DOKUMENTACJA PRAC KONSERWATORSKICH I RESTAURATORSKICH. Kanapa tapicerowana. 1. połowa XIX wieku

DOKUMENTACJA PRAC KONSERWATORSKICH I RESTAURATORSKICH Kanapa tapicerowana 1. połowa XIX wieku nr inw. ŁKr 199/1 Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie Autor prac konserwatorskich i restauratorskich: Pracownia Konserwacji Dzieł Sztuki PPKZ S.A. w Warszawie Fundacją Ochrony Mebli Zabytkowych oraz Dziedzictwa Kultury w Polsce D.O.M. Autor dokumentacji: Klara Czachorowska-Zarosa Maria Krawczyk Mariola Ratajczyk Autorzy badań specjalistycznych: Opracowanie historyczne tkaniny: Małgorzata Podkańska Badania laboratoryjne: Katarzyna Królikowska-Pataraja Adam Cupa Dokumentacja fotograficzna: Paweł Krawczyk Mariola Ratajczyk Ewa Suchy Warszawa, grudzień 2017 r.

SPIS TREŚCI: 1. KARTA IDENTYFIKACYJNA ZABYTKU I DOKUMENTACJI KONSERWATORSKIEJ 2 1.1. DANE PRZED KONSERWACJĄ 2 1.2. ZMIANA DANYCH PO KONSERWACJI 3 1.3. DANE DOTYCZĄCE KONSERWACJI 4 1.4. DANE DOTYCZĄCE DOKUMENTACJI 4 2. ZAGADNIENIA HISTORYCZNE 5 2.1. HISTORIA ZABYTKU 5 2.2. HISTORIA KONSERWACJI 14 3. OPIS, ANALIZA TREŚCI, FORMY I FUNKCJI 15 4. TECHNIKA I TECHNOLOGIA 26 4.1. ZESTAWIENIE MATERIAŁÓW PIERWOTNYCH 28 4.2. ZESTAWIENIE MATERIAŁÓW WTÓRNYCH 28 4.3. TECHNIKA ORYGINAŁU I ANALIZA SPOSOBU WYKONANIA 29 4.4. TECHNIKA WARSTW I ELEMENTÓW WTÓRNYCH 32 5. STAN ZACHOWANIA I PRZYCZYNY ZNISZCZEŃ 32 6. CEL ORAZ ZAŁOŻENIA KONSERWACJI I RESTAURACJI 34 7. PROGRAM PRAC 36 7.1. ZAKRES BADAŃ 39 7.2. KOLEJNOŚĆ PRAC 39 8. PRZEBIEG KONSERWACJI I RESTAURACJI 63 8.1. OPIS WYKONYWANYCH ZABIEGÓW 63 8.2. UZASADNIENIE DOBORU ZASTOSOWANYCH MATERIAŁÓW I METOD 68 9. ZALECENIA DLA UŻYTKOWNIKA 70 10. DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA 71 1

1. KARTA IDENTYFIKACYJNA ZABYTKU I DOKUMENTACJI KONSERWATORSKIEJ 1.1. DANE PRZED KONSERWACJĄ Dane o obiekcie na podstawie programu prac konserwatorskich: RODZAJ TEMAT MIEJSCE POWSTANIA, WARSZTAT, AUTOR Mebel - kanapa Kanapa w stylu neoklasycystycznym (?), tapicerowana, snycerowana, malowana i złocona Brak danych NUMER INWENTARZOWY ŁK 199/1 INSKRYPCJE Brak widocznych sygnatur i naklejek DATOWANIE XIX wiek (?) POCHODZENIE MIEJSCE PRZECHOWYWANIA WŁAŚCICIEL/UŻYTKOWNIK WYMIARY TECHNIKA WCZEŚNIEJSZE KONSERWACJE (LUB RENOWACJE) WCZEŚNIEJSZE DOKUMENTACJE Polska, Warszawa, Pałac w Łazienkach, Biały Domek, Sala Jadalna Muzeum Łazienki Królewskie ul. Agrykoli 1, 00-460 Warszawa Muzeum Łazienki Królewskie ul. Agrykoli 1, 00-460 Warszawa wys. 93,5cm; szer. 170 cm; gł. 61,5 cm Konstrukcja oskrzyniowa, drewno snycerowane, polichromowane i złocone, tapicerka. Tak, brak szczegółowych informacji. Nie 2

1.2. ZMIANA DANYCH PO KONSERWACJI TEMAT MIEJSCE POWSTANIA, WARSZTAT, AUTOR INSKRYPCJE DATOWANIE POCHODZENIE TECHNIKA Kanapa klasycystyczno-empirowa Austria, Wiedeń (?) Na desce oskrzyni częściowo nie czytelny odręczny napis wykonany czarną farbą 3Z. (?) Na desce oskrzyni wyblakła prostokątna kartka z nadrukowanym czarnym tuszem, częściowo nieczytelnym napisem: Herrschaft Seelowitz. Schloss- Inventur Nr 179 [numer pisany odręcznie, czarnym tuszem] 401 [numer napisany odręcznie, ołówkiem] Stück. Na pierwszej tkaninie podbiciowej siedziska odręczny napis wykonany zielonym tuszem: ŁKr 199/1 Na tej samej tkaninie napis odręczny wykonany czerwonym tuszem: 10-3-16 T KRP. Na drugiej tkaninie podbiciowej siedziska odręczny napis wykonany czarnym tuszem: K.R.P. i K.S. K- 3685. Na tej samej tkaninie odręczny napis wykonany czerwonym tuszem: KCB.I.64.6. Dalej na tej samej tkaninie napis odręczny wykonany czerwoną farbą: I-g-160-ZK.. Dalej na tej tkaninie prostokątna wyblakła mocno i zalana płynem kartka z częściowo nieczytelnym drukowanym na czarno napisem: Intendent Biura Prezydialnego KRN. [dalej napisy wykonane odręcznie czarnym tuszem] 2 Rz 182 1, 4 III 1946 6 [nieczytelny podpis]. Dalej na tej tkaninie, odręczny napis czarnym tuszem: Remontowano złocenia w 1951 roku Warsza E.Dredecki. W tym miejscu też przybita do tylnej deski oskrzyni metalowa prostokątna tabliczka z wybitym napisem: K.R.P. i K.S. Dz 10, Nr 3, 16. 1. poł. XIX wieku Pałac w Seelowitz (Židlochovice) Stolarska, pozłotnicza, tkacka (tapiseria), tapicerska. 3

1.3. DANE DOTYCZĄCE KONSERWACJI ZLECENIODAWCA: WYKONAWCA: OPRACOWANIE PROGRAMU KONSERWATORSKIEGO: NADZÓR KONSERWATORSKI: Muzeum Łazienki Królewskie ul. Agrykoli 1, 00-460 Warszawa Polskie Pracownie Konserwacji Zabytków S.A., 00-382 Warszawa, ul. Solec 103 program realizowano na podstawie wytycznych Zamawiającego ze strony Zleceniodawcy: Kamilla Pereta - Główny Konserwator Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie ze strony Wykonawcy: Mariola Ratajczyk - Kierownik Pracowni Konserwacji Dzieł Sztuki PPKZ S.A. Paweł Krawczyk Prezes Zarządu Fundacji Ochrony Mebli Zabytkowych oraz Dziedzictwa Kultury w Polsce D.O.M. WYKONAWCY PRAC: drewno Paweł Krawczyk, Anna Oziębło pozłotnictwo - Anna Oziębło, Małgorzata Kowalska tapicerowanie - Wiesław Gula tkanina Mariola Ratajczyk, Longina Małachowska DATA ROZPOCZĘCIA PRAC: wrzesień 2017 DATA ZAKOŃCZENIA PRAC: grudzień 2017 1.4. DANE DOTYCZĄCE DOKUMENTACJI OPISOWA: FOTOGRAFICZNA: 70 str. 67 zdjęć 4

2. ZAGADNIENIA HISTORYCZNE 2.1. HISTORIA ZABYTKU Powstanie kanapy, jak i całego kompletu mebli do których się zalicza, związane jest zapewne z pałacem w Židlochovicach koło Brna. Być może zamówiono je przy okazji przebudowy pałacu przeprowadzonej w latach 40. XIX wieku. Od lat 20. XIX wieku pałac był w posiadaniu cesarskiej rodziny Habsburgów. Pierwszym właścicielem pałacu był książę Albert Kazimierz, znany mecenas i kolekcjoner sztuk, twórca jednej z największych na świecie kolekcji grafik i rysunków, zlokalizowanej w jego wiedeńskim pałacu i nazwanej następnie na jego cześć Albertiną. Dwa lata po zakupie pałacu w Židlochovicach książę zmarł zapisując cały swój majątek przybranemu synowi księciu Karolowi Ludwikowi Habsburgowi. Aż do upaństwowienia pałacu po 1919 roku, ta czeska posiadłość pozostała w rękach potomków Karola Ludwika. Do lat 60. XIX wieku miasto i pałac nosiły nazwę Seelowitz, którą po 1865 roku zmieniono na Groß Seelowitz. Nazwa ta obowiązywała do 1918 roku. Podczas prac konserwatorskich kanapy odnaleziono kartkę inwentarzową z numerem porządkowym inwentarza pałacu w Seelowiz, co może stanowić argument za datowaniem mebla przed 1865 rokiem. Z końca lat 80. XIX wieku zachowała się fotografia pałacowej galerii obrazów, na której widoczne są meble z kompletu. Il. 1. Galeria w Pałacu w Židlochovicach około 1888 roku. 5

Il. 2. Kartka inwentarzowa z Pałacu w Židlochovicach znaleziona na kanapie. Prawdopodobnie w połowie lat 90. XIX wieku meble przewieziono do Wiednia jako element wyposażenia wnętrz przebudowywanej i remontowanej Albertiny. Obie te posiadłości były wtedy w rękach księcia Fryderyka, więc gdy pojawiła się potrzeba domeblowania wnętrz pałacowych w Wiedniu, przewieziono część obiektów z innych posiadłości. Świadkiem obecności mebli w Albertinie jest fotografia wnętrza Złotego Gabinetu z 1905 roku, na której widać dwa krzesła i kanapę z kompletu. Charakterystyczna deformacja oparcia, gdzie lewy narożnik oparcia nie jest równoległy do górnego ramiaka, pozwala identyfikować mebel ze zdjęcia z opisywanym w niniejszej dokumentacji. Deformacja jest efektem błędu przy pracach tapicerskich polegającego na zbyt mocnym naciągnięciu tkaniny. Warto w tym miejscu wspomnieć o jeszcze jednym komplecie mebli z Albertiny, do dziś się w niej znajdującym, który powstał w czasie wspominanej już przebudowy pałacu z końca wieku XIX. Jest to komplet mebli z Salonu Herbacianego, którego dekoracja i forma jest analogiczna do omawianego tutaj kompletu. Charakterystyczna dekoracja nóg, jak i ornamentyka pozwalają na wyciągnięcie wniosków mówiących, że twórca mebli z Salonu Herbacianego widział i znał dobrze komplet, z którego pochodzi opisywana komoda. Meble z Salonu Herbacianego powstały w wytwórni Portois&Fix w Wiedniu, która specjalizowała się w wykonywaniu mebli według stylów historycznych. 6

Il. 3. Albertina w Wiedniu, wnętrze Złotego Gabinetu w 1910 roku. Widoczne meble z kompletu. Il. 4. Albertina w Wiedniu, wnętrze Salonu Herbacianego, widoczne fotele o analogicznej formie i dekoracji snycerskiej do omawianego kompletu mebli. 7

Najprawdopodobniej meble pozostały w Albertinie do 1919 roku, kiedy to na mocy postanowień tzw. Habsburgergesetz po I wojnie światowej odebrano majątki Habsburgom i przekazano je na własność państwa. Książę Fryderyk zachował jedynie posiadłość w Mosonmagyaróvár leżącą na terenie Węgier. Na mocy tzw. Habsburgergesetz dotychczasowy właściciel Albertiny mógł zabrać z pałacu osobiste przedmioty, w tym min. kanapy, krzesła, fotele, zegary i lustra. Kolejny etap historii kanapy i pozostałych mebli z kompletu, związany jest z Zamkiem Królewskim w Warszawie. Obranie tego kierunku poszukiwań było możliwe dzięki odnalezieniu na tkaninie podbiciowej siedziska kanapy przedwojennego numeru inwentarzowego Zamku Królewskiego. Po analizie międzywojennych źródeł dotyczących zamku, szczególnie fotografii archiwalnych, udało się ustalić, że meble pojawiły się w nim w 2. poł. lat 30. XX wieku. Zamek Królewski w Warszawie pełnił w okresie międzywojennym funkcję reprezentacyjnej siedziby prezydenta Polski, Ignacego Mościckiego. Dzięki dość licznie zachowanym fotografiom można stwierdzić, że meble były często używane i wędrowały po licznych pomieszczeniach Zamku. Na zdjęciach z meblami można min. zidentyfikować takie pomieszczenia jak Sala Żółta, Sala Zielona, Sala Rycerska. Używano mebli zarówno podczas wyprawianych w Zamku przyjęć jak i spotkań oficjalnych z delegacjami rządu Polskiego czy też innych państw. Wyposażenie Zamku Królewskiego w Warszawie, ale też innych najważniejszych polskich gmachów reprezentacyjnych, było w dwudziestoleciu międzywojennym pod zarządem Polskich Zbiorów Sztuki. Ich celem było odzyskiwanie i pozyskiwanie elementów wyposażenia wnętrz. Już w trakcie procesu rewindykacji zabranych podczas I wojny światowej z Polski dzieł sztuki, rozpoczęto poszukiwania odpowiednich elementów wyposażenia wnętrz na rynku antykwarycznym. Przykładem antykwariusza utrzymującego żywe kontakty handlowe z Polskimi Zbiorami Sztuki był działający w Wiedniu, a pochodzący z Polski, Szymon Szwarc. Dzięki jego osobie udało się Polsce pozyskać, jak i odzyskać, wiele cennych dla kultury obiektów. Szymon Szwarc niektóre z dzieł sztuki podarował państwu Polskiemu, mając na uwadze ich bezcenną wartość. 8

Il. 5.Przedwojenne znaki inwentarzowe Zamku Królewskiego w Warszawie znalezione na kanapie. Il. 6. Luty 1939 roku, śniadanie wydane na Zamku Królewskim w Warszawie na cześć ministra spraw zagranicznych Włoch. Widoczne meble z kompletu, na pierwszym planie krzesło i fotel, a na drugim, pod ścianą, kanapa, na której siedzi prezydent Ignacy Mościcki (źródło: NAC). 9

Il. 7. Styczeń 1939 roku. Przyjęcie noworoczne wyprawione przez prezydenta Ignacego Mościckiego na Zamku Królewskim w Warszawie. Widoczne meble z kompletu, w tym stojąca pod ścianą kanapa (źródło: NAC). Po wybuchu II wojny światowej i rozpoczęciu niemieckiej okupacji Warszawy, hitlerowcy rozpoczęli proces ograbiania pałaców i dawnych rezydencji królewskich z cennych dzieł sztuki, w celu urządzania siedzib dygnitarzy nazistowskich znajdujących się zarówno na terenie stolicy jak i poza nią. Bardzo duży transport mebli, obrazów i innych dzieł wywieziono na Wawel, który przeznaczono na rezydencję Hansa Franka. Taki los spotkał opisywany komplet mebli, który od tego momentu miał służyć jako wyposażenie jednej z komnat pałacowych Zamku Królewskiego na Wawelu. Podczas szybkiej ewakuacji hitlerowców z Krakowa na początku 1945 roku, Hans Frank nie zdążył zabrać większości zrabowanych dzieł sztuki. Komplet opisywanych mebli po zakończeniu II wojny światowej powrócił do Warszawy. Jedna z publikacji 1 dotyczących historii Zamku Królewskiego w Warszawie i dziejów jego wyposażenia podaje listę ważniejszych obiektów, w tym mebli, które uratowano przed zniszczeniem w czasie II wojny światowej. Wśród obiektów wymieniony jest komplet mebli kryty gobelinem składający się z kanapy, czterech foteli oraz dziesięciu krzeseł, który dzięki wzmiance o tkaninie 1 A. Król, Zamek Królewski w Warszawie. Od końca XIII wieku do roku 1944, Warszawa 1969. 10

oraz podanych wymiarach można identyfikować z omawianym niżej kompletem. Dodatkowo podano informację, że meble obecnie (czyli przełom lat 60. i 70. XX wieku) znajdują się w Belwederze. Dzięki zachowanym na kanapie numerom inwentarzowym można stwierdzić, że meble po II wojnie światowej przekazano pod zarząd Biura Prezydialnego Krajowej Rady Narodowej, która zarządzało Belwederem, a jeden z jego organów miał siedzibę w Podchorążówce w Łazienkach Królewskich w Warszawie. Stamtąd przeniesiono meble do Białego Domku. Przedstawiona powyżej teoria dotycząca historii obiektów, odtworzona jedynie dzięki numerom inwentarzowym znalezionym na kanapie oraz fotografiom archiwalnym, jest jeszcze częściowo kwestią otwartą. Bardzo możliwe jest, że na pozostałych elementach kompletu, fotelach i krzesłach znajdują się informacje, które pozwolą zdobyte informacje poszerzyć i potwierdzić. Il. 8. Styczeń 1940 roku, spotkanie przedstawicieli Amerykańskiego Czerwonego Krzyża z gubernatorem Hansem Frankiem. Zamek Królewski na Wawelu. Widoczne meble zabrane z Warszawy, w tym kanapa (źródło: NAC). 11

Il. 9. Powojenne znaki inwentarzowe Kancelarii Rady Państwa i Kancelarii Sejmu. Il. 10. Nieczytelna karta inwentarzowa Biura Prezydialnego Krajowej Rady Narodowej. 12

Il. 11. Informacja o konserwacji złoceń w 1951 roku. Il. 12. Powojenne znaki inwentarzowe znalezione na kanapie. Il. 13. Numery inwentarzowe Łazienek Królewskich. 13

2.2. HISTORIA KONSERWACJI Mebel Mebel nie posiada opisanej dokumentacji konserwatorskiej. Historię konserwacji można przeanalizować na podstawie oględzin obiektu i zaobserwowanych inskrypcji. Nie stwierdzono napraw konstrukcji mebla. W 1951 roku wykonano częściową konserwację złoceń, wykonano ją przy użyciu złota płatkowego kładzionego na czerwonym pulmencie. Z tego samego czasu pochodzi również przemalowanie warstwy wykończeniowej, wykonane farbą olejną w kolorze zbliżonym do warstwy oryginalnej. Dokonywano niewielkich prac konserwatorskich przy warstwach tapicerskich, o czym świadczą ślady bicia gwoździ widoczne pod listewkami przytwierdzonymi wtórnie do desek oskrzyni siedziska. Były to jednak niewielkie ingerencje z wykorzystaniem materiałów oryginalnych. Przed I wojną światową wymieniono oryginalną tkaninę podbiciową siedziska, nie pozbywając się jej jednak całkowicie. Wycięto ją dość niestarannie blisko gwoździ i zostawiono fragmenty. Trzecią tkaninę podbiciową siedziska założono w 2. połowie XX wieku. Obicie tapiseryjne Omawiane obicie tapiseryjne nie ma opisanej dokumentacji konserwatorskiej. Konserwację możemy przeanalizować na podstawie oględzin obiektu. Na tej podstawie widać, że obicie było poddawane wielu naprawom, które pochodzą z wcześniejszych okresów. Najwcześniejsze uzupełnienia przetarć i ubytków pochodzą zapewne z przełomu XIX/XX wieku na co wskazuje technika wykonania (pełne uzupełnienie ornamentu w oryginalnej technice, przędzą jedwabną i wełnianą zbliżoną do oryginału), odbarwienia koloru uzupełnionych fragmentów spowodowane użyciem barwników anilinowych, nieodpornych na działanie światła. Późniejsze naprawy (zapewne z około połowy XX wieku), to niefachowe zszycia i cery powodujące deformacje płaszczyzny obiektu. Tkanina zaplecka kanapy Warstwa 1 (wewnętrzna, niewidoczna): Tkanina półwełniana, wykonana na krośnie mechanicznym, o splocie prostym, naśladującym splot gobelinowy, zamocowana od strony wewnętrznej ramy oparcia; zakryta wtórnie (bez demontażu oparcia) warstwą 2 - trzema prostokątami tkaniny wiskozowo-bawełnianej o splocie rypsowym, doklejonymi przy użyciu 14

kleju kostnego do warstwy tkaniny 1. Taki zabieg odświeżenia zaplecka kanapy zastosowano zapewne w czasie prac renowatorskich w połowie XX wieku. Tkanina warstwy 1., wtórna w stosunku do obicia gobelinowego kanapy jest typowa dla wykończenia zaplecków mebli siedziskowych o obiciach tapiseryjnych z ostatniej ćwierci XIX wieku; tkanina warstwy 2 - XXwieczna, z użyciem włókien pozyskanych z regenerowanej celulozy. 3. OPIS, ANALIZA TREŚCI, FORMY I FUNKCJI Mebel Kanapa tapicerowana, snycerowana i złocona, o formie i dekoracji utrzymanej w stylu klasycystycznym z elementami empirowymi. Mebel wsparty na ośmiu, zwężających się lekko ku dołowi, toczonych nogach zwieńczonych gałką. Nogi dekorowane ornamentem o charakterze roślinnym - stopa w formie szyszki, dalej płaski, gładki pierścień, a następnie liście akantu sięgające do połowy wysokości nogi. Dalsza część bez dekoracji, zwieńczona kolejno płaskim i gładkim pierścieniem oraz gałką dekorowaną liśćmi akantu. Powierzchnie liści, szyszek oraz pierścienie pozłocono. Siedzisko kanapy prostokątne, tapicerowane, z podłokietnikami. Rama siedziska dekorowana dekoracją snycerską o charakterze floralnym. W środku pola dekorowanego z obu brzegów płaską wstęgą, umieszczono rytmiczną dekorację w formie następujących po sobie czterolistnych kwiatów i kokard. Dodatkowym elementem jest perełkowanie umieszczone przy dolnym brzegu oskrzyni. Wszystkie elementy dekoracyjne oskrzyni zostały pozłocone. Podłokietniki ażurowe, częściowo tapicerowane, z poduszką w formie nerki. Część drewniana podłokietników jest kwadratowa w przekroju, wyprowadzona jest z oparcia kanapy i łukiem spływa, aż do załamania, gdzie biegnie pionowo w dół. Dekorację snycerską umieszczono po bokach, w centralnym polu umieszczony jest, analogiczny jak na pozostałych elementach mebla, motyw przeplatających się kwiatów i kokard. Na brzegach podłokietników ciąg perełkowania. Oparcie kanapy tapicerowane, w formie trapezu równoramiennego, połączone z siedziskiem jedynie przy dolnych narożach, dzięki czemu jest ono w dolnej partii ażurowe. Dekoracja snycerska oparcia jest identyczna jak dekoracja siedziska. 15

Obicie tapiseryjne - Kompozycje obić siedziska i oparcia Obicia siedziska i oparcia zostały zakomponowane w następujący sposób: prostokątne pola środkowe, odpowiadające w przybliżeniu rozmiarom powierzchni siedziska i oparcia zostały wypełnione kompozycjami z przedstawieniem malowniczo pogrupowanych antykizujących waz, naczyń i instrumentów - każda z części kompozycji zawiera 13 różnych, nie powtarzających się elementów. Pola środkowe ujęto pasami bordiur z przedstawieniem wici winorośli. Bordiury te zostały utkane równocześnie z kompozycjami centralnymi i stanowią z nimi jednorodną technicznie całość. W celu dopasowania rozmiarów obić do wysokości wyściełanych siedzisk i oparć, poszczególne elementy tapiserii powiększono przez doszycie dodatkowych, tkanych osobno pasów bordiur tapiseryjnych, z klasycznym empirowym ornamentem prostej wici laurowej o symetrycznie ułożonych liściach i jagodach. Pod względem technicznym i kompozycyjnym doszyte pasy bordiur akantowych są identyczne z kompozycjami centralnymi i powstały w tym samym czasie. Podłokietniki obite elipsoidalnymi, tkanymi do kompletu niedużymi kompozycjami z przedstawieniem splecionych ukwieconych gałązek ujętych bordiurą z gałązek laurowych tworzących formę wydłużonych wianuszków. OPIS PRZEDSTAWIENIA Oparcie Il. 14. Obicie tapiseryjne zdemontowane z oparcia kanapy. Kompozycja pola środkowego obicia oparcia przedstawia ustawione na półce (?) lub blacie (?) oplecionym kwitnącą wicią powojnika następujące antykizujące naczynia i przedmioty - w sumie trzynaście. I tak, od lewej strony kompozycji rozpoznajemy: 1. krater - puchar w kolorze srebrzystym, naśladujący zdobiony wypukłymi dekoracjami wyrób szklany 16

z uchwytami; 2. dymiącą czarę-kadzielnicę z czerwono-różową misą (naśladującą wyrób z różowego polerowanego porfiru) w oprawie w kolorze złotym, na stopie z nodusem ze spływami zakończonymi stylizowanymi głowami delfinów. Czara ujęta koszykiem z liśćmi akantu, przechodzącymi w odchylone głowy orłów; 3. wysmukły srebrzysty dzban; 4. przewrócony świecznik w kolorze srebrzystym; 5. czarkę kubek w kolorze złocistym, z ornamentem palmetowym przy krawędzi; 6. duży dzban na kwadratowej podstawie, w kolorze malinowym, ze złocistymi uchwytami w formie bocianów, z antykizującą sceną figuralną na brzuścu; 7. dymiącą czarę - kadzielnicę na podstawie złożonej z dwóch nastawionych na siebie kwiatonowych form w kolorze różowobiałym, naśladujących alabaster i zwieńczoną figurą złocistego łabędzia; za nią 8. srebrzyste puzdro w formie wydłużonego prostokąta ze złocistymi dekoracjami narożników, z półotwartym, lekko wypukłym wiekiem, z widoczną biżuterią i zwisającym sznurem pereł; obok 9. figura siedzącego gryfa w kolorze złocistym, ukazana z lewego profilu. W tle przedmiotów 3-9 znajduje się 10. położona na dłuższym boku srebrzysta antyczna harfa z uchwytem zdobionym kwiatonami i 11. wysmukły dzban do wina w kolorze srebrzystym, naśladującą grawerowany kryształ, ze złocistą oprawą brzuśca i ucha oraz, 12. wysmukły srebrzysty wazon na okrągłej stopie, z oprawą dołu i góry brzuśca i wlewu w kolorze złocistym i, na końcu, 13. płaska czarka naśladująca prążkowany różowy jaspis, w złocistej oprawie. Oprawa czarki w formie realistycznie wykonanego łabędzia z rozłożonymi skrzydłami, z wysokim, esowato wygiętym uchwytem. Tło kompozycji oryginalnie kremowobiałe. Kompozycja środkowa jest ujęta bordiurą z motywem prostej, geometrycznej plecionki, tworzącej 11 wydłużonych sześciokątów na bokach dłuższych i po dwa na bokach krótszych; pola sześciokątów wypełnione wicią winorośli. Bordiura, doszyta z trzech stron, z motywem ciągłym z liści lauru, rozchodzącymi się z przodu na boki od czterolistnej rozety, wyznaczającej oś symetrii na przodzie obicia. 17

Siedzisko Il. 15. Obicie tapiseryjne zdemontowane z siedziska kanapy. Kompozycja - pole środkowe Kompozycja pola środkowego obicia siedziska przedstawia, ustawione na półce (?) lub blacie (?) oplecionym kwitnącą wicią powojnika, następujące przedmioty - od lewej: 1. srebrzysty dzban o repusowanej podstawie i dole brzuśca, a u góry z motywem maski wśród wici akantu; 2. kaduceusz przedstawiony ukośnie, skierowany w prawo; 3. wysmukły błękitny kubek-puchar ze złocistą oprawą na górnej krawędzi i stopie, z granatowym motywem wazowym na błękitnym tle; 4. wysoki dzban w kolorze srebrzystym, na cokole, z antykizującą kompozycją figuralną na brzuścu; 5. fragment złocistej trąbki (?); 6. grzechotkę (?); 7. ujęty frontalnie złocistobrązowy posążek lwa spoczywającego na cokole, a obok niego - 8. lśniący kubek - czarę z wystającym w górę uchem, w kolorze polerowanej miedzi; 9. dużą, srebrzystą, bogato zdobioną wazę - krater z brzuścem zdobionym ukazanym frontalnie orłem z rozłożonymi skrzydłami. Dekoracja u podstawy w formie rozchylonych liści akantu, u góry ułożona w dwa równoległe pasy wypełnione ornamentem ciągłym, złożonym z liści laurowych. Przy wlewie wazy dwa symetryczne złociste ucha w formie siedzących łabędzi. W tle przedmiotów 7-9 znajdują się: 10. przewrócony wysoki, wysmukły gerydon z hermami flankującymi płytką misę. Z prawej strony wazy (nr 9) umieszczono widoczną fragmentarycznie, 10. czterostrunową lirę, obok której stoi 11. wysmukły dzban o błękitnym brzuścu, ujętym u dołu i góry złocistą oprawą i opasany na skos złocistymi wstęgami. Po jego prawej znajduje się 12. złocista, dymiącą, płaska czara-kadzielnica, zdobiona ornamentem 18

perełkowym. Ostatnim, 13 elementem kompozycji jest duży, różowy kubek lub dzban w złocistej koszyczkowej oprawie, z wysokim, splecionym u góry, esowato wygiętym uchwytem - uchem. Tło kompozycji oryginalnie kremowobiałe. Kompozycja środkowa jest ujęta bordiurą z motywem prostej, geometrycznej plecionki, tworzącej 11 wydłużonych sześciokątów na bokach dłuższych i po dwa na bokach krótszych; pola sześciokątów wypełnione wicią winorośli. Bordiura doszyta z czterech stron, z motywem ciągłym z liści lauru, rozchodzącymi się z przodu na boki od sześciolistnej rozety, wyznaczającej oś symetrii na dłuższych bokach. Źródła ikonograficzne Obie antykizujące kompozycje centralne z przedstawieniem trofeów - zgromadzonych licznych cennych naczyń stołowych, kadzielnic, instrumentów muzycznych, otoczonych bordiurą wicią winorośli można interpretować jako nawiązania: - do motywów świąt dionizyjskich, przedstawianych we wcześniejszych, XVII i XVIII wiecznych kompozycjach malarskich i w tapiseriach; - dekoracji a l antique (projekty Perciera i Fontaine a i Dugourca; realizacji takich złotników francuskich jak Odiot, Thomire), a jednocześnie francuskiej kultury stołu z początku XIX wieku; - do motywów szeroko pojętych trofeów - do kolekcji swoistego, chaotycznego cabinet de curiosités Il. 16. Karton tapiserii do obicia fotela, ok. 1815, źródło: http://www.gazetteart.com/images/cotation/g/24364.jpg 19

Il. 17. Antykizujace wazy, dzbany i kadzielnice z Recueil de décorations intérieures [...] composé par C. Percier et P.-F.-L. Fontaine, exécuté sur leurs dessins - Paris 1812, źródło BNF Gallica. 20

Malarskie i tkane motywy antykizujących waz pojawiają się obok dzieł złotniczych w dekoracji wnętrz pod koniec XVIII wieku. Były to polichromie i tapety na ścianach, a na meblach hafty i tapiserie. Motywy trofeów złożonych z cennych naczyń i wici winorośli znajdujemy m.in. na francuskich tapetach z lat 1810-20 ilustracja poniżej: Il. 18. Manufaktura tapet Josepha Dufour w Paryżu, fragment tapety z motywem trofeów, ok. 1810-1820 r., źródło: BNF Gallica http://bibliotheques-specialisees.paris.fr /ark:/73873/. 21

Il. 19. Jean-Demosthene Dugourc, projekt przeszklonej witryny - serwantki z kolekcją antycznych naczyń, zbiory MET, NYC; źródło: Wikimedia Commons. Możemy wskazać liczne przykłady analogicznych obić zachowanych na francuskich meblach z epoki końca I Cesarstwa, zwłaszcza na empirowych meblach z kręgu Jacoba. Były to kompozycje przeznaczone najprawdopodobniej na obicia mebli do wyposażenia dużych salonów lub jadalni. Występują one zwłaszcza w latach 1805-1815, w rozmaitych wariantach, świadczących o popularności tego typu motywów dekoracyjnych w okresie I Cesarstwa. Kilka przykładów mebli empirowych z obiciami identycznych z łazienkowskimi zamieszczamy poniżej: 22

Il. 20. Kanapa empirowa z kolekcji Roberta de Balkany o identycznej z obiciem oparcia kanapy z Białego Domku kompozycji centralnej na siedzisku, z pary niemal identycznych empirowych mahoniowych kanap, obitych wg opisu katalogowego tapiserią z Aubusson, około 1815 r. Wymiary kanap: wys.100.5, dł. 181 i 196 cm, głębokość 91.5 cm. Źródło: archiwum aukcji Christies, Londyn, aukcja nr 14193 z dnia 22-23.03.2017 r. Il. 21. Komplet foteli z tej samej kolekcji i aukcji jak wyżej. 23

Il. 22. Inny model foteli o identycznym obiciu należał do Molly de Balkany: Jacob-Desmalter(?), ok. 1815 r.; aukcja domu aukcyjnego Piguet, Genewa, 6.05.2017 r., lot# 266. Il. 23. Paryż, Banque de France - fotele autorstwa Georgesa Jacoba z identycznym obiciem gobelinowym, ok. 1815 r. Fot. Jason Whittaker, 2010 r., źródło: Flickr.com Na oparciu fotela z prawej strony widoczna kompozycja identyczna z umieszczoną na oparciu fotela z Białego Domku. Il. 24. Oparcie fotela z białego domku nr inw. MŁK 24

Il. 25. Para empirowych foteli en gondole autorstwa Pierre Antoine Bellanger; obicie zidentyfikowane jako wyrób manufaktury w Beauvais, źródło: dom aukcyjny Osenat w Paryżu, aukcja 02.07.2017 r., lot # 134. Podsumowując powyższe rozważania można stwierdzić, że cały komplet mebli z Jadalni Białego Domku otrzymał obicia tapiseryjne wykonane we Francji według modelu opracowanego i modnego w okresie I Cesarstwa. Na podstawie przytoczonych przykładów można stwierdzić, że motywy dopasowano do form oparć i siedzisk przez modyfikację przebiegu bordiur, bez wprowadzania zmian w kompozycjach środkowych. Wskazano na cechy techniczne tkanin świadczące o tym, że obicie kanapy, jako pierwsze przebadane z całego zespołu mebli z Jadalni, powstało przed 1850 rokiem. Jeśli nie są to tkaniny pochodzące z epoki empire, tylko nieco późniejsze (w wypadku kanapy o najwyżej 30 lat) odtworzenia - retissages - to powstały one w Beauvais lub Aubusson według zachowanych oryginalnych kartonów z początku XIX wieku. Jednak do uzyskania pełnej informacji na temat historii obić potrzebne jest przeprowadzenie badań wszystkich elementów zachowanego kompletu. 25

4. TECHNIKA I TECHNOLOGIA Mebel Mebel wykonano przy użyciu charakterystycznych dla XIX wieku ręcznych technik stolarskich i tapicerskich. Złocenia również wykonano klasycznie, przy użyciu płatków złota oraz pulmentu. Obicie tapiseryjne Jednostronna tkanina dekoracyjna służąca do obicia kanapy. Wykonana splotem gobelinowym z nici wełnianych i jedwabnych na osnowie wełnianej. Nici wątków i osnów skręcane ręcznie. Obicie wykonane techniką basse lisse. Jest to technika tkania tapiserii na krośnie tapiseryjnym poziomym, w którym podciąganie zespołów nici osnowy (poszczególnych rzędów) parzystych i nieparzystych odbywa się za naciśnięciem pedałów, a wątki za pomocą szpuli, wrzeciona lub czółenka są wprowadzane i wplatane prostopadle lub w inny sposób do osnowy tylko na określonym odcinku i przybijane (przeważnie płochą) na całej szerokości tkaniny. Technikę basse lisse stosowano m.in. w warsztatach Brukseli, Audenarde, Enghien, Beauvais, Aubusson-Felletin, Antwerpii. Datowanie kompozycji na około 1815 rok zostało przyjęte na podstawie studium porównawczego repertuaru ikonograficznego analogicznych odnalezionych przykładów kompletów obić, identyfikowanych w literaturze przedmiotu jako wyroby manufaktur francuskich w Beauvais bądź w Aubusson. Cechy techniczne tapiserii obić kanapy, takie jak: - skręcane ręcznie nici wątkowania i osnowy wełniane, - użycie barwników naturalnych, - tło kompozycji tkane wełnianymi wątkami, nawet w przypadku rozważenia wtórnego utkania na podstawie wcześniejszych kartonów, wskazują na ich wykonanie przed 1850 rokiem. Dodajmy, że późniejsze obicia tapiseryjne - z 2. połowy XIX wieku - były tkane na mechanicznie skręcanych, cienkich osnowach bawełnianych. Wątki jedwabne i wełniane barwione były wczesnymi barwnikami syntetycznymi o bardzo słabej trwałości wybarwień, z dominantą 26

jedwabnych wątków w tłach, które szybko ulegały zniszczeniu nie tylko ze względu na działanie promieniowania UV, agresywność stosowanych barwników i zapraw utrwalających wybarwienia, ale przede wszystkim ze względu na masowe fałszowanie jakości jedwabiu przez obciążanie przędzy solami metali w celu dodania jedwabiowi objętości, połysku i ciężaru, nawet do 50% wagowych. Proceder ten okazał się zabójczy dla jedwabiu i wytwarzanych z niego tkanin, gdyż tak potraktowane włókna miały nieodwracalnie zniszczoną i pozbawioną naturalnej elastyczności strukturę i po krótkim czasie użytkowania tkaniny z nich wykonane zaczynały łamać się i pękać. Tak więc, mimo że stosunkowo niedawne, obicia tapiseryjne z 2. połowy XIX wieku są z reguły zachowane w o wiele gorszym stanie (dotyczy to zarówno wybarwień jak zachowania całości struktury - przede wszystkim jedwabnych wątków) w porównaniu z analogicznymi obiektami z XVII czy XVIII wieku. Podsumowując możemy stwierdzić, że pod względem jakości, technologii wykonania i użytych surowców tapiseryjne obicia kanapy wpisują się w zakres tradycyjnych wyrobów tapiseryjnych z początku XIX wieku. Il. 26. Manufaktura w Beauvais, dziewiętnastowieczny tapiseryjny warsztat poziomy do tkania techniką basse lisse. 27

4.1. ZESTAWIENIE MATERIAŁÓW PIERWOTNYCH Mebel 1. drewno buku 2. grunt kredowo-klejowy 3. farba na spoiwie olejnym 4. pulment czerwony 5. złoto płatkowe 6. pasy tapicerskie jutowe 7. sprężyny tapicerskie 8. włosie końskie 9. trawa zamorska 10. juta 11. płótno lniane 12. wata bawełniana 13. surówka bawełniana 14. obicie tapiseryjne 15. taśma wykończeniowa 16. gwoździe tapicerskie Obicie tapiseryjne 1. nić lniana zszycia szpar technicznych 2. przędza wełniana - wątek 3. przędza jedwabna - wątek 4. przędza wełniana osnowa 4.2. ZESTAWIENIE MATERIAŁÓW WTÓRNYCH Mebel 1. grunt kredowo-klejowy 2. farba na spoiwie olejnym 3. pulment czerwony 4. złoto płatkowe 28

5. tkanina podbiciowa (sztuczny jedwab) 6. tkanina podbiciowa 7. tkanina rypsowa Obicie tapiseryjne 1. przędza wełniana - wątek 2. przędza jedwabna - wątek 3. nić poliestrowa z dodatkiem celulozy zszycia szpar technicznych 4. przędza wełniana osnowa 4.3. TECHNIKA ORYGINAŁU I ANALIZA SPOSOBU WYKONANIA Mebel Kanapa wykonana w całości z drewna buku (łac. Fagus L) - czyli materiału cechującego się min. dużą trwałością, chętnie wykorzystywanym np. do wykonywania mebli tapicerowanych - buczyna bardzo dobrze trzyma gwoździe. Mebel o konstrukcji szkieletowej, oskrzyniowej. Zastosowane połączenia stolarskie - połączenia czopowe wzmocnione kołkami, są charakterystyczne dla meblarstwa 1. połowy XIX wieku. Mebel wykończono przy użyciu techniki monochromii oraz złoceń z rozróżnieniem partii złoconych na poler i mat. Warstwy tapicerskie wykonano przy użyciu klasycznej technologii z wykorzystaniem sprężyn jako warstwy sprężynującej. Użycie miedzianych sprężyn oraz charakterystycznych dla przełomu XIX i XX wieku pasów tapicerskich, pozwala datować tapicerkę na ten właśnie okres. Na oskrzyni kanapy znaleziono 12-mm listewki, pod którymi znajdują się nieliczne ślady bicia wcześniejszej tapicerki. Obicie tapiseryjne Omawiane obicie zostało wykonane z przędzy wełnianej i jedwabnej wątki, na osnowie z przędzy wełnianej, splotem tapiseryjnym. Badania przędzy: Wątek wełniany: przędza wielowłóknista, złożona z trzech nitek, lekko skręcona w 3S, Gęstość wątków: przeciętnie 20-22/1 cmb 29

Wątek jedwabny: przędza wielowłóknista, złożona z dwóch nitek, skręcona w 2S, Gęstość wątków: przeciętnie 34-36/1 cmb ) Osnowa wełniana: przędza w kolorze naturalnym beżowym, przędza wielowłóknista, złożona z trzech nitek, lekko skręcona w 3S, Gęstość osnowy: 9/1 cmb Nić lniana: przędza wielowłóknista, lekko skręcona w 2S Barwniki: pochodzenia roślinnego Kolory: przędza jedwabna w odcieniach beżu, błękitu, różu, zieleni i złota, przędza wełniana w odcieniach beżu, ugru, brązu. Przeprowadzono analizę kolorystyczną lica obiektu w porównaniu z rewersem. Wnioski są następujące: 1. Zielenie, w odcieniach od nasyconej jasnej przez średnią do ciemnej, uzyskane w wyniku stosowania barwników pozyskiwanych z indygo i rezedy barwierskiej utraciły mniej trwały barwnik żółcień i obecnie mają odcienie od zielonkawego granatu do szaro-niebiesko-zielonego. 2. Odcienie niebieskie są o różnym stopniu spłowienia od jasnoniebieskiego do granatu. 3. Żółcienie pierwotna liczba nie do określenia obecnie spłowiałe na różne odcienie od kremowego przez beżowe i szare. 4. Brązy i ugry zachowane dość dobrze. 30

Il. 27. Zestawienie awersu i rewersu obicia siedziska po oczyszczeniu dla porównania kolorystyki. W zmianie kolorystyki decydującą rolę odegrała ekspozycja światła. Dodatkowym czynnikiem, poza ekspozycją światła, w zmianach odcieni a także zwiększeniu wrażliwości barwionych włókien odgrywają stosowane zaprawy generalnie do barw jasnych używana była zaprawa ałunowa, a do barw ciemnych brązów zaprawa żelazowa. 31

4.4. TECHNIKA WARSTW I ELEMENTÓW WTÓRNYCH Mebel Warstwy wtórne mebla wykonano zgodnie z technikami oryginalnymi. Zastosowana wtórnie farba o spoiwie olejnym, jest zbliżona do oryginału kolorystycznie. Obicie tapiseryjne Najwcześniejsze uzupełnienia przetarć i ubytków zapewne z końca XIX w. lub z początku XX w. zostały wykonane techniką gobelinową i znajdują się w polu środkowym w partiach ornamentów wykonanych przędzą jedwabną oraz przy brzegach bordiur wykonanych przędzą wełnianą. Późniejsze naprawy, po II wojnie światowej, to niefachowe zszycia i cery wykonane częściowo nicią jedwabną i bawełnianą w miejscach najbardziej osłabionych (jedwabne partie ornamentów). 5. STAN ZACHOWANIA I PRZYCZYNY ZNISZCZEŃ Mebel Mebel w stanie złym, pokryty licznymi luźnymi zanieczyszczeniami oraz trwałym brudem powierzchniowym. Konstrukcja mebla jest stabilna, bez ubytków drewna, uszkodzeń mechanicznych oraz rozległych pęknięć. Niewielkie spękania w miejscach połączeń konstrukcyjnych przechodzące przez wszystkie warstwy technologiczne. Widoczne drobne ubytki powierzchni, szczególnie na krawędziach, co jest skutkiem nieostrożnego traktowania mebla. Liczne braki i ubytki perełkowania i ornamentu o charakterze kwiatowym. Warstwa malarska miejscami odspojona, z niewielkimi ubytkami. Stan złoceń zły. Widoczne liczne przetarcia, częściowo aż do warstwy gruntu lub drewna. Widoczne liczne niestaranne przemalowania i przezłocenia oraz spękania. Warstwy tapicerskie w stanie pozwalającym na ponowne ich użycie. Liczne trwałe zabrudzenia oraz luźne zanieczyszczenia. Miejscami podarta i mocno zanieczyszczona tkanina podbiciowa. 32

Przyczyny zniszczeń: 1. niekorzystne warunki mikroklimatyczne panujące w miejscu obecnego przechowywania mebla, 2. pełnienie kiedyś przez kanapę funkcji użytkowych co naturalnie spowodowało zniszczenia obiektu, 3. nieostrożne obchodzenie się z meblem. Obicie tapiseryjne Stan zachowania obicia można określić jako zły. Tkanina jest bardzo brudna (plamy różnego pochodzenia, plamy z wosku), zakurzona, spłowiała, zdeformowana, pomarszczona, z licznymi ubytkami i rozsnuciami wątków jedwabnych, licznymi śladami profesjonalnych technicznie konserwacji, które obecnie utraciły swój pierwotny kolor z powodu nieprawidłowego ufarbowania jak i niestarannych napraw w postaci różnorodnych cer i zahaftowań, które zniekształcają powierzchnię obicia. Widoczne popękane, odstające luźno nici osnowy. Przędza lniana użyta pierwotnie do zszywania szpar technicznych uległa zetleniu, wykruszeniu, wskutek czego większość szpar była w przeszłości zszywana (z różną starannością) różnego rodzaju nićmi. Większość szwów wymaga ponownego zszycia, a ubytki i osłabione partie konserwacji. Przyczynami zniszczeń są: 1. naturalny proces deterioracji włókien jedwabnych i wełnianych pod wpływem światła oraz przyspieszonej oksydacji na skutek działania odczynników chemicznych, stosowanych w procesie barwienia włókien jedwabnych i wełnianych (wątki, osnowa) oraz lnianych (nici szwów szpar technologicznych), 2. użytkowe zastosowanie tkaniny w przeszłości, 3. zniszczenia wynikłe z przechowywania tkaniny, 4. zniszczenia będące skutkiem niefachowych napraw tkaniny - użycie nieodpowiednich materiałów i technik przy wcześniejszych naprawach: w uzupełnieniu osnów, przy rekonstrukcji wątków, użycie barwnika nieodpornego na działanie światła, 33

wykonywanie napraw tylko ubytku i jego krawędzi, bez solidnego zamocowania rekonstrukcji w substancji oryginału, szwy scalające rozprute szpary techniczne powstałe na granicy łączeń kolorów zszyto przekłuwając nici osnów i powodując ich pękanie. Reasumując, powyższe jest kwalifikowane jako zniszczenia, gdyż naprawy nie zostały przeprowadzone: 1. zgodnie z przyjętymi zasadami użycia materiałów, jakie zostały użyte w oryginalnym obiciu (tzn. w tym przypadku jedwabie i nici o odpowiedniej grubości, ufarbowane na odpowiedni kolor), 2. z zastosowaniem metod rekonstrukcyjnych mających na celu fizyczne scalenie oryginału wraz z naśladownictwem ornamentalnym, kolorystycznym i splotowym oryginału w partiach zniszczonych. 6. CEL ORAZ ZAŁOŻENIA KONSERWACJI I RESTAURACJI Założeniem planowanych prac jest przeprowadzenie pełnej konserwacji i restauracji zabytkowej kanapy z Sali Jadalnej w Białym Domku. Mebel jest częścią kompletu, na który składają się 4 fotele i 10 krzeseł. Prace przy wszystkich meblach z kompletu powinny być prowadzone równolegle, tak aby zachować ich spójny wygląd i charakter. Głównym celem jest powstrzymanie procesów niszczenia i przywrócenie zabytkowi walorów estetycznych, historycznych oraz ekspozycyjnych możliwie zbliżonych do pierwotnych, przy jednoczesnym poszanowaniu substancji oryginalnej. Prace przy obiekcie należy poprzedzić badaniami stratygraficznymi i laboratoryjnymi, które pozwolą ustalić dokładną technikę i technologię wykonania monochromii i złoceń oraz usystematyzować chronologię przekształceń, którym w przeszłości został poddany mebel. Badania pozwolą określić pierwotną kolorystykę zarówno partii malowanych jak i złoconych. Należy bezwzględnie wykonać badanie specjalistyczne na identyfikację drewna. Prace konserwatorskie powinny zmierzać do usunięcia negatywnych skutków dawnych zabiegów renowacyjnych oraz wzmocnienia konstrukcji mebla poprzez wykonanie niezbędnych napraw stolarskich. Podczas demontażu poszczególnych elementów należy zwrócić uwagę na ewentualne oznaczenia (naklejki, stemple, napisy, inskrypcje) ukryte pod warstwami przemalowań lub 34

wewnętrznych listwach oskrzyni. Jeżeli będą przedstawiać wartości historyczne powinny być zabezpieczone i poddane pracom konserwatorskim. W trakcie prac należy zwrócić uwagę na sposób montowania tkanin oraz ślady wcześniejszych, ewentualnych napraw tapicerskich. Należy przywrócić wartość estetyczną monochromii i złoceń poprzez usunięcie wtórnych powłok malarskich, gruntów, kitów, a następnie wykonanie nowych uzupełnień podłoża i ich scalenie kolorystyczne z warstwą oryginalną. Podczas prac pozłotniczych należy zachować pierwotny podział na partie wykonane na poler i mat oraz zwrócić uwagę na dobór odpowiedniego odcienia złota. Brakujące elementy rzeźbionych ornamentów należy zrekonstruować w gatunku drewna z jakiego został wykonany mebel chyba, że okaże się to niemożliwe. Wszystkie uzupełnienia oraz rekonstrukcje należy wykonać materiałami możliwie zbliżonymi do materiałów zastosowanych pierwotnie określonych na podstawie badań stratygraficznych i laboratoryjnych. Przed rozpoczęciem konserwacji nie jest możliwe dokładne określenie stanu zachowania materiałów tapicerskich dlatego sposób postępowania należy doprecyzować w trakcie trwania prac. Zalecane jest zachowanie jak najwięcej oryginalnych elementów. Pasy tapicerskie, sprężyny oraz wypełnienie należy zachować i poddać konserwacji, a jeżeli okaże się to niemożliwe wykonać rekonstrukcję z użyciem materiałów analogicznych. Gobelinowa tkanina obiciowa zostanie poddana konserwacji i restauracji. Wszystkie etapy prac powinny być udokumentowane fotograficznie i opisowo, szczególnie elementy odkryte podczas prac jak np. inskrypcje, stemple, naklejki, napisy, ślady wcześniejszych tkanin obiciowych. Wszystkie zabiegi konserwatorsko-restauratorskie powinny być wykonane w poszanowaniu dla materii oryginalnej oraz z zastosowaniem odwracalnych metod i środków konserwatorskich. 35

7. PROGRAM PRAC Mebel Prace przygotowawcze: 1. Wykonanie dokumentacji fotograficznej i opisowej stanu zachowania obiektu. 2. Oczyszczenie mechaniczne obiektu z luźnych zanieczyszczeń powierzchniowych. 3. Demontaż tapicerki oraz ocena wartości historycznej i stanu zachowania zdemontowanych materiałów. Wyznaczenie postępowania konserwatorskiego. 4. Wykonanie badań stratygraficznych w celu określenia wyglądu pierwotnej dekoracji (malarskiej i złoceń) mebla oraz technologii jej wykonania. 5. Ewentualne wykonanie badań identyfikacyjnych warstw malarskich i złoceń (identyfikacja spoiw oraz zastosowanych pigmentów i metali). 6. Wykonanie badań laboratoryjnych identyfikujących drewno. Prace stolarskie: 1. Ocena stanu konstrukcji mebla, w uzasadnionych przypadkach demontaż stolarki w stopniu umożliwiającym naprawę konstrukcji drewna. 2. Oczyszczenie ze starego kleju czopów, wpustów i wypustów oraz powierzchni przeznaczonych do sklejenia. Sklejenie połączeń zdemontowanych. 3. Wzmocnienie osłabionych połączeń elementów trudnych do całkowitego demontażu, poprzez iniekcje kleju w miejsca połączeń. 4. Wzmocnienie konstrukcji mebla oraz uzupełnienie i opracowanie ewentualnych ubytków drewna w tym dekoracji snycerskich, rekonstrukcja brakujących fragmentów ornamentów. Do prac zaleca się użycie drewna z którego został wykonany oryginał 5. Sklejenie obiektu. Warstwa malarska: 1. Wykonanie prób na oczyszczenie z zanieczyszczeń oraz wtórnych warstw malarskich i pozłoty w celu dobrania optymalnych środków i metod. 2. Mechaniczne oraz chemiczne oczyszczenie warstwy malarskiej i pozłoty z zanieczyszczeń i wtórnych powłok. 36

3. Przeklejenie drewna oraz ubytków w warstwie gruntu z klejem glutynowym o odpowiednim stężeniu. 4. Ewentualne podklejenie odspojonej warstwy gruntu, a następnie uzupełnienie ubytków (do podklejenia można zastosować np. klej glutynowy o odpowiednim stężeniu; ubytki uzupełniać tradycyjnym gruntem klejowo-kredowym na bazie kleju glutynowego, szpachlówką akrylową firmy Tikkurila, Pigment-Stuccolini lub winylową Italstucco). 5. Opracowanie powierzchni warstw uzupełnień za pomocą papierów ściernych o różnej gradacji. 6. Wykonanie scalenia kolorystycznego oryginalnej warstwy malarskiej z uzupełnieniami. Pierwotna kolorystyka mebla powinna być określona na podstawie badań stratygraficznych. Materiały oraz sposób scalenia kolorystycznego powinny być tak dobrane, żeby imitowały powierzchnię oryginalnej warstwy malarskiej. 7. Miejscowe wykonanie rekonstrukcji warstwy malarskiej oraz scalenie kolorystyczne z zachowanym oryginałem. Złocenia 1. Wykonanie uzupełnień w ubytkach gruntu (ubytki uzupełnić tradycyjnym gruntem klejowo-kredowym na bazie kleju glutynowego). 2. Opracowanie powierzchni warstw uzupełnień za pomocą papierów ściernych o różnej gradacji. 3. Uzupełnienie warstwy pulmentu w partiach złoconych. Należy zastosować kolor zgodny z kolorem oryginału pulmentu. 4. Wykonanie uzupełnień oraz miejscowo rekonstrukcji warstwy pozłoty w oryginalnych technikach, które należy ustalić na etapie badań stratygraficznych (według wstępnych badań stwierdzono, że oryginalne złocenia wykonano złotem płatkowym). Należy zachować oryginalny podział w partiach złoconych na mat i poler oraz dobrać odpowiedni odcień złota. 5. Spatynowanie powierzchni przetarciami watą stalową. Zabezpieczenia pozłoty warstwą szelaku w alkoholu lub werniksu przeznaczonego do zabezpieczania złoceń (np. werniks Inclar, prod. Blik lub werniks pozłotniczy Sealer, prod. Kolner). 37

Prace tapicerskie 1. Wykonanie konstrukcji tapicerskiej z wykorzystaniem nowych lub zachowanych fasonów siedziska, oparcia i podłokietników przy wykorzystaniu starych wkładów w zależności od stanu zachowania oryginalnych elementów. 2. Obicie konstrukcji tapicerskiej surówką bawełnianą. 3. Montaż tkaniny obiciowej gobelinowej po zakończeniu prac konserwatorskich na meblu. 4. Wykonanie dokumentacji powykonawczej z przeprowadzonych prac konserwatorskich. Obicie tapiseryjne: 1. Sporządzenie dokumentacji opisowej i fotograficznej stanu zachowania obiektu przed konserwacją. 2. Odłączenie tkanin obiciowych od mebli. 3. Mechaniczne usunięcie wosku i odkurzenie obiektów z kurzu i zanieczyszczeń. 4. Zabezpieczenie tkanin na nierozciągliwej siatce poliestrowej napiętej na krosnach, umożliwiającej bezpieczne oczyszczenie na mokro. 5. Wykonanie prób na trwałość wybarwień. 6. Oczyszczenie tkanin na mokro wodnym roztworem Pretepon G (temp. 35-40 C). Wielokrotne płukanie. 7. Usunięcie nadmiaru wilgoci grubymi warstwami ligniny. Suszenie i stabilizacja delikatnie naprężonych tkanin. 8. Usunięcie wtórnych ściegów poprzedniej konserwacji. 9. Przygotowanie materiałów do konserwacji: - ufarbowanie przędzy jedwabnej i wełnianej oraz tkaniny jedwabnej barwnikami metalokompleksowymi polfalanowymi Polfa Pabianice w kąpieli wodnej z dodatkiem 3% kwasu octowego i 0,5% siarczanu sodu; - ufarbowanie lnianej tkaniny dublażowej barwnikami helionowymi Polfa Pabianice w 5% roztworze soli kuchennej. 10. Konserwacja i restauracja tkanin obiciowych na lnianym podłożu dublażowym tzw. metodą rzadkiego tkania lub opcjonalnie metodą gęstego tkania. Wykonanie retuszu 38

estetyzującego w tle oraz we wzorze z użyciem przędzy jedwabnej i wełnianej w odpowiednio dobranym kolorze. 11. Zabezpieczenie krawędzi tkanin gobelinowych. 12. Montaż tkaniny obiciowej po zakończeniu prac konserwatorskich na meblu. 13. Wykonanie opisowej i fotograficznej dokumentacji konserwatorskiej. 7.1. ZAKRES BADAŃ Mebel 1. Badania wstępne określające stan zachowania mebla, konstrukcji, złoceń oraz warstw tapicerskich. 2. Makroskopowe badanie na użyte do budowy mebla gatunki drewna. 3. Badania stratygraficzne. 4. Badania laboratoryjne warstw malarskich oraz warstwy pozłoty. 5. Analiza historyczna i stylistyczna obiektu. Tkanina 1. Badania wstępne określające stan zachowania obicia gobelinowego i sposób dalszego postępowania wybór metody konserwacji i dobór materiałów 2. Badania ph tkaniny przed oczyszczeniem i po oczyszczeniu 3. Badania laboratoryjne określające użyte materiały (rodzaje, skręty, sploty) 4. Badanie na trwałość wybarwień 5. Analiza i badania ikonograficzne 7.2. KOLEJNOŚĆ PRAC Mebel Prace przygotowawcze: 1. Wykonano dokumentację fotograficzną i opisową przed rozpoczęciem prac konserwatorskich. 2. Oczyszczono obiekt na sucho z luźnych zanieczyszczeń. 3. Demontaż tapiserii. Zniszczoną taśmę wykańczającą dołączono do dokumentacji. 39

4. Demontaż warstw tapicerskich. 5. Wykonanie badań stratygraficznych. 6. Pobranie próbek do badań identyfikacyjnych warstw malarskich oraz złoceń oraz wysłanie ich do analizy laboratoryjnej. 7. Wykonanie badań identyfikacyjnych drewna. Na podstawie cech makroskopowych stwierdzono, że drewnem konstrukcyjnym jest buk (łac. Fagus L) Prace stolarskie: 1. Oceniono stan zachowania konstrukcji mebla. Stwierdzono, że konstrukcja wymaga drobnych sklejeń. 2. Sklejenie konstrukcji przy pomocy kleju glutynowego o 30% stężeniu. 3. Uzupełnienie niewielkich ubytków drewna konstrukcyjnego przy użyciu buczyny (łac. Fagus L). 4. Podklejenie poluzowanych elementów dekoracji snycerskiej przy pomocy kleju glutynowego o stężeniu 30%. 5. Rekonstrukcja ubytków dekoracji snycerskiej i ornamentów przy użyciu drewna buku (łac. Fagus L). Il. 28. Klejenie konstrukcji mebla. 40

Il. 29. Wstawki z drewna w miejscach ubytków. Il. 30. Przyklejanie klejem glutynowym elementów dekoracyjnych. 41

Il. 31. Zrekonstruowane elementy dekoracyjne. Warstwa malarska: 1. Wykonano próby na oczyszczanie warstwy malarskiej z zanieczyszczeń oraz wtórnych przemalowań. 2. Mechaniczne oraz chemiczne oczyszczenie warstwy malarskiej za pomocą Scansolu. 3. Przeklejenie drewna oraz ubytków w gruncie klejem glutynowym o 7% stężeniu. 4. Podklejenie odspojonej warstwy gruntu klejem glutynowym o stężeniu 7%, a następnie uzupełnienie ubytków przy pomocy gruntu kredowo-klejowego, szpachlówki akrylowej Tikkurila Colorwood. 5. Opracowanie uzupełnień powierzchni warstwy malarskiej za pomocą papieru ściernego o różnej gradacji w celu otrzymania gładkiej powierzchni. 6. Scalenie kolorystyczne oryginalnej warstwy malarskiej z uzupełnieniami. Kolor farby dobrano na podstawie badań stratygraficznych i laboratoryjnych. Wybrano matową farbę alkidowo-akrylową firmy SIKKENS Rubbol BL Magura w kolorze NCS 0603-Y20R. 7. Wykonanie rekonstrukcji warstwy malarskiej i scalenie jej z oryginałem przy użyciu farby alkidowo-akrylowej firmy SIKKENS Rubbol BL Magura w kolorze NCS 0603-Y20R. 42

Il. 32. Oczyszczanie mechaniczne warstwy malarskiej. Il. 33. Zrekonstruowany element dekoracyjny po pokryciu go gruntem kredowo-klejowym. 43

Il. 34. Dobieranie odpowiedniego odcienia farby. Il. 35. Dobieranie odpowiedniego odcienia farby. 44

Złocenia: 1. Złoto oczyszczono z zanieczyszczeń. Stwierdzono liczne naprawy warstwy pozłoty pochodzące z 1951 roku. 2. Wykonano uzupełnienia w ubytkach gruntu przy pomocy gruntu kredowo-klejowego. 3. Uzupełniono warstwę pulmentu, którego kolor dopasowano do warstwy oryginalnej. 4. Na podstawie badań stratygraficznych wykonano klasycznymi technikami pozłotniczymi uzupełnienia oraz częściowe rekonstrukcji warstwy pozłoty. Do prac wybrano złoto płatkowe Noris Blattgoldfabrik Rosenoble Doppel Gold 23.75 karat. 5. Spatynowanie powierzchni, naniesienie laserunków i przetarcie. 6. Zabezpieczenie złota warstwą szelaku. Prace tapicerskie: 1. Poprawiono mocowanie oryginalnych pasów tapicerskich. Przewiązano na nowo oryginalne sprężyny. 2. Wzmocniono jutą i przeszyto ponownie oryginalny fason siedziska i oparcia. 3. Wymieniono zniszczoną watę bawełnianą znajdującą się w podłokietnikach. 4. Obicie fasonów surówką bawełnianą. 5. Jako tkaninę podbiciową oparcia zamontowano otrzymany od głównego wykonawcy ryps wiskozowy. 6. Założono obicie tapiseryjne. 7. Oczyszczenie oryginalnych gwoździ przy użyciu preparatu MP52 Kopparrent. 8. Montaż taśmy wykańczającej przy użyciu oryginalnych gwoździ. 45

Il. 36. Uzupełnienia gruntu. Il. 37. Uzupełnienia gruntu. 46

Il. 38.Uzupełnienia warstwy pulmentu. Il. 39. Malowanie farbą. 47

Il. 40. Pasy jutowe po poprawieniu mocowania. Il. 41. Przewiązane na nowo w celu wzmocnienia sprężyny tapicerskie. 48

Il. 42. Zakładanie fasonu. Il. 43. Juta założona na fason w celu wzmocnienia go. 49

Il. 44. Zakładanie obicia tapiseryjnego. Tkanina 1. Dokumentacja fotograficzna, rysunkowa i opisowa. 2. Demontaż obiektu. 3. Oczyszczenie obicia z kurzu na sucho. 4. Pobranie próbek przędzy i nici do badań laboratoryjnych. 5. Wykonanie prób na trwałość wybarwień. 6. Zabezpieczenie obicia przed praniem. 7. Pranie w kąpieli wodnej. 8. Częściowe usunięcie rażących, nieprawidłowych ściegów wcześniejszych napraw i drobnych, jedwabnych rekonstrukcji. 9. Dobór odpowiednich materiałów do konserwacji. 10. Ufarbowanie materiałów konserwatorskich. 11. Podłożenie dublażu na osłabionej powierzchni. 50

12. Zabezpieczenie przetartych i uszkodzonych powierzchni (jedwabnych) metodą nitki kładzionej przytrzymanej do dublażu. 13. Usunięcie wcześniejszych, odbarwionych i poluzowanych technicznie rekonstrukcji wątku i przygotowanie wybranych powierzchni obicia do scalenia kolorystycznego, o charakterze imitacyjno-rekonstrukcyjnym, metodą igłową punktowo przędzą jedwabną. 14. Uzupełnienie wybranych fragmentów metodą rzadkiego i gęstego tkania. 15. Dokumentacja fotograficzna w trakcie i po zakończeniu prac konserwatorskich. 16. Sporządzenie opisowej dokumentacji konserwatorskiej. Il. 45. Obicie kanapy - siedzisko. Stan przed konserwacją widok w świetle przechodzącym. 51

Il. 46. Obicie kanapy - siedzisko, fragment. Stan przed konserwacją. Il. 47. Obicie kanapy siedzisko, fragment. Stan po konserwacji. 52

Il. 48. Obicie kanapy siedzisko, fragment. Stan przed konserwacją. Il. 49. Obicie kanapy siedzisko, fragment. Stan po konserwacji. 53

Il. 62. Obicie kanapy siedzisko, fragment. Stan przed konserwacją. Il. 63. Obicie kanapy siedzisko, fragment. Stan po konserwacji. 60

Il. 66. Obicie kanapy taśma. Stan przed konserwacją. Il. 67. Obicie kanapy taśma. Stan po konserwacji. 62

8. PRZEBIEG KONSERWACJI I RESTAURACJI 8.1. OPIS WYKONYWANYCH ZABIEGÓW Mebel Prace rozpoczęto od wykonania dokumentacji fotograficznej kanapy obrazującej stan mebla przed konserwacją. Kanapa była pokryta licznymi luźnymi zanieczyszczeniami, więc konieczne było oczyszczenie jej mechaniczne przy pomocy odkurzacza. Czynność tą wykonywano niezwykle delikatnie i ostrożnie, stale kontrolując siłę zasysania. Następnie rozpoczęto demontaż taśmy wykończeniowej, która była przybita gwoździami tapicerskimi. Prace prowadzono przy użyciu stopki tapicerskiej dedykowanej wyciąganiu gwoździ oraz specjalnie profilowanych szczypiec. Ze względu na bardzo zły stan taśmy wykończeniowej podjęto decyzję o zachowaniu jej w formie załącznika do dokumentacji konserwatorskiej. Przy użyciu tych samych narzędzi jak w przypadku taśmy, rozpoczęto demontaż tapiserii, a następnie kolejnych warstw tapicerskich. Szczególnie w przypadku tapiserii istotne było, by nie uszkodzić tkaniny. Po tych czynnościach przystąpiono do wykonania stratygrafii. Pobrano próbki warstwy malarskiej oraz pozłotniczej do analizy laboratoryjnej w celu zbadania ilości warstw wykończeniowych oraz ich składu chemicznego. Po zdjęciu warstw tapicerskich możliwe było wykonanie badania na identyfikację gatunku drewna użytego do budowy kanapy. Drewnem konstrukcyjnym jest buk (łac. Fagus L.). Drewno zidentyfikowano na podstawie widocznych cech makroskopowych. Buk jest gatunkiem liściastym, rozpierzchłonaczyniowym. Drewno jest białe, z odcieniem żółtawo-różowym. Promienie rdzeniowe widoczne są gołym okiem na wszystkich przekrojach, na stycznym tworzące charakterystyczne soczewki. Słoje roczne wyraźnie widoczne. Stan zachowania konstrukcji mebla oceniono na dostateczny. Konstrukcja wymagała jedynie drobnych sklejeń i uzupełnień, co naprawiono poprzez wprowadzenie w rozszczelnienia 30% kleju glutynowego. Duże szczeliny uzupełniono wklejeniem drewna. Tam gdzie było to konieczne, w celu uzyskania właściwego efektu, miejsca połączeń ściśnięto ściskami stolarskimi. 63

Kolejnym etapem prac była rekonstrukcja brakujących elementów dekoracji snycerskiej - kwiatów i kokard. Wycięto z drewna buku odpowiadające oryginalnym kształtom elementy i dorzeźbiono je dłutami snycerskimi. Po zakończeniu prac stolarskich rozpoczęto prace przy warstwie malarskiej. W pierwszej kolejności wykonano próby na oczyszczenie warstwy z zabrudzeń oraz wtórnych przemalowań. Luźne zabrudzenia odkurzono, natomiast wtórną farbę olejną usunięto chemicznie za pomocą preparatu Scansol. Powierzchnię wokół ornamentów oczyszczono mechanicznie za pomocą skalpeli. W trakcie tej czynności okazało się, że w przypadku dużej części ornamentów połączenia klejowe są bardzo osłabione. Podjęto decyzję o demontażu i doklejeniu ich ponownie we właściwe miejsca za pomocą kleju glutynowego o stężeniu 40%. Partie złocone oczyszczono dimetyloformamidem oraz usunięto ostatnie uzupełnienia warstwy pozłoty. W celu przygotowania powierzchni pod uzupełnienie gruntów, drewno, ubytki w gruncie oraz miejsca odspojenia gruntu przeklejono klejem glutynowym o 7% stężeniu. Ubytki uzupełniono gruntem kredowo-klejowym, szpachlówką akrylową Tikkurila Colorwood oraz szpachlówką winylową Gimod srl Modostuc. W celu uzyskania gładkiej powierzchni,uzupełnienia gruntu jak i nowy grunt pod złocenia i monochromie wygładzono papierami ściernymi o różnej gradacji. Powierzchnię dokładnie odpylono i odtłuszczono. Na podstawie badań warstwy wykończeniowej wybrano farbę przeznaczoną do scalenia kolorystycznego oryginalnej powłoki z uzupełnieniami. Wybrano farbę alkaidowo-akrylową firmy SIKKENS Rubbol BL Magura w kolorze NCS 0603-Y20R. Przy użyciu tej samej farby wykonano następnie rekonstrukcję warstwy malarskiej. W partiach złoconych uzupełniono warstwę pulmentu i nałożono płatki złota z zachowaniem oryginalnego podziału na partie matowe i polerowane. Miejsca przeznaczone na poler wygładzono za pomocą agatu. Kolor złota dobrano tak, aby był on identyczny z kolorem oryginalnym, zdecydowano się użyć złota płatkowego Noris Blattgoldfabrik Rosenoble Doppel Gold 23.75 karat. Następnie spatynowano powierzchnię złota, naniesiono laserunki i przetarto oraz zabezpieczono ją warstwą szelaku. W trakcie demontażu warstw tapicerskich oceniono, że nie wymagają one całkowitej wymiany. Poprawiono mocowanie użytych oryginalnie pasów tapicerskich oraz przewiązano na nowo sprężyny. Fasony siedziska wzmocniono jutą i na nowo przeszyto kanty, wymieniono zniszczoną watę bawełnianą oraz obito na nowo fasony surówką bawełnianą. Jako tkaninę 64

podbiciową oparcia zamontowano ryps wiskozowy odpowiadający splotem zastanej tkaninie. Następnie zamontowano tapiserię i przytwierdzono oczyszczonymi preparatem MP52 Kopparrent gwoźdźmi, taśmę wykończeniową w kolorze i splocie odpowiadającym oryginalnie zastosowanej taśmie. Po zakończeniu prac konserwatorskich została wykonana dokumentacja fotograficzna. Dokumentacja fotograficzna była sporządzana także w trakcie prowadzenia prac. W trakcie prowadzenia prac konserwatorskich była również sporządzana bieżąca dokumentacja opisowa. Dokumentacja konserwatorska powykonawcza została sporządzona zgodnie z obowiązującym schematem. Dokumentacja fotograficzna i opisowa została zapisana w wersji elektronicznej i przekazana Właścicielowi wraz z obiektem. Tkanina Przed przystąpieniem do prac konserwatorskich wykonano dokumentację fotograficzną, w tym fragmentów awersu i opisową obicia tapiseryjnego. Kolejną czynnością było oczyszczenie mechaniczne obu stron obicia przy użyciu miniaspiratora; czynność tą wykonywano bardzo delikatnie, miejsce przy miejscu, przy stałym kontrolowaniu siły zasysania. Po tej czynności przystąpiono do przeprowadzenia badań obiektu materiałów oryginalnych i wtórnych oraz techniki wykonania. Zostały pobrane próbki przędzy celem przekazania ich do badań laboratoryjnych dla określenie ich rodzaju i skrętu oraz przeprowadzono próby na trwałość wybarwień. Próby na trwałość wybarwień polegały na wybraniu odpowiednich fragmentów tak oryginalnych jak i miejsc napraw. Pod obicie, w wyznaczonych miejscach została podłożona bibuła filtracyjna, a fragmenty te zostały przesączone 2% wodnym roztworem detergentu Pretepon G, (który później został użyty do prania całego obicia). Po chwili namoczone fragmenty zostały odciśnięte na podłożonej bibule. Na bibule odcisnął się tylko ślad zabrudzenia, co oznaczało, że barwniki użyte do barwienia przędzy są stabilne, przędza ufarbowana jest prawidłowo, przy użyciu odpowiedniego barwnika, dobrej jakości i właściwie utrwalonego, nie zawiera nadmiaru barwnika i obicie można bezpiecznie oczyścić w kąpieli wodnej z użyciem detergentu. Przystąpiono do zabezpieczenia przed praniem. Obicie na czas prania zostało obszyte na wszystkich krawędziach taśmą bawełnianą, tak aby ułatwić mocowanie obicia do sztywnej 65

siatki napiętej na blejtramie. Cała powierzchnia obicia została zabezpieczona na czas prania, od strony lica, drobną i stabilną siatką poliestrową, gęsto przepikowaną na całej powierzchni, ze szczególnym uwzględnieniem słabszych i uszkodzonych fragmentów obicia. Tak przygotowane i zabezpieczone obicie ułożono na dnie kuwety. Obicie natryskano, do przemoczenia, wodą destylowaną przy pomocy urządzenia natryskującego pod ciśnieniem. Zostało zbadane ph tkaniny przy pomocy pehametru. Pehametr wskazał cyfrę 4,10-4,08. Miękkimi pędzelkami został naniesiony roztwór gliceryny z wodą destylowaną w stosunku 1:10 o temperaturze 35-40ºC. Gliceryna została zastosowana ze względu na lepszy efekt oczyszczenia oraz dla jej właściwości, które pozwolą przywrócić pierwotne właściwości włókien wełnianych i jedwabnych, takie jak miękkość i sprężystość. Następnie obicie zostało natryskane 2% roztworem wody i Preteponu G o temperaturze 35-40 ºC i pozostawione na czas 1 godziny. Po godzinie obicie bardzo delikatnie przetamponowano gąbkami morskimi, miejsce przy miejscu, przepłukano i raz jeszcze przetamponowano nowym roztworem Preteponu G od strony awersu i rewersu. Po tych zabiegach obicie kilkakrotnie wypłukano w głębokiej wodzie. Do prania i płukania została użyta woda destylowana o kontrolowanej temperaturze ok. 35-40ºC. Po dokładnym wypłukaniu obicia zostało wykonane badanie ph tkaniny po praniu. Pehametr wskazał cyfry 6,28-6,39, co świadczy o dobrym o rezultacie oczyszczenia i przywróceniu dobrego poziomu kwasowości tkaniny. Po dokładnym wypłukaniu obicie zostało osuszone między warstwami flaneli, usunięto zabezpieczenia lica z siatki poliestrowej i pozostawiono do wyschnięcia. Po wyschnięciu obicie zostało odprute od sztywnej siatki i zostały usunięte doszyte bawełniane taśmy. Sztywna siatka rozpięta na blejtramie była użyta po to aby obicie nie zmieniło wymiarów w trakcie prania na mokro. Obicie rozłożono na stołach konserwatorskich i usunięto część nieprawidłowych, ściągających cer. Wybrano i przygotowano odpowiednie materiały konserwatorskie: płótno lniane na dublaż, przędzę wełnianą na osnowy, przędzę jedwabną i wełnianą na uzupełnienia wątków w miejscach rażących, nici poliestrowe do zszycia szpar technicznych, greża jedwabna do siatki konserwatorskiej. Obicie zdublowano miejscowo na zdekatyzowane płótno lniane w naturalnym kolorze. Zastosowano mocowanie na mijankę w poziomych i pionowych rzędach. 66

Obicie rozpięto na krośnie konserwatorskim. Zgodnie z przyjętym programem prac wykonano: 1. Częściowe usunięcie ściegów wcześniejszych napraw i drobnych, jedwabnych rekonstrukcji, z wyłączeniem wybranych miejsc, które uległy scaleniu podczas obecnej konserwacji 2. Usunięcie tych partii ostatniej konserwacji, które były niepoprawne technicznie (nie spełniały roli zabezpieczenia lub wzmocnienia osłabionych partii) jak i niepoprawne kolorystycznie (przez co obniżają wartość artystyczną obiektu) Do tej kategorii należą zasnucia białą nitką jedwabną w formie cer miejsc ubytków całkowitych wątków (bez materiału dublażowego, bez korekty właściwego przebiegu osnów i właściwego przeplotu wątków) Po usunięciu tego rodzaju konserwacji miejsca te potraktowano (w zależności od stanu zachowania i wielkości pełnego ubytku) w sposób następujący: - w partiach przetartych i osłabionych położono dobraną kolorystycznie siatkę konserwatorską zwaną nitką kładzioną - w partiach całkowitego braku wątków (m.in. w wyniku usunięcia niepoprawnych cer) zastosowano w wybranych miejscach zastosowano gęste tkanie - w partiach całkowitego braku wątków (m.in. w wyniku usunięcia niepoprawnych cer) zastosowano w wybranych miejscach scalenie kolorystyczne o charakterze imitacyjno-rekonstrukcyjnym, czyli np. tzw. rzadkie tkanie przez materiał dublażowy (kolor przędzy scala i wypełnia całkowity brak oryginalnego wątku). Osłabione obrzeża rekonstruowanego w ten sposób ubytku w większości wymagały wzmocnienia nitką kładzioną lub ściegami punktowymi. Przy stosowaniu metody rzadkiego tkania niezbędne było uzupełnienie wszystkich brakujących osnów. Zarówno podczas stosowania nitki kładzionej (siatki konserwatorskiej), rzadkiego tkania jak i ściegów punktowych skorygowana została sfalowana i zgufrowana osnowa - korekta i poprawne zszycie tzw. szpar technicznych odpowiednio dobranymi nićmi ściegiem tzw. zaciąganym jak w oryginale. Obicie zdjęto z krosna i zabezpieczono brzegi. Ze względu na fakt, że obicie siedziska było docięte bez żadnej rezerwy i ćwieki mocujące je na meblu były bite na krawędzi tkaniny, 67

krawędzie obszyto dodatkowo taśmą płócienną. Zabieg ten ułatwia montaż tkaniny na meblu oraz zabezpiecza samą tkaninę przed uszkodzeniami rozwłóknieniami krawędzi. Po zakończeniu prac konserwatorskich została wykonana dokumentacja fotograficzna. Dokumentacja fotograficzna była sporządzana także w trakcie prowadzenia prac. W trakcie prowadzenia prac konserwatorskich była również sporządzana bieżąca dokumentacja opisowa. Dokumentacja konserwatorska powykonawcza została sporządzona zgodnie z obowiązującym schematem. Dokumentacja fotograficzna i opisowa została zapisana w wersji elektronicznej i przekazana Właścicielowi wraz z obiektem. 8.2. UZASADNIENIE DOBORU ZASTOSOWANYCH MATERIAŁÓW I METOD Mebel 1. Użyte materiały i metody były zalecane w programie prac dostarczonym przez Zleceniodawcę. 2. Produkty użyte do naprawy warstwy gruntu zostały wybrane na podstawie zaleceń Zleceniodawcy zawartych w programie prac. 3. Farba alkidowo-akrylowa firmy SIKKENS została wybrana ze względu na najwyższą jakość, kolor zaś został określony na podstawie badań stratygraficznych i zatwierdzony przez Zleceniodawcę. 4. Złoto płatkowe firmy Noris zostało użyte ze względu na najwyższą jakość produktu, wybrany kolor został określony na podstawie badań i zatwierdzony przez Zleceniodawcę. 5. Użyta technika pozłotnicza jest zgodna z techniką oryginalnie użytą przy złoceniu mebla. 6. Użycie szelaku do zabezpieczenia warstwy złota jest klasycznie używanym i zalecanym przez Zleceniodawcę sposobem. 7. Preparat MP52 Kopparrent został wybrany ze względu na najbardziej optymalny efekt, jaki można dzięki niemu uzyskać. 68

Tkanina 1. Wykonanie prób na stabilność barwników przy użyciu roztworu wodnego środka piorącego Pretepon G w celu stwierdzenia, czy barwniki użyte do barwienia przędzy użytej do wykonania obicia i konserwacji są stabilne, nie farbują i czy obicie będzie można oczyścić na mokro. 2. Wykonanie badania ph tkaniny przed praniem i po praniu w celu sprawdzenia jej odczynu. Jest to istotna informacja dotycząca fizycznej kondycji tkaniny. Zwłaszcza podwyższona zasadowość działa niszcząco na włókna wełniane. Nie wiemy, czy i jak tkanina była prana wcześniej, ale najprawdopodobniej, jak wynika z dotychczasowego doświadczenia, do jej czyszczenia użyto roztworu mydła, które powoduje zmianę wartości ph na wyższą (zasadową), a przy płukaniu nie zneutralizowano zasadowości wody wodociągowej przy użyciu np. kwasu octowego. Na zasadowy odczyn tkaniny mają także wpływ naturalne procesy utleniania oryginalnych włókien, barwników i użytych utrwalaczy. Natomiast zanieczyszczenia powietrza, np. obecne w nim tlenki siarki i azotu oraz dwutlenek węgla wpływają znacząco na zmianę ph w kierunku kwasowości. 3. Zastosowanie miniaspiratora, do oczyszczenia obicia na sucho z kurzu, jako urządzenia o małej mocy ssania, odpowiedniego do odkurzenia zniszczonej zabytkowej tkaniny. 4. Zastosowanie roztworów użytych do prania o temperaturze ok. 35-40ºC dla zwiększenia efektywności ich działania. 5. Zastosowanie gliceryny jako środka nawilżającego, przywracającego pierwotne właściwości wełnie i jedwabiowi takie jak miękkość i sprężystość oraz rozpulchnienie włókien, co spowoduje lepsze efekty usunięcia brudu. 6. Zastosowanie wody destylowanej, wody wolnej od soli mineralnych oraz większości substancji zanieczyszczających, o neutralnym ph. 7. Zastosowanie Preteponu G jako niejonowego środka piorącego o właściwościach nawilżających, zalecanego do prania tkanin zabytkowych. 8. Zastosowanie barwników polfalanowych metalokompleksowych jako odpowiednich do barwienia przędzy pochodzenia zwierzęcego. 9. Zastosowanie kwasu octowego i siarczanu miedzi jako odpowiednich utrwalaczy do w/w barwników. 69

10. Zastosowanie przędzy wełnianej i jedwabnej do rekonstrukcji jako materiału pierwotnie użytego do wykonania obicia. 11. Zastosowanie tkaniny lnianej jako dublażu. 9. ZALECENIA DLA UŻYTKOWNIKA W pomieszczeniu, w którym obiekt będzie przechowywany bądź eksponowany należy zachować stałą temperaturę ok. 18-20, wilgotność ok. 50-55% oraz światło do 50 luksów. Pomieszczenie należy często wietrzyć. Obiekt należy chronić przed działaniem promieni słonecznych, różnego typu grzejnikami cieplnymi i nawiewami wentylacyjnymi. Odkurzanie obiektu: obiekt należy odkurzać bardzo ostrożnie, w jednym kierunku, z włączoną opcją zmniejszonej mocy ssania przy użyciu końcówki/szczotki dodatkowo owiniętej siatką typu tiul. Powyższe należy wykonywać pod nadzorem muzealnych służb konserwatorskich. 70

10. DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA RODZAJ OBIEKTU: Mebel - kanapa TYTUŁ/OPIS: Kanapa tapicerowana, snycerowana, malowana i złocona NR INW.: ŁKr 199/1 AUTOR/AUTORZY DOK. FOTOGRAFICZNEJ: LICZBA FOTOGRAFII: 32 SPIS FOTOGRAFII: Fot. 1. Przód kanapy. Stan przed konserwacją. Fot. 2. Prawy bok kanapy. Stan przed konserwacją. Fot. 3. Lewy bok kanapy. Stan przed konserwacją. Fot. 4. Tył kanapy. Stan przed konserwacją. Fot. 5. Góra kanapy. Stan przed konserwacją. Fot. 6. Spód kanapy. Stan przed konserwacją. Fot. 7. Kanapa - ujęcie perspektywiczne. Stan przed konserwacją. Fot. 8. Przód kanapy. Stan po konserwacji. Fot. 9. Prawy bok kanapy. Stan po konserwacji. Fot. 10. Lewy bok kanapy. Stan po konserwacji. Fot. 11. Tył kanapy. Stan po konserwacji. Fot. 12. Góra kanapy. Stan po konserwacji. Fot. 13. Spód kanapy. Stan po konserwacji. Fot. 14. Kanapa - ujęcie perspektywiczne. Stan po konserwacji. Fot. 15. Obicie kanapy - siedzisko. Stan przed konserwacją. Fot. 16. Obicie kanapy siedzisko, rewers. Stan przed konserwacją. Fot. 17. Obicie kanapy - siedzisko. Stan po konserwacji. Fot. 18. Obicie kanapy siedzisko, rewers. Stan po konserwacji. Fot. 19. Obicie kanapy oparcie. Stan przed konserwacją. Fot. 20. Obicie kanapy oparcie, rewers. Stan przed konserwacją. Fot. 21. Obicie kanapy oparcie. Stan po konserwacji. Fot. 22. Obicie kanapy oparcie, rewers. Stan po konserwacji. Fot. 23. Obicie kanapy podłokietnik. Stan przed konserwacją. Fot. 24. Obicie kanapy podłokietnik, rewers. Stan przed konserwacją. 71

Fot. 25. Obicie kanapy podłokietnik. Stan po konserwacji. Fot. 26. Obicie kanapy podłokietnik, rewers. Stan po konserwacji. Fot. 27. Obicie kanapy podłokietnik. Stan przed konserwacją. Fot. 28. Obicie kanapy podłokietnik, rewers. Stan przed konserwacją. Fot. 29. Obicie kanapy podłokietnik. Stan po konserwacji. Fot. 30. Obicie kanapy podłokietnik, rewers. Stan po konserwacji. Fot. 31. Obicie kanapy taśma. Stan przed konserwacją. Fot. 32. Obicie kanapy taśma. Stan po konserwacji. 72

Fot. 1. Przód kanapy. Stan przed konserwacją. 73

Fot. 2. Prawy bok kanapy. Stan przed konserwacją. 74

Fot. 3. Lewy bok kanapy. Stan przed konserwacją. 75

Fot. 4. Tył kanapy. Stan przed konserwacją. 76

Fot. 5. Góra kanapy. Stan przed konserwacją. 77

Fot. 6. Spód kanapy. Stan przed konserwacją. 78

Fot. 7. Kanapa ujęcie perspektywiczne. Stan przed konserwacją. 79

Fot. 8. Przód kanapy. Stan po konserwacji. 80

Fot. 9. Prawy bok kanapy. Stan po konserwacji. 81

Fot. 10. Lewy bok kanapy. Stan po konserwacji. 82

Fot. 11. Tył kanapy. Stan po konserwacji. 83

Fot. 12. Góra kanapy. Stan po konserwacji. 84

Fot. 13. Spód kanapy. Stan po konserwacji. 85

Fot. 14. Kanapa ujęcie perspektywiczne. Stan po konserwacji. 86

Fot. 15. Obicie kanapy - siedzisko. Stan przed konserwacją. 87

Fot. 16. Obicie kanapy siedzisko, rewers. Stan przed konserwacją. 88

Fot. 17. Obicie kanapy - siedzisko. Stan po konserwacji. 89

Fot. 18. Obicie kanapy siedzisko, rewers. Stan po konserwacji. 90

Fot. 19. Obicie kanapy oparcie. Stan przed konserwacją. 91

Fot. 20. Obicie kanapy oparcie, rewers. Stan przed konserwacją. 92

Fot. 21. Obicie kanapy oparcie. Stan po konserwacji. 93

Fot. 22. Obicie kanapy oparcie, rewers. Stan po konserwacji. 94

Fot. 23. Obicie kanapy podłokietnik. Stan przed konserwacją. 95

Fot. 24. Obicie kanapy podłokietnik, rewers. Stan przed konserwacją. 96

Fot. 25. Obicie kanapy podłokietnik. Stan po konserwacji. 97

Fot. 26. Obicie kanapy podłokietnik, rewers. Stan po konserwacji. 98

Fot. 27. Obicie kanapy podłokietnik. Stan przed konserwacją. 99

Fot. 28. Obicie kanapy podłokietnik, rewers. Stan przed konserwacją. 100

Fot. 29. Obicie kanapy podłokietnik. Stan po konserwacji. 101

Fot. 30. Obicie kanapy podłokietnik, rewers. Stan po konserwacji. 102

Fot. 31. Obicie kanapy taśma. Stan przed konserwacją. 103

Fot. 32. Obicie kanapy taśma. Stan po konserwacji. 104