawodową kobiet, znacznie częściej korzystają z usług barów, restauracji itp. (dane o spożyciu zawarte w budżetach gospodarstw domowych nie obejmują artykułów konsumowanych w placówkach gastronomicznych 4, a ich uwzględnienie podniosłoby w pewnym stopniu poziom spożycia żywności tych grup gospodarstw). WYPOSAŻENIE W PRZEDMIOTY TRWAŁEGO UŻYTKU W LATACH 1990 2002 Istotnym elementem określającym kondycję ekonomiczną gospodarstw domowych jest poziom wyposażenia w dobra trwałego użytkowania. Jest on także jednym z podstawowych wyznaczników stopnia zaspokajania potrzeb konsumpcyjnych, przede wszystkim potrzeb wyższego rzędu. Generalnie lata 1990 2002, głównie ze względu na dobre zaopatrzenie rynku i bogatą ofertę handlową, były korzystne pod względem poprawy stanu zaopatrzenia ludności w przedmioty trwałego użytkowania. 6
Tabela 3. Liczba wybranych przedmiotów trwałego użytkowania w Polsce na 1000 mieszkańców (w szt.) w latach 1990 2002 Przedmioty trwałego użytku 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Odbiorniki radiowe 37,6 15,4 8,7 8,6 8,0 5,8 5,3 3,7 4,0 3,4 2,8 0,3 0,3 Odbiorniki telewizyjne 8,9 7,9 16,1 21,9 22,9 29,4 41,8 78,1 115 132 163 194 204 Maszyny pralnicze typu domowego 12,7 8,8 9,5 10,5 11,7 10,8 11,5 10,6 10,8 11,6 14,6 19,7 23,9 Chłodziarki i zamrażarki 15,8 14,5 13,0 15,3 15,7 15,2 15,1 18,2 18,5 18,8 17,9 15,2 16,9 Samochody osobowe 138 159 169 176 185 195 208 221 230 240 259 272 288 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych z lat 1998 (s. LVI), 1999 (s. LVI), 2003 (s. LXII). Wzrosła liczba odbiorników telewizyjnych, chłodziarek, zamrażarek, samochodów osobowych, jak też całej masy innych nie wymienionych tutaj przedmiotów. Z analizy danych budżetów gospodarstw domowych wynika także, iż w latach 1990 2002 miał miejsce istotny postęp w zakresie wyposażenia gospodarstw w artykuły trwałego użytku. Dobrami o wysokim stopniu nasycenia są aktualnie przedmioty, takie jak: odbiorniki telewizyjne, pralki, chłodziarki, odkurzacze i inne. Przy czym przez wszystkie badane lata ich stan posiadania był wysoki niezależnie od typu gospodarstwa domowego. Różnice rysują się dopiero w przypadku dóbr o charakterze luksusowym, takich jak: kamera wideo, komputer osobisty, kuchenka mikrofalowa, zmywarka do naczyń i inne. Poziom wyposażenia gospodarstw w przedmioty trwałego użytku nie jest taki sam we wszystkich grupach gospodarstw domowych (najlepiej wyposażone są gospodarstwa osiągające wyższe dochody). Ta sama uwaga dotyczy tempa zmian wyposażenia w przedmioty trwałego użytkowania. Na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat największy postęp w wyposażeniu dokonały gospodarstwa pracowników użytkujących gospodarstwo rolne, emerytów i rencistów a następnie gospodarstwa rolników. Startując jednak z niższego pułapu, na koniec badanego okresu osiągnęły one niższy poziom niż gospodarstwa pracownicze czy pracujące na własny rachunek. Warto w tym miejscu podkreślić, iż niejednokrotnie w parze z postępem w poziomie wyposażenia szedł postęp w unowocześnianiu gospodarstw w przedmioty trwałego użytku. Należy zwrócić uwagę także na stopniowe zacieranie się różnic pomiędzy dobrami o charakterze podstawowym a luksusowym 5. Artykuły trwałego użytku mogą należeć do tradycyjnych, znanych i używanych od dawna w domu, niemniej jednak poprzez ciągłe ulepszenia techniczne i zmiany estetyczne nabierają one znaczenia prestiżowego. Mimo widocznych przemian, które można było obserwować w tym zakresie, wciąż istnieje znaczna grupa gospodarstw nisko zamożnych, o zdecydowanie niższym poziomie wyposażenia, posiadających wiele przestarzałego i mało funkcjonalnego sprzętu. Tabela 4. Wyposażenie pracowniczych gospodarstw domowych w niektóre przedmioty trwałego użytku w latach 1990 2002 (w % danej grupy gospodarstw domowych) Przedmioty trwałego użytku 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Odbiornik radiowy 152,4 149,7 148,1 75,0 71,5 69,2 67,7 58,6 54,3 51,7 49,3 47,0 43,9 Odbiornik TV w tym do odbioru kolorowego 133,2 67,1 133,2 82,9 129,8 91,4 99,7 91,3 93,9 Urządzenie do odbioru TV satelitarnej lub kablowej - - - 31,3 36,7 41,9 43,1 51,2 57,0 61,0 62,8 63,9 61,9 Magnetowid 20,1 41,0 53,4 63,0 66,3 69,6 70,7 71,0 73,0 73,7 71,0 71,1 69,6 Komputer osobisty - - - 10,9 11,5 12,2 11,8 13,4 15,9 18,0 23,5 28,8 36,1 Kamera wideo - - - 2,1 2,2 2,1 2,4 3,1 3,7 4,1 5,5 6,1 7,1 Pralka i wirówka elektryczna lub automat pralniczy w tym automat pralniczy Chłodziarka, zamrażarka w tym zamrażarka 136,3 63,5 123,6 23,8 135,2 67,2 127,3 27,4 135,8 69,7 130,2 30,3 98,6 70,8 98,8 32,2 73,7 32,5 Odkurzacz elektryczny 97,6 97,6 97,5 95,7 97,1 97,2 97,4 96,2 96,3 96,7 96,3 96,3 96,6 Kuchenka mikrofalowa - - - 3,5 4,6 6,3 8,9 11,5 15,1 18,1 23,7 29,8 32,5 Zmywarka do naczyń - - - 0,7 0,5 0,6 0,8 0,9 1,2 1,3 2,1 2,7 3,6 Samochód osobowy 33,2 38,3 41,4 43,9 45,7 45,7 47,9 47,9 50,3 51,8 55,5 56,2 56,6 Odbiornik radiowy 152,4 149,7 148,1 75,0 71,5 69,2 67,7 58,6 54,3 51,7 49,3 47,0 43,9 95,7 99,1 75,4 33,5 Źródło: Opracowanie własne na podstawie budżetów gospodarstw domowych. 96,8 77,0 33,9 97,6 78,9 33,2 98,1 81,3 35,1 83,4 38,9 98,2 83,9 38,1 98,3 86,0 98,8 34,3 99,1 98,0 87,4 32,1 Podsumowując dodać należy, iż zwiększenie stanu posiadania przedmiotów trwałego użytku w warunkach spadku dochodów realnych było możliwe, w głównej mierze, dzięki możliwościom korzystania z oszczędności (w pierwszym okresie transformacji), kredytów, zakupów na raty. Znaczenie miały zmiany relacji cen dóbr nieżywnościowych do docho- dów uzyskiwanych z pracy (dobra trwałe relatywnie potaniały), a także nasilające się kontakty międzynarodowe, rozwój mediów, naśladownictwo społeczne i inne. Wpłynęło to niewątpliwie na podniesienie standardu wyposażeniowego mieszkań, co jednocześnie nie musi oznaczać, że jest on w pełni satysfakcjonujący. 7
ZMIANY W KONSUMPCJI USŁUG W OKRESIE TRANSFORMACJI W sferze konsumpcji oprócz dwóch omówionych wcześniej sektorów, tj. konsumpcji żywności i konsumpcji dóbr przemysłowych wyróżniamy także trzeci zasadniczy segment, jakim jest konsumpcja usług. Zdaniem Cz. Bywalca ów trójsektorowy podział sfery konsumpcji jest zarazem podstawą do wyodrębnienia jej trzech faz rozwojowych. Faza pierwsza to okres, kiedy w konsumpcji gospodarstwa domowego najwyższy udział, w ujęciu wartościowym, ma żywność. Faza druga charakteryzuje się znacznym udziałem wydatków mieszkaniowych (związanych zarówno z utrzymaniem mieszkania jak i jego wyposażeniem) oraz wydatków na transport, łączność i kulturę. Jest to tzw. faza przemysłowa (industrialna). Trzecia faza rozwoju konsumpcji serwicyzacji oznacza, iż największą część dochodów gospodarstwa przeznaczają na usługi 6. Na skutek restrukturyzacji gospodarki zapoczątkowanej reformami z 1989 r. nastąpiły widoczne zmiany w strukturze tworzenia PKB. Praktycznie z roku na rok malał udział przemysłu bądź to z powodu kurczenia się nienowoczesnych branż przemysłu, bądź z powodu rosnącego importu. Miejsce przemysłu wypełnił właściwie jeden sektor usługi. Możemy powiedzieć, iż nowoczesną strukturę gospodarczą Polska ma już od kilku lat. Miarą tego jest wysoki udział usług w tworzeniu PKB oraz ponad 50% zatrudnionych w tym sektorze 7. Analizując poziom konsumpcji usług w polskich gospodarstwach domowych, podobnie jak w przypadku spożycia żywności i artykułów nieżywnościowych, można korzystać ze źródeł makroekonomicznych oraz danych budżetów gospodarstw domowych. Tabela 5. Ogólne spożycie w sektorze gospodarstw domowych w latach 1991 2002 (konsumpcja ogółem = 100) Wyszczególnienie 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Żywność, napoje bezalkoholowe, napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe 34,4 31,8 31,4 31,5 30,4 28,9 26,7 27,5 25,7 24,8 24,7 23,4 Artykuły przemysłowe 26,0 25,1 26,9 27,4 28,7 29,7 30,3 30,9 32,2 32,8 33,3 33,6 Usługi 39,6 43,1 41,7 41,1 40,9 41,4 43,0 41,6 42,1 42,4 42,0 43,0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Cz. Bywalec, Wzrost konsumpcji usług, czyli proces serwicyzacji w Polsce, Wiadomości Statystyczne 2003, nr 2 (dane za lata 1991 1999) oraz Rocznika Statystycznego 2003, s. 602 (dane za lata 2000 2002). Dane tabeli 5 wskazują, iż w okresie transformacji wystąpiły istotne przemiany w strukturze konsumpcji Polaków. Oprócz istotnego obniżenia wydatków żywnościowych, wzrósł udział wydatków na dobra przemysłowe oraz usługi, przy czym dynamika wzrostu konsumpcji usług była niższa od dynamiki wzrostu artykułów przemysłowych. Jednak to usługi właśnie dominują w strukturze konsumpcji społeczeństwa polskiego. Wzrost udziału usług (z 39,6% w 1991 r. do 43% w 2002 r.) był m.in. skutkiem skomercjalizowania usług finansowanych z funduszów społecznych oraz rozwoju nowych rynków usługowych. Na wzrost znaczenia usług złożyło się jednak wiele różnych przyczyn; wśród nich możemy wyróżnić także wzrost popytu ze strony konsumentów w wyniku zmian społecznych i demograficznych oraz wzrost popytu na usługi ze strony innych sektorów gospodarki 8. Podkreślić należy, że proces serwicyzacji konsumpcji był w dużym stopniu hamowany przyspieszoną industrializacją konsumpcji. Stosunkowo niewysokie tempo serwicyzacji konsumpcji w Polsce w latach 1990 2002 było także skutkiem zróżnicowanej dynamiki cen dóbr i usług konsumpcyjnych. Ceny usług w badanym okresie rosły najszybciej (2,5 razy szybciej niż ceny żywności i 2 razy szybciej niż artykułów przemysłowych). Nie bez znaczenia pozostaje także czynnik dochodowy poziom spożycia usług jest najniższy w grupie gospodarstw nisko zamożnych 9. Bardziej szczegółowych danych na temat udziału usług w wydatkach konsumpcyjnych dostarczają dane budżetów gospodarstw domowych. Jednak dotyczą one jedynie konsumpcji prywatnej, finansowanej z dochodów rozporządzalnych, nie pokazują natomiast konsumpcji dóbr publicznych dostarczanych nieodpłatnie czy częściowo odpłatnie. Ponadto, z powodu zmian metodologiczno-organizacyjnych GUS-u w 1993 r. (na skutek których m.in. w miejsce czterech typów gospodarstw domowych wprowadzono sześć) i innych (w 1998 r. zmodyfikowano m.in. definicję dochodu rozporządzalnego) uzyskiwane wyniki nie są porównywalne, co nie daje miarodajnych wyników analiz w poszczególnych grupach gospodarstw domowych. Ogólnie jednak dane uzyskane z budżetów wskazują na duże zróżnicowanie udziału usług w wydatkach konsumpcyjnych ogółem w zależności od typu gospodarstwa. Najwięcej na usługi (w zakresie zdrowia, rekreacji, kultury i inne) wydają gospodarstwa najzamożniejsze, czyli pracownicze nierobotnicze oraz pracujące na własny rachunek, najmniej gospodarstwa o niskich dochodach, szczególnie te powiązane z rolnictwem. Podsumowując tę część, podkreślić należy, iż na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat zwiększył się udział wydatków na usługi. W 1990 r. udział usług w strukturze spożycia z dochodów osobistych wynosił 22,4%, obecnie natomiast przeciętny Polak przeznacza na wszystkie usługi prawie 36% wydatków miesięcznych 10. Jednak poważnym hamulcem dalszego wzrostu spożycia usług są przede wszystkim niskie dochody realne przeważającej części gospodarstw domowych. Nie bez znaczenia pozostają także wysokie ceny usług, w stosunku do dóbr materialnych oraz postępująca komercjalizacja niektórych rodzajów usług, co dodatkowo obciąża budżety gospodarstw. Przypuszczać jednak możemy, iż w miarę poprawy sytuacji materialnej Polaków zwiększać się będą wydatki na usługi. Zmieni się też struktura popytu na nie. Gospodarstwa więcej wydawać będą na edukację, turystykę, ubezpieczenia, żywienie w gastronomii i inne. Ponadto, na poziom konsumpcji usług oprócz czynników ekonomicznych będą wpływać także inne czynniki, takie jak np.: zmiana stylu życia, więcej czasu wolnego, aktywność zawodowa kobiet, zmiany demograficzne w społeczeństwie i wiele innych. 8
ZAKOŃCZENIE Kończąc analizę konsumpcji gospodarstw domowych należy zaznaczyć, iż proces transformacji gospodarczej wywołał istotne zmiany w sytuacji podmiotów gospodarujących, w tym również gospodarstw domowych. Przejście od gospodarki planowanej centralnie do gospodarki rynkowej przyniosło duże modyfikacje w warunkach realizacji potrzeb konsumpcyjnych, a zachodzące przemiany społeczno-gospodarcze wpłynęły na poziom i na strukturę rzeczową oraz organizację konsumpcji. Ich główną cechą był duży spadek udziału wydatków na żywność na rzecz wydatków nieżywnościowych. Znacząco wzrosły wydatki na dobra przemysłowe, czyli nastąpiła tzw. industrializacja konsumpcji. Ponadto, mimo wielu niekorzystnych uwarunkowań konsumpcji w ostatniej dekadzie ubiegłego wieku, można było zaobserwować wzrostową tendencję udziału konsumpcji usług, tzw. serwicyzację konsumpcji. Efekty urynkowienia gospodarki przyniosły widoczne przemiany w spożyciu żywności, które mają wydźwięk zarówno negatywny, jak i pozytywny oraz korzystne zmiany poziomu wyposażenia w przedmioty trwałego użytku. 1 J. Senyszyn, Ocena zmian poziomu i struktury konsumpcji w Polsce w latach dziewięćdziesiątych, w: Konsument Przedsiębiorstwo Przestrzeń, Wyd. AE Katowice 1998, s. 63. 2 M. Kwasek, Współzależność między spożyciem żywności a poziomem dochodów w świetle współczynników dochodowej elastyczności spożycia (popytu), w: Konsument żywności i jego zachowania rynkowe, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2000, s. 159. 3 A. Niemczyk, Zmiany konsumpcji polskich gospodarstw miejskich i wiejskich, Polityka Społeczna 2000, nr 2, s. 15. 4 Budżety gospodarstw domowych w 2002 r., GUS, Warszawa 2003, s. XIX. 5 Zmiany zachowań konsumenckich w warunkach transformacji polskiej gospodarki, Praca zbiorowa pod red. K. Mazurek-Łopacińskiej, Wydawnictwo AE, Wrocław 1998, s. 205. 6 Cz. Bywalec, Wzrost konsumpcji usług, czyli proces serwicyzacji konsumpcji w Polsce, Wiadomości Statystyczne 2003, nr 2, s. 1. 7 P. Stefaniak, Mapa podaży usług, Gospodarka 2003, nr 6, s. 8. 8 M. Boguszewicz-Kreft, Usługi jako wiodący sektor współczesnej gospodarki, Handel Wewnętrzny 2003, nr 4 5, s. 31. 9 Cz. Bywalec, Wzrost konsumpcji usług, op. cit., s. 6. 10 P. Stefaniak, Mapa..., op. cit., s. 10.