Ubezpieczenia społeczne dlaczego są ważne?

Kraków, 7 marca 2018 r. Ubezpieczenia społeczne dlaczego są ważne? Prof. dr hab. Gertruda Uścińska

2 Struktura prezentacji 1. Kontekst prawny (prawo międzynarodowe i polskie) 2. Ubezpieczenia społeczne definicje i zasady 3. Kontekst ekonomiczny wyzwania systemu ubezpieczeń społecznych

3 Kontekst prawny (prawo międzynarodowe) PRZEPISY PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO 1) Międzynarodowa Organizacja Pracy 2) Rada Europy 3) Unia Europejska

4 Kontekst prawny (prawo międzynarodowe) MINIMALNE STANDARDY ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO Konwencja MOP nr 102 Świadczenia w czasie bezrobocia Świadczenia zdrowotne Polski s.u.s. Zasiłki chorobowe Świadczenia rodzinne Świadczenia macierzyńskie Świadczenia z tytułu niezdolności do pracy Świadczenia emerytalne Świadczenia w razie śmierci żywiciela Świadczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych

5 Kontekst prawny (prawo międzynarodowe) WYŻSZE STANDARDY ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO Polski system Europejski Kodeks Zabezpieczenia Społecznego Częściowa zgodność Konwencja MOP nr 121 Konwencja MOP nr 128 Konwencja MOP nr 130 Konwencja MOP nr 168 Konwencja MOP nr 183 Brak zgodności

6 Kontekst prawny (ustawodawstwo polskie) Konstytucja RP

7 Kontekst prawny (ustawodawstwo polskie) Konstytucja RP

8 Kontekst prawny (ustawodawstwo polskie) AKTY PRAWNE REGULUJĄCE FUNKCJONOWANIE SYSTEMU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych art. 88 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela

9 Ubezpieczenia społeczne definicje i zasady Ubezpieczenia społeczne definicja Ubezpieczenia społeczne są zaliczane do jednej z metod zabezpieczenia społecznego. Współcześnie systemy ubezpieczeń społecznych oparte na licznych regulacjach prawnych ustalają: 1. zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym 2. zasady opłacania składek, finansowania systemu 3. organizację systemu, udział instytucji publicznych i prywatnych 4. uprawnienia do świadczeń przysługujących w razie zajścia określonych ryzyk socjalnych (choroba, macierzyństwo, wypadek przy pracy i choroba zawodowa, starość, inwalidztwo, śmierć żywiciela rodziny, obciążenia rodzinne, bezrobocie) 5. tryb postępowania, w tym postępowanie w razie sporu

10 Ubezpieczenia społeczne definicje i zasady Ubezpieczenia społeczne zasady System zagwarantowanych prawem świadczeń o charakterze roszczeniowym. Pokrywający potrzeby wywołane przez skutki zajścia ryzyka socjalnego i inne zrównane z nimi konsekwencje. Zasadą jest, że ubezpieczenia są realizowane przez zobowiązane prawem do tego instytucje i finansowane przez podmioty prawem ustalone, w tym także przez same osoby uprawnione.

11 Ubezpieczenia społeczne definicje i zasady Ubezpieczenia społeczne zasady c.d. CECHY PODSTAWOWE, ZAKRES I ELEMENTY KONSTYTUTYWNE: przedmiot ochrony prawnej zakres podmiotowy, czyli osoby objęte systemem zakres przedmiotowy, czyli rodzaje świadczeń warunki nabycia prawa do świadczeń wysokość i zasady wymiaru świadczeń okres wypłaty świadczeń tryb postępowania, w tym postępowania w razie sporu ew. inne

12 Zabezpieczenie społeczne Świadczenia czyli zakres przedmiotowy Świadczenia ubezpieczenia społecznego 1. Emerytura 2. Emerytura pomostowa 3. Renta z tytułu niezdolności do pracy (okresowa lub stała) 4. Renta szkoleniowa 5. Renta rodzinna 6. Renta socjalna * 7. Rehabilitacja lecznicza 8. Świadczenie przedemerytalne 9. Zasiłek chorobowy 10. Świadczenie rehabilitacyjne 11. Zasiłek wyrównawczy 12. Zasiłek macierzyński 13. Zasiłek opiekuńczy 14. Dodatek pielęgnacyjny 15. Dodatek dla sierot zupełnych 16. Zasiłek pogrzebowy 17. Jednorazowe odszkodowanie z tyt. wypadku przy pracy + świadczenia z ubezpieczenia zdrowotnego Świadczenia pomocy społecznej Świadczenia rodzinne Świadczenia dla os. bezrobotnych 1. Zasiłek stały 2. Zasiłek okresowy 3. Zasiłek celowy 4. Pomoc na ekonomiczne usamodzielnienie 5. Pomoc pieniężna na usamodzielnienie lub kontynuowanie nauki 6. Praca socjalna 7. Poradnictwo specjalistyczne 8. Interwencja kryzysowa 9. Pomoc w postaci schronienia, posiłku, odzieży 10. Sprawianie pogrzebu 11. Usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze 12. Ośrodki wsparcia i DPS 1. Zasiłek rodzinny 2. Jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia dziecka 3. Świadczenia opiekuńcze (zasiłek pielęgnacyjny, świadczenie pielęgnacyjne, specjalny zasiłek opiekuńczy) 4. Zasiłek dla opiekuna 5. Świadczenie rodzicielskie Dodatki do zasiłku rodzinnego: 1. z tytułu urodzenia dziecka 2. z tytułu opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego 3. z tytułu samotnego wychowywania dziecka 4. z tytułu wychowywania dziecka w rodzinie wielodzietnej 5. z tytułu kształcenia i rehabilitacji dziecka niepełnosprawnego 6. z tytułu podjęcia przez dziecko nauki w szkole poza miejscem zamieszkania 7. z tytułu rozpoczęcia roku szkolnego 1. Zasiłek dla bezrobotnych 2. Opłacanie składki za ubezpieczenie zdrowotnej 3. Dodatek aktywizacyjny 4. Środki na podjęcie działalności gospodarczej 5. Środki przyznawane jednorazowo na podjęcie działalności na zasadach określonych dla spółdzielni socjalnych 6. Finansowanie ze środków Funduszu Pracy opłaconych składek na ubezpieczenia społeczne, zaliczki na opłacanie składek na ubezpieczenia społeczne - dotyczy spółdzielni socjalnych 7. Refundacja kosztów opieki nad dzieckiem do 6 roku życia lub dzieckiem niepełnosprawnym do 18 roku życia 8. Zwrot kosztów przejazdów, zakwaterowania 9. Stypendium z tytułu podjęcia nauki, studiów dyplomowych 10. Pożyczka szkoleniowa * świadczenie nieubezpieczeniowe

13 Ubezpieczenia społeczne definicje i zasady Ubezpieczenia Rodzaje ubezpieczeń społecznych w Polsce Ubezpieczenie emerytalne społeczne w Polsce Zasady polskiego systemu ubezpieczeń społecznych Ubezpieczenia rentowe równość Ubezpieczenie chorobowe Ubezpieczenie wypadkowe powszechność państwowa gwarancja wypłacalności

14 Średnia kwota emerytury w latach 2011-2017 (zł) Rok Średnia kwota emerytury ( stare i nowe zasady) w zł 2011 2 036,26 2012 2 059,31 2013 2 228,75 2014 2 174,63 2015 2 154,62 2016 2 167,11 2017 2 182,45 (dane wstępne) Źródło: Departament Statystyki i Prognoz Aktuarialnych

15 Przeciętna kwota emerytury w przyszłości STOPY ZASTĄPIENIA 2015 89% ( stary system ), a 49% ( nowy system ) 2030 54% 2040 49% 2050 39% 2060 33% Źródło: Departament Statystyki i Prognoz Aktuarialnych

16 WYZWANIA SYSTEMU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH 1) uproszczenie zasad podlegania ubezpieczeniom społecznym uproszczenie tytułów do ubezpieczeń społecznych, zbiegów, wielopiętrowych wyjątków i wyłączeń uproszczenie zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne 2) ujednolicenie zasad poboru składek i podatku dochodowego osoby, dla których podstawą wymiaru składek i podatku jest przychód w rozumieniu przepisów podatkowych osoby, dla których podstawa wymiaru składek jest oderwana od przychodu w rozumieniu przepisów podatkowych ograniczenie rocznej podstawy wymiaru składek do 30-krotności przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia na dany rok kalendarzowy (341,8 tys. osób przekroczyło ten próg w 2017 r.; kwota utraconej składki wyniosła 7,7 md zł)

w mld zł 17 WYZWANIA SYSTEMU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH Zrównoważenie Funduszu Ubezpieczeń Społecznych WPŁYWY ZE SKŁADEK I WYDATKI FUS (w 2017 r. wydatki FUS na świadczenia wyniosły 209 mld zł) 220 200 180 160 140 120 100-34,6 wpływy ze składek i należności pochodnych wydatki na świadczenia pieniężne -28,7-49,5-61,4-67,5-60,2-49,8-57,2-57,0-52,6-49,4 80 60 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

w % 18 WYZWANIA SYSTEMU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH Zrównoważenie Funduszu Ubezpieczeń Społecznych STOPIEŃ POKRYCIA WYDATKÓW FUS ZE SKŁADEK w % 2017 r. 78,9% (wstępne dane) 80,0 75,0 70,0 70,3 73,8 69,4 67,0 68,5 71,9 74,2 65,0 60,0 61,1 61,6 57,2 55,7 55,0 50,0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

w mln zł 19 WYZWANIA SYSTEMU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH Zrównoważenie funduszu chorobowego SALDO FUNDUSZU CHOROBOWEGO w mln zł (w 2017 r. -8 063 mln zł; wstępne dane ) 2 000 1 000 0 237 252 320 722-1 000-2 000-3 000-4 000-1 211-1 255-2 191-3 355-5 000-6 000-7 000-8 000-9 000-6 016-7 517-7 984 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

20 WYZWANIA SYSTEMU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH Zrównoważenie funduszu chorobowego ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa świadczenia na podstawie ustawy o zasiłek chorobowy o świadczenie rehabilitacyjne o zasiłek wyrównawczy o zasiłek macierzyński o zasiłek opiekuńczy od 2009 r. saldo funduszu chorobowego co raz bardziej na minusie niesprawiedliwy podział korzyści z funduszu różnych grup ubezpieczonych o przypis składek na ubezpieczenie chorobowe pracowników i zleceniobiorców pokrywa wydatki na świadczenia dla tych grup w odpowiednio 67% i 62% (2016 r.) o w przypadku osób prowadzących działalność gospodarczą w 20% potrzeba nowej ustawy chorobowej

w mln zł 21 Zrównoważenie funduszu emerytalnego 0 WYZWANIA SYSTEMU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH SALDO FUNDUSZU EMERYTALNEGO w mln zł (w 2017 r. -37 412 mln zł; wstępne dane) -10 000-20 000-30 000-30 130-28 635-40 000-50 000-37 102-48 446-50 629-44 632-39 123-45 656-43 149-38 775-38 028-60 000 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

22 WYZWANIA SYSTEMU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH Zrównoważenie funduszu emerytalnego liczba osób objętych ubezpieczeniem emerytalnym (2017) 15 543,8 tys. liczba emerytów ZUS (2017) 5 493,8 tys. liczba emerytów ZUS (2016) 5 119 400 liczba emerytów ZUS (2015) 5 026 427 liczba emerytów KRUS (2015) 943 019 liczba emerytów MSW (2015) 149 314 liczba emerytów MON (2015) 110 611 liczba emerytów MS (2015) 23 749

w mln zł 23 WYZWANIA SYSTEMU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH Zrównoważenie funduszu rentowego SALDO FUNDUSZU RENTOWEGO w mln zł (w 2017 r. -2 585 mln zł; dane wstępne) 0-2 000-1 244-4 000-6 000-5 302-5 356-8 000-7 753-10 000-12 000-10 113-10 938-8 987-14 000-16 000-18 000-13 949-15 377-16 236-16 727 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

w mln zł 24 WYZWANIA SYSTEMU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH Fundusz wypadkowy ma się dobrze SALDO FUNDUSZU WYPADKOWEGO w mln zł (w 2017 r. 2 060 mln zł; dane wstępne) 1 800 1 600 1 587 1 400 1 200 1 000 923 936 1 190 1 289 800 600 400 200 0 12 197 505 630 394-200 -400-167 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

25 WYZWANIA SYSTEMU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH Zasady waloryzacji emerytur i rent w 2018 r. w 2018 roku wskaźnik waloryzacji 102,98% (29,80 zł dla świadczenia 1000 zł) Jak w przyszłości waloryzować świadczenia?

26 WYZWANIA SYSTEMU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH Przyszłość filara kapitałowego 1999: utworzenie OFE 2011: ograniczenie składki do OFE w 2011 roku i utworzenie subkonta w ZUS 2014: zmiana składki do OFE, wprowadzenie dobrowolności OFE, umorzenie 51,5% jednostek rozrachunkowych OFE, utworzenie suwaka bezpieczeństwa 2018: jaki będzie kierunek prac nad OFE?

27 WYZWANIA SYSTEMU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH Rozwój nowych ryzyk społecznych ryzyko niesamodzielności o o o o o obecnie w przepisach unijnych świadczenia opieki długoterminowej (Long-term Care) zaliczone są do świadczeń chorobowych silnie zróżnicowane pod tym względem ustawodawstwa krajowe ochrona przed ryzykiem silnie rozproszona w całym systemie zabezpieczenia społecznego świadczenia opieki długoterminowej a prawo do swobodnego przemieszczania się orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej

Dziękuję za uwagę