26 Ziemniak Polski 2006 nr 2 ZWALCZANIE BAKTERIOZY PIERŚCIENIOWEJ ZIEMNIAKA ZALECENIA PRAKTYCZNE dr Andrzej Pawlak Hodowla Ziemniaka Zamarte Sp. z o.o. grupa IHAR Zamarte 33, 89-430 Kamień Krajeński, e-mail: hzz@zamarte.com B akterie są obecne w całym systemie produkcji ziemniaków Bakterioza pierścieniowa ziemniaka (Clavibacter michiganensis ssp. sepedonicus) jest chorobą bakteryjną, bardzo zakaźną i trwałą, trudną do wyeliminowania. Z powodu polityki zerowej tolerancji na sprawcę stanowi ona główne ograniczenie produkcji nasiennej i jest ustawowo zwalczana w krajach UE, również w Polsce. Wykrycie bakterii w bulwach i naci powoduje eliminację całego zbioru ziemniaków w miejscu produkcji i duże straty gospodarcze. Występują przy tym dodatkowe koszty pośrednie wynikające z likwidacji (utylizacji) ziemniaków, odkażania miejsc składowania, a także z negatywnego wpływu na handel i eksport. Jest oczywiste, że najważniejszym źródłem infekcji są zakażone bulwy. Zakażenia są skuteczne, kiedy bakterie zostaną wniesione do tkanki przewodzącej podczas uszkodzeń ziemniaków w trakcie zbioru i przerobu. Jednak największe niebezpieczeństwo porażone ziemniaki stwarzają dla zdrowych partii ziemniaków, i to w sposób pośredni (tzw. infekcja krzyżowa), zakażając wszystkie przedmioty, które miały wcześniej styczność z zakażonymi bulwami w miejscu produkcji i składowania ziemniaków (sortowniki, przenośniki, kontenery, worki, skrzynki, sadzarki, obsypniki, środki transportowe, kombajny itp.). Bakterie występują na ścianach przechowalni, w ziemi i w resztach ziemniaczanych leżących na posadzkach, w unoszącym się pyle, odpadach po przerobie, na drogach przemieszczania się ziemniaków podczas transportu, pojazdach przyjeżdżających po odbiór sadzeniaków itd. Bakterie na tych powierzchniach, szczególnie w przylegających do nich wysuszonych tkankach ziemniaczanych, w zależności od rodzaju i porowatości materiału i w warunkach niskiej temperatury mogą przeżywać okres od 2 do 6 lat. Jeśli takich skażonych maszyn i urządzeń użyje się w nowym cyklu produkcyjnym, a zbiór zostanie umieszczony w nieodkażonych przechowalniach, z całą pewnością nastąpi jego porażenie i utrata. Bakterie przeżywają także przez długi czas na porażonych samosiewach ziemniaka, zakażając sprzęt. Ponadto bulwy uzyskane z samosiewów mogą mieszać się z sadzeniakami albo ziemniakami towarowymi. W walce z bakteriozą pierścieniową ziemniaka nie ma obecnie lepszego sposobu eliminacji choroby jak zachowanie wysokiej higieny i wymagań sanitarnych, utrzymanie czystości i stosowanie dezynfekcji w całym systemie produkcji ziemniaków kraju. Najważniejszym elementem ograniczającym tę groźną chorobę jest dezynfekcja. Dezynfekcja zasady Regularne i systematyczne czyszczenie oraz dezynfekcja wszystkich maszyn i wyposażenia oraz pomieszczeń wykorzystywanych na poszczególnych etapach produkcji ziemniaka. Dezynfekcję maszyn i wyposażenia powinno poprzedzać dokładne wyczyszczenie i wymycie całej ziemi i innych pozostałości. Taka kolejność jest niezwykle ważna z uwagi na to, że ziemia i resztki organiczne mogą istotnie zredukować efektywność substancji odkażających. Dezynfekcja nie może zastąpić czyszczenia. Podczas zabiegu odkażania płyn dezynfekujący powinien mieć kontakt z powierzchnią przez co najmniej 10 minut. W pomieszczeniach zamkniętych najlepiej stosować fumigację. Powierzchnie, w zależności od ich porowatości, zawierają różną liczbę bakterii. W badaniach Uniwersytetu Płn. Dakota w USA liczba bakterii usuniętych z czyszczonych powierzchni (100 cm²) budynku przechowalni wynosiła (w tys. szt.): dla plastiku 0,1, betonu 12,5, metalu 13,9, drewna
Ziemniak Polski 2006 nr 2 27 22,5, pomalowanego drewna 34,3 i cegły 75,5. Technika odkażania. Czyszczenie, mycie i dezynfekcja maszyn i urządzeń powinny być przeprowadzane w sposób systematyczny, rozpoczynając od ich wierzchołka i od wnętrza do płaszczyzn zewnętrznych w dół. W wypadku przyczepy transportującej ziemniaki należy: 1. oczyścić całą przyczepę z brudu i resztek ziemniaczanych, używając na przykład miotły, po czym przyczepę umyć, rozpoczynając od wnętrza skrzyni, systematycznie w dół; 2. z umytej przyczepy usunąć całą pozostającą wodę; 3. odkazić przyczepę odpowiednim środkiem dezynfekującym zgodnie z instrukcją stosowania tego środka; 4. utrzymać co najmniej 10-minutowy kontakt środka dezynfekującego z odkażaną powierzchnią; 5. usunąć pozostający na powierzchniach nadmiar środka poprzez spłukanie wodą, rozpoczynając od wierzchołka. Stosowane środki dezynfekujące. Jest wiele środków, odpowiednich do użycia w różnych okolicznościach. Wybór uzależniony jest od rodzaju odkażanej powierzchni (drewno, metal, guma itp.), stopnia efektywności dla zabrudzonych powierzchni, a także obecności materii organicznej, stopnia korozyjności i bezpieczeństwa stosowania oraz dostępności środka na rynku (rejestracji). W Polsce najczęściej wykorzystywane są: Menno Florades (substancja aktywna kwas benzoesowy), stosowany też w Niemczech, Virkon (nadsiarczan potasu, kwasy nieorganiczne), Lysoformin 3000 (aldehyd glutarowy) i Nobactel (czwartorzędowe sole amoniowe). W USA powszechnie wykorzystywane są środki oparte na substancjach fenolowych z uwagi na wysoką efektywność w zwalczaniu bakterii zarówno na mokro, jak i na sucho zabrudzonych powierzchniach i w osadzie, gdy występuje organiczna materia. Nie są one korozyjne dla metali, ale muszą być stosowane przy zachowaniu dużej ostrożności. Wykorzystanie podczas dezynfekcji pary wodnej, przy minimalnej temperaturze 82 C przez 5 minut, może być również efektywne, ale nie we wszystkich przypadkach. W literaturze spotyka się dużo przykładów negatywnych skutków nieodkażania maszyn. Wysadzenie czystej partii sadzeniaków za pomocą nieodkażonej sadzarki, która wcześniej była użyta do sadzenia porażonej partii, dało ok. 6% zainfekowanych roślin w polu. Podczas przerobu jedna zainfekowana bulwa może zakazić wiele bulw. Zalecane postępowanie z przechowalnią (kontenerową) przeznaczoną do składowania ziemniaków kwalifikowanych Pomieszczenie przechowalni po zakończeniu sezonu, kiedy wszystkie bulwy są usunięte, powinno być zamiecione, umyte wodą pod ciśnieniem z dodatkiem detergentów i odkażone. W okresie poprzedzającym nowy sezon produkcji należy odkażanie powtórzyć. Dwukrotne odkażanie wyeliminuje brud i zredukuje możliwość wystąpienia zakażenia. Miejsca o dużym ruchu, gdzie brud i resztki roślinne są osadzone na podłodze przez przemieszczające się wózki transportujące ziemniaki, powinny być gruntownie czyszczone raz na tydzień. Kontenery (po ich uprzednim wyczyszczeniu i umyciu) najlepiej odkażać w miejscach osłoniętych (wysuszające działanie słońca i wiatru), pamiętając, że czas działania środka odkażającego na powierzchni powinien wynosić co najmniej 10 minut. Stosowanie pianowych środków dezynfekujących ułatwi dezynfekcję w tym zakresie. Przestrzenna fumigacja przechowalni i umieszczonych w niej kontenerów jest tańszym sposobem odkażania. Odkażanie drewnianych kanałów wentylacyjnych musi być szczególnie staranne z uwagi na materiał, z którego są zbudowane. Drewno jest porowate i trudne do dezynfekcji, dlatego w miarę możliwości drewniane kanały należy zastąpić metalowymi, co znacznie zredukuje możliwość przeżywania bakterii. Droga przejazdu wózków transportujących ziemniaki z przechowalni do sortowni i dalej do miejsca składowania ziemniaków przygotowanych do sprzedaży nie może krzyżować się z drogą przejazdu pojazdów klientów odbierających towar.
28 Ziemniak Polski 2006 nr 2 Zalecane postępowanie z sortownią ziemniaków nasiennych Dostęp do budynku przechowalni i sortowni powinien być chroniony przez zamknięte drzwi. Przed drzwiami należy wystawić sanitarne (gąbczaste) maty, nasączone płynem dezynfekującym, aby pracownicy mogli wytrzeć na nich obuwie. Maty trzeba wyłożyć we wszystkich kluczowych wejściach. Przy wejściu należy wywiesić ogłoszenie, aby wchodzący wiedzieli, że ta czynność jest konieczna. Wszyscy bez wyjątku powinni zastosować się do tych szczególnych procedur. Dezynfekujący płyn trzeba dodawać codziennie i pod koniec każdego tygodnia maty dokładnie umyć, aby usunąć glebę i resztki roślinne. Wymyte i wysuszone maty ponownie nasączyć środkiem dezynfekującym. Pracownikom należy zapewnić obuwie służbowe, które nigdy nie powinno opuszczać rejonu przechowalni i sortowni. To ograniczy możliwość przeniesienia bakterii do przechowalni z zewnątrz. Wszystkie partie ziemniaków powinny być traktowane jako potencjalne źródło choroby. Dlatego codziennie należy przeprowadzać odkażanie sortownika (na zakończenie dnia pracy) oraz pomiędzy odmianami i partiami ziemniaków w ciągu dnia. Jeśli podłogi i części sortowni są drewniane, to w miarę możliwości trzeba je zastąpić metalowymi, a najlepiej co jest możliwe plastikiem. To poprawi sanitarne aspekty operacji sortowania oraz ułatwi czyszczenie i odkażanie. Ziemniaki, które wypadły z linii sortowniczej, należy usunąć z sortowni i oddzielić od śmieci, zanim zostaną zmiażdżone przez środki transportu. Zalecane postępowanie z otoczeniem kompleksu przechowalniczo-sortowniczego Teren wokół przechowalni i sortowni należy wydzielić, najlepiej ogrodzić płotem, i wyznaczyć jeden, kontrolowany, wjazd. Każda ciężarówka wjeżdżająca na teren przechowalni po towar za każdym razem powinna być odkażona, najlepiej w komercyjnej myjni, gdzie uzyska się dokument potwierdzający dezynfekcję. Bez takiego zaświadczenia pojazdy nie powinny wjeżdżać na teren gospodarstwa. Czystość środków transportujących jest ważna z tego względu, że pracownicy gospodarstwa nasiennego, pomagając załadować każdy pojazd, wchodzą do jego wnętrza i mają kontakt z występującym tam skażeniem nabytym przy okazji przewozu innych ziemniaków. Pojazdy wjeżdżające na teren gospodarstwa (samochody odbiorców i własny sprzęt) muszą przejeżdżać przez obniżenie wypełnione środkiem dezynfekującym. Głębokość obniżenia musi być taka, aby płyn odkażający całkowicie obmył opony. Obniżenie powinno być odpływowe i czyszczone pod koniec każdego dnia pracy w celu usunięcia błota i resztek roślinnych. Od kierowców powinno się wymagać, by postawili nogi na dezynfekujących matach, gdy tylko wysiądą ze swoich pojazdów, i odkazili swoje obuwie. Należy wyznaczyć pewien obszar (pomieszczenie) dla kierowców, aby mogli tam usiąść, zrelaksować się, wypić kawę i skorzystać z toalety bez chodzenia po terenie wokół przechowalni. Zaostrzone procedury sanitarne, które były i są stosowane w gospodarstwach nasiennych za granicą, w dużej mierze przyczyniły się do znacznego ograniczenia choroby. Autor opracowania miał możliwość zwiedzenia w 1984 r. farmy nasiennej Porter w stanie Maine, USA. Przed wjazdem ustawiona była duża tablica informująca o przestrzeganiu reguł obowiązujących na terenie części gospodarczej (fot. 1). Pola ziemniaczane ogrodzono wysokim płotem, a wjazd poprzedzało obniżenie wypełnione płynem dezynfekującym do odkażania opon pojazdów. Mimo że plantacje były oglądane tylko z okien autobusu, zwiedzający byli zobowiązani do nałożenia na obuwie plastikowych ochraniaczy (fot. 2).
Ziemniak Polski 2006 nr 2 29 Fot. 1. Tablica przed wjazdem do farmy PORTER w stanie Maine, USA. Prosimy pomóc nam utrzymać farmę wolną od bakteriozy pierścieniowej poprzez przestrzeganie następujących zasad: 1. Nie wchodzić bez pozwolenia. 2. Nie wyjeżdżać poza podwórze farmy. 3. Natychmiast wydezynfekować obuwie. 4. Nie wchodzić na pola ziemniaczane. 5. W wypadku dotykania ziemniaków używać nowych rękawiczek. (fot. A. Pawlak, 1984) Fot. 2. Wjazd na pole farmy PORTER w stanie Maine, USA. Zwiedzający mają plastikowe ochraniacze nałożone na obuwie, dostęp do pola jest ograniczony płotem, koła pojazdów są dezynfekowane w zagłębieniu wypełnionym środkiem odkażającym. (fot. A. Pawlak, 1984) Inne działania ograniczające rozprzestrzenianie się choroby Sadzenie tylko kwalifikowanych sadzeniaków. Zdrowe sadzeniaki są najważniejszym elementem w ograniczaniu rozprzestrzeniania się choroby. Jednak trzeba zdawać sobie sprawę, że nie ma 100-proc. gwarancji, iż są one wolne od bakterii, nawet gdy pomyślnie przeszły badania laboratoryjne na obecność choroby. Nauczenie się rozpoznawania objawów choroby na naci i bulwach. W razie ich stwierdzenia można będzie zastosować wcześniej odpowiednie środki w celu bezpiecznej i szybkiej eliminacji porażonych ziemniaków. Unikanie wysadzania ziemniaków na polach okresowo zalewanych, szczególnie na tych częściach, gdzie odprowadzanie wody jest niedostateczne (słaby system drenażowy). Unikanie cięcia ziemniaków przed sadzeniem. Cięcie jest idealnym sposobem rozprzestrzeniania choroby. Niedopuszczanie do nadmiernego skiełkowania sadzeniaków. W doświadczeniach z użyciem nadmiernie skiełkowanych sadzeniaków (powyżej 2 cm), z których 4% było mocno zainfekowanych, stwierdzono ok. 37% porażonych roślin w polu. Dla porównania, partia sadzeniaków z krótkimi kiełkami (0,5 cm) dała tylko 9% zainfekowanych roślin. Przestrzeganie zasad właściwego zmianowania. Unikanie mechanicznego zwalczania chwastów w uprawie na cele nasienne. W wypadku chemicznego zwalczania chwastów ostatnie redlenie należy przeprowadzić, zanim rośliny pojawią się na powierzchni gleby. Unikanie przejazdów maszynami przez plantację. Porażona nać jest również potencjalnym źródłem infekcji poprzez śluz i sok z uszkodzonych łodyg. Jeśli istnieje konieczność przejazdów (wielokrotne opryski przeciwko chorobom, np. zarazie ziemniaka i wirusom), pojazd zawsze powinien przejeżdżać tymi samymi redlinami. Ziemniaki z pasów przejazdowych powinny zostać zebrane osobno i zagospodarowane w inny sposób. Unikanie wypożyczania maszyn i wyposażenia pomiędzy miejscami produkcji i składowania ziemniaków. W gospodarstwie specjalizującym się zarówno w produkcji nasiennej, jak i towarowej wyposażenie najlepiej rozdzielić pomiędzy oba kierunki produkcji. Ostrożny zbiór i przerób (sortowanie), by zminimalizować uszkodzenia. Zwiększenie udziału potasu i fosforu w dawce nawozowej. Sprzyja to tworzeniu się mocniejszej skórki. Odkamienianie pola pod uprawę ziemniaków. Regulacja głębokości zbioru maszyn w celu uniknięcia cięcia bulw. Ograniczanie
30 Ziemniak Polski 2006 nr 2 wysokości spadania ziemniaków podczas zbioru i przerobu. Zabezpieczenie ostrych krawędzi urządzeń. Stosowanie zamkniętych ogniw rolek itp. Wyeliminowanie z praktyki nasiennej kopcowania ziemniaków. Po przerobie ziemniaków nie należy lokalizować wysypisk odpadów w pobliżu przechowalni. Takie pryzmy mogą stanowić źródło bakteriozy i innych chorób ziemniaka (zaraza, czarna nóżka i mokra zgnilizna). Jeśli na pryzmach odpadów przezimują bulwy i wyrosną rośliny, należy je zniszczyć, używając herbicydów. Odpady ziemniaczane (nadgniłe, niekształtne i uszkodzone bulwy) powinny być zagospodarowane natychmiast albo przeznaczone do okresowego spożycia przez zwierzęta. W wypadku mycia ziemniaków jadalnych dezynfekowanie i wymienianie wody pomiędzy partiami ziemniaków, szczególnie jeśli pochodzą z różnych źródeł. Zwalczanie samosiewów ziemniaka. Istnieje kilka sposobów ograniczania ilości bulw pozostawianych na polu po zbiorze. Przede wszystkim należy przestrzegać zasad dobrej praktyki rolniczej, która zminimalizuje udział bulw drobnych. Odpowiednio wyregulować maszyny zbierające ziemniaki (odległość między ogniwami łańcucha). Stosować w płodozmianie uprawy, które skutecznie hamują wzrost i rozwój ziemniaków jako uprawy obcej. Po zbiorze ziemniaków nie stosować głębokiej orki, aby bulwy znajdujące się w wierzchniej warstwie gleby mogły wymarznąć. W wypadku dużego nasilenia samosiewów użyć herbicydów. Straty bezpośrednie w wyniku wykrycia bakteriozy pierścieniowej mogą być ogromne. W 1978 r. w USA sięgnęły ponad 60% zdyskwalifikowanej powierzchni nasiennej. Dlatego w niektórych krajach wprowadzono specyficzny, ziemniaczany system ubezpieczeń, np. w Holandii przez firmę Potatopol. Ubezpieczenie pomaga plantatorom zrekompensować poniesione straty i umożliwia kontynuację, po przejściu procedur kwarantannowych, uprawy ziemniaków. Działania w Hodowli Ziemniaka Zamarte Firmy hodowlano-nasienne muszą zwracać szczególną uwagę na zachowanie bezpiecznej produkcji nasiennej materiałów przedbazowych i bazowych. W HZ Zamarte występuje koncentracja produkcji materiału wyjściowego dla nasiennictwa, duże zmechanizowanie procesów produkcyjnych i kontakt z setkami odbiorców z całego kraju. Dlatego firma przedsięwzięła szereg środków zaradczych i wprowadziła ostry reżim sanitarny. Teren gospodarstw Oddziału w Zamartem został podzielony na strefy: I Laboratorium mikrorozmnażania in vitro. Przed wejściem wywieszona jest tablica informująca o znacznie ograniczonym dostępie do pomieszczeń. Wystawione są maty sanitarne. Personel jest zobowiązany do przestrzegania szczególnych zasad zachowania czystości. Do kontroli kurzu wytwarzanego przez ruch pojazdów, wiatr itp. zostaną zamontowane urządzenia (wentylatory, filtry powietrza itp.), które spowodują w pomieszczeniach wytworzenie tzw. pozytywnego ciśnienia powietrza. II Produkcja minibulw w kompleksie szklarniowym. Przed wejściem do kompleksu pracownicy przebierają się w specjalnym pomieszczeniu zlokalizowanym tuż przy jedynym, kontrolowanym wejściu. Aby być pewnym, że zrobili to właściwie, w szklarniach obowiązuje inny kolor odzieży ochronnej. Zmieniają też obuwie robocze. Przed każdą szklarnią wystawione są maty odkażające. Wyłożony jest zeszyt, w którym pracownicy notują godziny wejścia i wyjścia z kompleksu, rodzaj wykonywanej pracy i stosowane procedury sanitarne. Dwa razy w roku, przed wysadzaniem roślin in vitro i po zbiorze minibulw, przeprowadza się gruntowną dezynfekcję wszystkich pomieszczeń kompleksu. III Przechowalnia wraz z sortownią materiałów przedbazowych (PBIII i PBII) w gospodarstwie Zamarte. W kompleksie obowiązują procedury sanitarne i inne opisane wyżej. IV Przechowalnia wraz sortownią materiałów bazowych i kwalifikowanych (BI, BII, CA) w gospodarstwie Nieżychowice. W tym kompleksie przechowuje się, przerabia i prowadzi sprzedaż ziemniaków kwalifikowanych. W najbliższym czasie stopniowo wprowadzone zostaną procedury sanitarne związane z bezpośrednim kontaktem z odbiorcą.
Ziemniak Polski 2006 nr 2 31 V Przechowalnia materiałów hodowli nowych odmian ziemniaka. Zasadniczymi elementami strategii przyjętej przez firmę w zakresie przeciwdziałania obecności bakteriozy pierścieniowej w produkcji nasiennej są: masowa produkcja materiałów wyjściowych, tzw. minibulw, skrócenie cyklu namnażania ziemniaków, izolacja części hodowlanej, produkcyjnej i handlowej działalności oraz intensywne testowanie na obecność bakterii wszystkich kategorii hodowlanych i nasiennych. Dlaczego trudno będzie wyeliminować bakteriozę pierścieniową? Dotychczas nie ma kraju, w którym bakterioza pierścieniowa po pojawieniu się zostałaby skutecznie wyeliminowana. Często w gospodarstwach, w których zwalczono chorobę, po kilku latach wykrywane były następne infekcje. Po pierwsze dlatego, że u pewnych odmian choroba rozwija się wolno i odmiany te są nosicielami bakterii (tzw. odmiany tolerancyjne), a po drugie, jak wykazały doświadczenia w takich krajach jak USA czy Kanada, po latach intensywnych działań odstąpiono od przestrzegania procedur sanitarnych. Głównym przenośnikiem bakterii były wówczas pojazdy transportujące ziemniaki. Trudności w skutecznym wyeliminowaniu choroby wynikają też z biologicznej natury choroby, która nie do końca została poznana. Obowiązujący w Polsce system nasiennictwa, istnienie olbrzymiej szarej strefy rynku sadzeniaka, poza oficjalnie rejestrowanym obrotem, nie sprzyja walce z chorobą. Produkcja ziemniaków w setkach tysięcy gospodarstw znacznie utrudni ograniczenie choroby do tego stopnia, by nie powodowała ona znacznych strat gospodarczych. Znana jest historia zwalczania bakteriozy pierścieniowej w Finlandii, w której choroba została wyeliminowana z systemu nasiennego dopiero po 25 latach celowych działań (powszechna wymiana sadzeniaków, całkowity nadzór służb fitosanitarnych). Tam było łatwiej, gdyż uprawą ziemniaków zajmowało się tylko kilka tysięcy plantatorów. W ramach systemu nasiennego interesujące wydają się działania duńskie, które wprowadzono na czas zwalczania choroby. W rejonach zamkniętych wydzielono kilka dobrze izolowanych gospodarstw, w których firmy hodowlano-nasienne namnażały materiały przedbazowe (PB). Uzyskany materiał sadzeniakowy był przejmowany przez te firmy do dalszego rozmnażania we własnych gospodarstwach lub na podstawie umów licencyjnych w przedsiębiorstwach i gospodarstwach nasiennych. Podmioty te mogły prowadzić dalsze namnażanie w ramach tego samego miejsca produkcji według obowiązującego schematu: z BI stopniowo do CB. W wypadku sprzedaży na zewnątrz następowała urzędowa degradacja, np. z BII, zawsze do najniższego stopnia CB. Każde gospodarstwo nasienne, aby móc kwalifikować ziemniaki zgodnie ze schematem nasiennym, zmuszone było do zaopatrywania się w BI w firmie hodowlano-nasiennej. System zapewnił lepszą kontrolę rozprowadzania materiałów nasiennych przez służby sanitarne, zmniejszył liczbę podmiotów prowadzących obrót nasienny, w tym nieuczciwych uczestników rynku, a przede wszystkim pozwolił znacznie skuteczniej ograniczać występowanie bakteriozy pierścieniowej. W skutecznej walce z chorobą ważna jest świadomość istniejących zagrożeń i wiedza na temat czynnika sprawczego, a także wspólne działania całego sektora ziemniaczanego w ograniczaniu źródeł występowania. To, że obecnie to czy inne gospodarstwo jest wolne od choroby, nie znaczy wcale, że może czuć się bezpieczne. Dlatego, dla bezpieczeństwa wszystkich, te szczególne procedury w całym systemie produkcji ziemniaków muszą być przestrzegane i stosowane.