Charakter prawny kart płatniczych w prawie karnym

Renata Kędziora Charakter prawny kart płatniczych w prawie karnym Streszczenie Artykuł stanowi omówienie problematyki związanej z określeniem charakteru prawnego kart płatniczych, w tym kart bankomatowych. W artykule zaprezentowano i ustosunkowano się do orzecznictwa sądowego, którego przedmiotem wielokrotnie stawała się problematyka zakwalifikowania kart płatniczych do odpowiedniej kategorii dóbr chronionych prawem. Przedstawiono poglądy doktryny prawa karnego na temat uznania kart płatniczych za środek płatniczy lub teŝ dokument w rozumieniu art. 115 14 k.k. Znaczenie i powszechność posługiwania się róŝnymi rodzajami kart płatniczych wzrasta z roku na rok. Niestety, w ślad za tym idzie takŝe zwiększająca się liczba i róŝnorodność zachowań przestępczych, których przedmiotem stają się karty 1. Brak jednoznacznego określenia statusu kart płatniczych w prawie karnym powoduje trudności z kwalifikacją prawną przestępstw popełnianych przy ich uŝyciu. Problem zaliczenia kart płatniczych do odpowiedniej kategorii dóbr chronionych prawem, tj. dokumentów czy środków płatniczych, podnoszony jest zarówno w doktrynie prawa, jak i orzecznictwie. W związku z wprowadzeniem do Kodeksu karnego artykułu 278 5 dotyczącego kradzieŝy karty bankomatowej zrodziła się takŝe propozycja, aby kartę płatniczą traktować jako szczególne dobro prawne, któremu przyznana została taka sama ochrona jak rzeczy ruchomej 2. Nie moŝna zapominać, Ŝe rozstrzygnięcie powyŝszej kwestii ma duŝe znaczenie praktyczne. Ustalenie w sposób jednoznaczny pozycji karty płatniczej na gruncie Kodeksu karnego pozwoliłoby zakończyć problemy z kwalifikacją prawną tych zachowań i rozstrzygnąć wątpliwość, czy przestępstwa z uŝyciem kart płatniczych traktować naleŝy jako przestępstwa przeciwko mieniu, czy teŝ przeciwko wiarygodności dokumentów. 1 Szerzej: R. Kędzi o r a, Przestępstwa z wykorzystaniem kart płatniczych aspekty karnoprawne. Wyzwania w systemie bankowym w XXI w., Kielce 2009, s. 367 i n. 2 M. N i e dźwi e c k a - M a ł e c k a, Przestępstwa z wykorzystaniem kart płatniczych, Studia Iuridica 2001, z. XXXIX, s. 163 i n. i Prawo 12, 2011 59

R. Kędziora Karta jako dokument w rozumieniu art. 115 14 k.k. W pierwszej kolejności naleŝy rozwaŝyć moŝliwość uznania karty płatniczej za dokument w rozumieniu art. 115 14 k.k. 3. Po zmianie Kodeksu karnego z dnia 18 marca 2004 r. dokumentem jest kaŝdy przedmiot lub inny zapisany nośnik informacji, z którym jest związane określone prawo, albo, który ze względu na zawartą w nim treść stanowi dowód prawa, stosunku prawnego lub okoliczności mającej znaczenie prawne. Nowelizacją tą zwrot komputerowy nośnik informacji powszechnie rozumiany wąsko i utoŝsamiany jedynie z dokumentami elektronicznymi zastąpiono wyraŝeniem inny zapisany nośnik informacji, z którym jest związane określone prawo. Zaliczenie karty płatniczej do kategorii dokumentów, zwłaszcza po nowelizacji art. 115 14 k.k., nietrudno jest uzasadnić. Karta płatnicza niewątpliwie stanowi dowód istnienia określonego prawa lub teŝ okoliczności mającej znaczenie prawne. Zgodnie z definicją karty w Prawie bankowym uprawnia ona do wypłaty gotówki, dokonywania zapłaty, a więc stanowić będzie w konsekwencji dowód prawa do dokonania tych czynności 4. Trudno teŝ zaprzeczyć, Ŝe karta stanowi potwierdzenie prawa do zgromadzonych na koncie środków. Wcześniej problem stanowił uŝyty w definicji dokumentu zwrot: komputerowy nośnik informacji, do którego zaliczano tylko dyskietkę, twardy dysk, CD-ROM. Zakresem tym nie mógł być objęty zapis elektromagnetyczny na karcie identyfikacyjnej, w tym płatniczej. Obecnie, po nowelizacji i zastąpieniu go wyraŝeniem inny zapisany nośnik informacji, problem ten juŝ nie powstaje. Pozwala to objąć zakresem desygnatów pojęcia dokument uprawniający do otrzymania sumy pienięŝnej takŝe karty płatnicze. Do definicji ustawowej zawartej w Prawie bankowym odsyła takŝe ustawa z dnia 12 września 2002 r. o elektronicznych instrumentach płatniczych. Zgodnie z art. 2 pkt 7 wymienionej ustawy kartę płatniczą stanowi karta w rozumieniu art. 4 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe 5. Na tej podstawie (tj. art. 115 14 k.k. i art. 4 ust. 1 pkt 4 ustawy Prawo bankowe) opierają swoje stanowisko zwolennicy poglądu, zgodnie z którym karty płatnicze są na gruncie obowiązującego Kodeksu karnego dokumentami. Karta stanowić będzie dowód prawa do dokonywania rozliczeń bezgo- 3 Kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997 r., Dz. U. Nr 88, poz. 553 ze zm. 4 Zgodnie z art. 4 ust. 1 pkt 4 ustawy Prawo Bankowe kartą płatniczą jest karta identyfikująca wydawcę i upowaŝnionego posiadacza, uprawniająca do wypłaty gotówki lub dokonywania zapłaty, a w przypadku karty wydanej przez bank lub instytucję ustawowo upowaŝnioną do udzielania kredytu takŝe do dokonywania wypłaty gotówki lub zapłaty z wykorzystaniem kredytu; por. ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo Bankowe, Dz. U. z 1997 r., Nr 140, poz. 939 ze zm. 5 Ustawa z dnia 12 września 2002 r. o elektronicznych instrumentach płatniczych (Dz. U. z 2002 r., Nr 169, poz. 1385). 60 i Prawo 12, 2011

tówkowych w sposób określony w umowie z emitentem i stosunku łączącego obie strony oraz przedmiot, z którym związane jest określone prawo 6. Dyskusyjna natomiast pozostaje kwestia, czy wszystkie rodzaje kart płatniczych powinny być traktowane jako dokument z art. 115 14 k.k. Nie wolno zapominać o konsekwencjach prawnych, jakie niesie ze sobą przyjęcie takiego stanowiska. Uznanie karty płatniczej za dokument prowadzić będzie do kwalifikowania czynów zabronionych popełnionych z wykorzystaniem kart płatniczych w kategoriach przestępstw przeciwko wiarygodności dokumentów. Taka moŝliwość byłaby uzasadniona w stosunku do kart bankomatowych sensu stricte, tj. bez funkcji płatniczych, które naleŝy traktować jako dokument uprawniający do otrzymania sumy pienięŝnej i w konsekwencji jako przedmiot przestępstw przeciwko wiarygodności dokumentów. Natomiast dyskusyjne byłoby przyjęcie takiego stanowiska w odniesieniu do wszystkich rodzajów kart. Karty płatnicze, ze względu na ich funkcję płatniczą, powinny korzystać z ochrony prawnokarnej właściwej dla środków pienięŝnych. Traktowanie takich kart jako dokumentów nie zapewniłoby im właściwej ochrony i nie odzwierciedlałoby rzeczywistej funkcji, jaką pełnią w obrocie. Warto na marginesie zauwaŝyć, Ŝe obecna definicja karty płatniczej, zgodnie z którą kartą płatniczą jest karta identyfikująca wydawcę i upowaŝnionego posiadacza, uprawniająca do wypłaty gotówki lub dokonywania zapłaty, prowadzi do uznania za karty płatnicze takŝe kart jednofunkcyjnych, czyli uprawniających tylko do dokonywania zapłaty lub tylko do wypłaty gotówki 7. Takie rozumienie, wynikające z wykładni językowej tego przepisu, jest sprzeczne z powszechnym pojmowaniem kart płatniczych jako kart dwufunkcyjnych, czyli mogących być w obrocie zastępnikiem pieniądza. Jak słusznie wskazuje P. Pelc, jeśli nawet zamiarem ustawodawcy było w tym przypadku objęcie analogiczną ochroną, jaka przysługuje kartom płatniczym, takŝe innych instrumentów, to z pewnością lepszym rozwiązaniem byłoby wprowadzenie uregulowania, Ŝe przepisy o kartach płatniczych stosuje się takŝe do kart uprawniających posiadacza do wypłaty gotówki 8. Literalne rozumienie tego przepisu prowadzi do sztucznego objęcia tym pojęciem kart, które nie mogą pełnić w obrocie funkcji płatniczej i w związku z tym nie mogą być uznane za karty płatnicze. 6 J. J a k u b o w k i, Wybrane aspekty prawno-karnej ochrony systemu bankowych kart płatniczych, (w:) M. Z a j d e r, J. K o s iński, Przestępczość z wykorzystaniem kart płatniczych, Szczytno 2001, s. 99. 7 Zgodnie z wcześniejszym brzmieniem karta płatnicza to karta uprawniająca do wypłaty gotówki i dokonywania zapłaty. Zmiana wprowadzona została w art. 74 pkt 1a ustawy z dnia 12 września 2002 r. o elektronicznych instrumentach płatniczych (Dz. U. z 2002 r., Nr 169, poz. 1385), zgodnie z którym spójnik i uŝyty w definicji art. 4 ustawy Prawo Bankowe zastąpiono spójnikiem lub. 8 http://www.pelc.net.pl/karty.htm. i Prawo 12, 2011 61

R. Kędziora Karta jako środek płatniczy Drugą z rozwaŝanych moŝliwości jest uznanie kart płatniczych za inne środki płatnicze. Takie stanowisko coraz częściej spotykamy zarówno w doktrynie, jak i orzecznictwie SN. Przemawiają za nim względy celowościowe, tj. przede wszystkim potrzeba zapewnienia właściwej ochrony obrotu z uŝyciem kart płatniczych, a takŝe sama funkcja kart. Karty z funkcją płatniczą, a takie karty stanowią obecnie zdecydowaną większość funkcjonujących w obiegu kart, stanowią w praktyce środek zastępczy pieniądza. Pogląd, Ŝe karty płatnicze (i karty bankomatowo-płatnicze) zaliczyć nale- Ŝy do kategorii środków płatniczych, znajduje swoje potwierdzenie w orzecznictwie Sądu NajwyŜszego. Zgodnie z postanowieniem tego Sądu z dnia 7 października 2003 r.: Karta płatnicza, jako elektroniczny instrument dostępu do środków pienięŝnych na odległość, umoŝliwiający elektroniczną identyfikację posiadacza niezbędną do dokonania zapłaty, jest «innym środkiem płatniczym» w rozumieniu art. 310 1 k.k. 9. Pogląd ten potwierdza takŝe wyrok SA w Katowicach z dnia 26 października 2004 r. Zwraca tu uwagę argumentacja sądu wskazująca, Ŝe karta płatnicza słuŝy nie tylko do wypłaty gotówki z bankomatu, ale równieŝ do zapłaty za towary i usługi. Karta płatnicza jest więc toŝsama w swoich funkcjach do pieniądza gotówkowego. Obie te właściwości, zdaniem sądu, nakazują traktować kartę płatniczą jako inny środek płatniczy 10. Na istotną cechę kart płatniczych wskazuje takŝe Sąd NajwyŜszy w uchwale z dnia 23 października 2002 r. W orzeczeniu tym słusznie zwrócono uwagę, Ŝe w ustawowej definicji karty płatniczej odróŝnia się dwie funkcje takiej karty, tj. funkcję bezgotówkowej zapłaty oraz funkcję wypłaty gotówki, zatem nie kaŝda karta płatnicza pełni funkcję płatniczą. Zaliczenie karty płatniczej do katalogu innych środków płatniczych wymagać będzie toŝsamości funkcji, jaką pełni pieniądz 11. Pogląd, Ŝe karta płatnicza (z funkcją płatniczą) naleŝy do zbioru desygnatów pojęcia środek płatniczy, jest w ostatnich latach spotykany coraz częściej 12. Znaczna część doktryny podziela reprezentowane w orzecznictwie SN stanowisko, Ŝe karta płatnicza umoŝliwia dostęp do pieniądza bezgotów- 9 Postanowienie SN z dnia 7 października 2003 r., sygn. V KK 39/03, OSNKW 2003, nr 11 12, poz. 101. 10 Podpis złoŝony na karcie stanowi jej integralny element, potwierdza on prawo konkretnej osoby do dokonywania zapłat oraz słuŝy do identyfikacji tej osoby w momencie dokonywania tych czynności; por. wyrok SA w Katowicach z dnia 26 października 2004 r., sygn. II AKa 295/04, oraz System Informacji Prawnej LEGALIS, Wydawnictwo C. H. Beck. 11 Uchwała SN z dnia 23 października 2002 r., sygn. I KZP 31/02, OSNKW 2002, nr 11 12, poz. 95. 12 Por. teŝ wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 20 listopada 2002 r., sygn. II AKa 467/02, OSA 2003, nr 4, poz. 36. 62 i Prawo 12, 2011

kowego zapisanego na rachunku bankowym posiadacza karty i stanowi inny środek płatniczy 13. Zaliczenie kart płatniczych do tej kategorii przesądza teŝ zdaniem niektórych przedstawicieli nauki prawa karnego o moŝliwości traktowania kart jako rzeczy ruchomych w rozumieniu art. 115 9 k.k., o czym będzie mowa poniŝej 14. Oceniając kwestię charakteru kart płatniczych, naleŝy brać pod uwagę dwufunkcyjność kart płatniczych. Stanowisko, Ŝe karta płatnicza naleŝy do zbioru desygnatów pojęcia inny środek płatniczy, będzie w pełni uzasadnione w odniesieniu do kart uprawniających zarówno do pobrania pieniędzy, jak i do dokonywania zapłaty 15. Tego rodzaju karta pełni funkcję toŝsamą z pieniądzem gotówkowym i moŝe zastępować pieniądz. Za środki płatnicze uznamy w szczególności karty kredytowe, obciąŝeniowe, debetowe. Potwierdza to takŝe ustawa o elektronicznych instrumentach płatniczych, która definiując elektroniczne instrumenty płatnicze (do których zaliczamy m.in. karty płatnicze), określa je jako instrumenty, które umoŝliwiają dostęp do środków pienięŝnych na odległość i dokonywanie operacji przy uŝyciu elektronicznych nośników informacji lub elektroniczną identyfikację posiadacza niezbędną do dokonania operacji 16. PowyŜsze rozwaŝania nie dotyczą jednak kart bankomatowych sensu stricto 17. Karta słuŝąca wyłącznie do wypłaty gotówki nie jest środkiem płatniczym, poniewaŝ nie spełnia jednej z jego podstawowych funkcji, jaką jest zdolność do zwolnienia z zobowiązań pienięŝnych. Z tego teŝ względu, karty bez funkcji płatniczej nie mogą być w obrocie uznane za surogat pieniądza. Kilka uwag chciałabym poświęcić problematyce tzw. białego plastiku. W praktyce coraz częściej spotykamy się takŝe z przestępstwami, do popełnienia których sprawca uŝywa nie autentycznej karty, a szczególnej jej imitacji. Proceder ten, zwany skimmingiem, polega na podrabianiu kart za pomocą kopiowania zapisu ścieŝki magnetycznej karty na tzw. biały plastik (white plastic) 18. W związku z tym, kolejnym zagadnieniem wymagającym rozstrzy- 13 Por. J. S k o r u p k a, Glosa do postanowienia SN z dnia 7 października 2003 r., sygn. V KK 39/03, OSP 2004, nr 6, poz. 80; por. teŝ: A. Wą s e k, R. Z a w ł o c k i (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do art. 222 316, t. II, Warszawa 2010, s. 1470 i n. 14 J. S k o r u p k a, Karta płatnicza jako przedmiot czynności wykonawczej przestępstwa z art. 310 k.k., i Prawo 2001, nr 7 8, s. 65. 15 Por. wyrok SA we Wrocławiu z dnia 20 listopada 2002 r., sygn. II AKa 467/02, OSA 2003, nr 4, poz. 36. 16 TakŜe art. 2 pkt 4 ustawy z dnia 12 września 2002 r. o elektronicznych instrumentach płatniczych (Dz. U. Nr 169, poz. 1385 z późn. zm.). 17 W przypadku kart bankomatowych brak jest podstaw, by zaliczyć je do innych środków płatniczych; por. uzasadnienie wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 20 listopada 2002 r., sygn. II AKa 467/02, OSA 2003, nr 4, poz. 36. 18 Na kawałek białego plastiku wielkości karty nanoszone są wytłoczenia z właściwymi danymi. Jeśli sprawca dodatkowo wszedł w posiadanie prawdziwych danych uzyskanych w sposób i Prawo 12, 2011 63

R. Kędziora gnięcia jest moŝliwość traktowania tzw. białego plastiku jako innego środka płatniczego. Kwestia ta stała się przedmiotem orzeczenia z dnia 11 lipca 2008 r. wydanego przez Sąd Apelacyjny we Wrocławiu. Zgodnie z tym wyrokiem: Białe karty magnetyczne z uzyskanymi i naniesionymi ( ) informacjami, będącymi drugą ścieŝką oryginalnej karty płatniczej, stanowią podrobione karty płatnicze i są przedmiotem czynności wykonawczej typu czynu zabronionego z art. 310 1 k.k., jako inne środki płatnicze 19. Jest to wprawdzie daleko idące stanowisko, ale uzasadnione nagminnością przestępstw dokonywanych przy uŝyciu tzw. białego plastiku i koniecznością ochrony obrotu przed tego rodzaju zachowaniami przestępczymi. Uzasadniając powyŝsze stanowisko, sąd apelacyjny zwrócił uwagę na fakt, Ŝe o ile w wypadku pieniądza podstawowe znaczenie ma jego wygląd zewnętrzny, to w odniesieniu do elektronicznych instrumentów płatniczych zdolność do pełnienia funkcji zapłaty jest ściśle związana z informacją zapisaną na nośniku. To ona umoŝliwia podejmowanie pieniędzy i dokonywanie transakcji bezgotówkowych 20. W wypadku kart płatniczych informacja ta znajduje się najczęściej na tzw. pasku magnetycznym. Analizując specyfikę przestępstw związanych z uŝyciem kart, zauwaŝyć moŝna, Ŝe podmioty uprawnione do autoryzacji często nie mają bezpośredniego kontaktu z kartą, a jedynie z informacją odczytaną z paska magnetycznego. Podejmowanie pieniędzy, dokonywanie zapłaty, czyli realizację funkcji karty płatniczej umoŝliwiają zapisane na nośniku dane. Za ich pomocą identyfikowany jest posiadacz karty. W związku z tym nie powinno budzić wątpliwości, Ŝe biały plastik, na który naniesiono dane z oryginalnej karty, uznać moŝemy za podrobiony środek płatniczy 21. Popełnienie przestępstwa z uŝyciem tzw. białego plastiku będzie kwalifikowane analogicznie jak dokonanie go z pomocą autentycznej (np. skradzionej) karty płatniczej. Kolejno rozwaŝone zostały dwie moŝliwości: uznania kart płatniczych za dokument i za środek płatniczy. Trzecia koncepcja, aby karty płatnicze uznawać jednocześnie za dokument i środek pienięŝny, nie będzie szerzej omawiana, ze względu na jej oczywistą bezzasadność. Koncepcja ta szybko została odrzucona. Głównym tego powodem był fakt, Ŝe rozróŝnienie w art. 13 pkt 5 ustawy o ochronie obrotu gospodarczego 22 środków płatniczych od nielegalny, które umieszcza na nośniku (pasku magnetycznych), mamy tu tzw. fałszerstwo całkowite metodą białego plastiku. 19 Wyrok Sądu Apelacyjnego. we Wrocławiu z dnia 11 lipca 2008 r., sygn. II AKa 143/08, i Prawo 2009, dodatek Orzecznictwo, nr 10, poz. 36. 20 Sąd Apelacyjny zwrócił takŝe uwagę na fakt, Ŝe istotne są przede wszystkim właściwości wytworzonego przez sprawców przedmiotu imitującego oryginalne karty płatnicze, a nie sposób jego wykorzystania; por. wyrok SA we Wrocławiu z dnia 11 lipca 2008 r., ibidem. 21 Por. A. Wą s e k, Komentarz do k.k. Część szczególna, t. II, Warszawa 2004, s. 1297 1298. 22 Por. ustawę z dnia 12 października 1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa karnego, Dz. U. z 1994 r., Nr 126, poz. 615 (uchyloną). 64 i Prawo 12, 2011

dokumentów uprawniających do otrzymania sumy pienięŝnej wyraźnie wskazywało na rozłączność tych pojęć, co podkreślano juŝ od pierwszych komentarzy do tejŝe ustawy 23. Karta płatnicza jako szczególny przedmiot ochrony Wprowadzenie do kodeksu karnego art. 278 5 k.k., w którym odrębnie uregulowano kradzieŝ energii i karty bankomatowej, zrodziło jeszcze jedną, odmienną koncepcję, aby kartę płatniczą traktować jako szczególny przedmiot, któremu ustawa przyznaje taką samą ochronę jak rzeczy ruchomej. Zgodnie z tym stanowiskiem karta bankomatowa nie jest rzeczą ruchomą, nie mieści się bowiem w pojęciu dokumentu uprawniającego do otrzymania sumy pienięŝnej z art. 115 9 k.k. W konsekwencji naleŝy uznać ją za szczególny przedmiot, któremu prawo karne przyznaje ochronę prawną. Uzasadniając swoje poglądy, zwolennicy tej koncepcji wskazują, Ŝe konieczność wprowadzenia odrębnego przestępstwa kradzieŝy karty z bankomatu i energii wynikała właśnie z faktu, Ŝe nie mieściły się one w pojęciu rzeczy ruchomej 24. Za takim stanowiskiem przemawia takŝe uzasadnienie do wprowadzenia art. 278 5 k.k., gdzie znalazło się twierdzenie, Ŝe nie moŝna porównać kradzieŝy takiej karty z kradzieŝą ksiąŝeczki czekowej 25. Choć w pierwszej chwili argumenty te wydają się trafne, po głębszej analizie naleŝy powyŝsze stanowisko odrzucić. Karta bankomatowa, czyli karta, z którą związane jest prawo do podjęcia pieniędzy z bankomatu, jest dokumentem w rozumieniu art. 115 14 k.k. Jak wskazują przeciwnicy traktowania kart płatniczych jako szczególnego przedmiotu ochrony, do dokumentów uprawniających do otrzymania sumy pienięŝnej zaliczamy przecieŝ weksle, obligacje, listy zastawne czy bony premiowe 26. Wykluczenie kart byłoby zabiegiem sztucznym i nieuzasadnionym. Karta bankomatowa, tak samo jak wskazane wyŝej przedmioty, stanowi dokument uprawniający do otrzymania sumy pienięŝnej i podwaŝanie tego nie wydaje się przekonywujące 27. 23 Por. M. N i e dźwi e c k a - M a ł e c k a, Przestępstwa, op. cit., s. 166. 24 Jako jeden argumentów wskazują, Ŝe Ŝadne pojęcie uŝyte w ustawie nie moŝe być uznane za zbędne; por. G. B o g d a n, K. B u c h a ł a, Z. Ć w ią k a l s k i, M. Dąbrowska- K a r d a s, P. K a r d a s, J. M a j e w s k i, M. R o d z y n k i e w i c z, M. S z e w c z y k, W. W r ó - b e l, A. Zo l l, Kodeks karny. Część szczególna, t. III, Kraków 1999, s. 16. 25 Nowe kodeksy karne z 1997 r. z uzasadnieniami Kodeks karny, Kodeks postępowania karnego, Kodeks karny wykonawczy, Warszawa 1997, s. 206. 26 Por. G. B o g d a n i in., Kodeks, op. cit.; M. N i e dźwi e c k a - M a ł e c k a, Przestępstwa, op. cit., s. 168. 27 J. J a k u b o w s k i, Wybrane aspekty prawno-karnej ochrony systemu bankowych kart płatniczych, (w:) M. Z a j d e r, J. K o s iński, Przestępczość z wykorzystaniem kart płatniczych, Szczytno 2001, s. 89. i Prawo 12, 2011 65

R. Kędziora TakŜe orzecznictwo sądowe potwierdza powyŝszy punkt widzenia. Przytoczmy w tym miejscu uchwałę SN z dnia 21 października 2003 r., zgodnie z którą: Karta uprawniająca m.in. do podjęcia pieniędzy z bankomatu, niezaleŝnie od objęcia jej ochroną przez przepisy rozdziału zawierającego przestępstwa przeciwko mieniu, a w szczególności art. 278 5 k.k., pozostaje jednak nadal dokumentem, z którym związane są określone prawa majątkowe. Nie moŝe być ponadto skutecznie kwestionowany fakt, Ŝe jest dokumentem uprawniającym do otrzymania sumy pienięŝnej 28. W tejŝe uchwale SN uznał, Ŝe wyodrębnienie karty jako osobnego przedmiotu ochrony nie pozwala na uznanie, Ŝe karta taka mieści się w pojęciu rzecz ruchoma stanowiącym przedmiot pozostałych przestępstw przeciwko mieniu. NaleŜy zatem przyjąć, Ŝe obok przewidzianej w art. 278 5 k.k. zwiększonej ochrony przed kradzieŝą, przysługuje jej w pozostałym zakresie ochrona jako dokumentowi z art. 115 14 k.k. Stanowisko zaprezentowane w tym orzeczeniu moŝna uznać za uzasadnione, pod warunkiem, Ŝe ograniczymy je wyłącznie do kart bankomatowych bez funkcji płatniczej. Z tym zastrzeŝeniem (wykluczającym karty tzw. bankomatowo-płatnicze) powyŝszy pogląd odpowiada funkcjom karty bankomatowej, a zarazem nie pozostaje w sprzeczności w obowiązującymi w tym zakresie regulacjami prawnymi. Karty płatnicze jako rzecz ruchoma W doktrynie nadal kwestią sporną pozostaje zaliczenie kart płatniczych do kategorii rzeczy ruchomych. Zgodnie z art. 115 9 k.k., rzeczą ruchomą jest między innymi takŝe inny środek płatniczy oraz dokument uprawniający do otrzymania sumy pienięŝnej 29. Stąd moŝliwe jest wysunięcie wniosku, Ŝe karty płatnicze, w tym bankomatowe, stanowiąc dokument lub teŝ środek płatniczy, są równocześnie rzeczą ruchomą w rozumieniu tego przepisu. ZauwaŜmy jednak, Ŝe art. 278 k.k. dotyczy kradzieŝy, natomiast, zgodnie z dodanym 5, przepisy te stosuje się odpowiednio do kradzieŝy energii lub karty uprawniającej do podjęcia pieniędzy z automatu bankowego. Art. 278 28 Zgodnie z powyŝszą uchwałą, karta taka mieści się więc zarówno w szerszym zbiorze dokumentów określonych w art. 115 14 k.k., jak i odpowiada pojęciu dokumentu szczególnego, usytuowanego z innymi, określanymi jako rzecz ruchoma, w przepisie art. 115 9 k.k. ; por. uchwałę SN z dnia 21 października 2003 r., sygn. I KZP 33/03, OSNKW 2003, nr 11 12, poz. 96; M. R z e w u s k i, Wokół kradzieŝy karty bankomatowej, Prokurator 2006, nr 2, s. 118. 29 Z przepisu tego wynika, Ŝe termin rzecz ruchoma jest w prawie karnym rozumiany odmiennie od definicji tego pojęcia w prawie cywilnym. Znaczenie to jest zawęŝone i odnosi się tylko do niektórych dokumentów potwierdzających prawa majątkowe; por. J. G i e z e k (red.), N. K łąc z yńska, G. Ł a b u d a, Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, Warszawa 2007, s. 726. 66 i Prawo 12, 2011

5 k.k., zgodnie z którym przedmiotem czynności wykonawczej przestępstwa kradzieŝy moŝe być równieŝ energia i karta bankomatowa, wskazuje raczej na rozłączność tych pojęć. Karta bankomatowa nie naleŝy do desygnatów pojęcia rzeczy ruchomej, a tylko rozciągnięta jest na nią ochrona w przypadku przestępstwa kradzieŝy. Takie podejście uzasadniałoby konieczność wprowadzenia 5. Konkludując, tylko kradzieŝ karty z funkcją płatniczą, będącej środkiem płatniczym, będzie rodzić odpowiedzialność z art. 278 1 k.k. Zastosowanie tego przepisu do kart bankomatowych, które jak wcześniej ustaliliśmy nie są środkami płatniczymi, stanowiłoby niedopuszczalną na gruncie prawa karnego analogię. Podzielam w tym względzie pogląd, Ŝe karta bankomatowa sensu stricto nie jest rzeczą ruchomą. Przy przyjęciu takiego załoŝenia, w przypadku kradzieŝy karty bankomatowej nie mógłby znaleźć zastosowania art. 278 1 k.k., stąd teŝ wynikła potrzeba wprowadzenia osobnego unormowana tej kwestii w 5 30. Karta bankomatowa jest wprawdzie dokumentem stwierdzającym prawa majątkowe, nie naleŝy jednak do desygnatów pojęcia rzeczy ruchomej z art. 115 9 k.k. Przepis ten dotyczy tylko tych dokumentów, które są papierami wartościowymi, a zatem ucieleśniają pewne prawa podmiotowe i charakteryzują się tak ścisłym zespoleniem dokumentu i prawa, Ŝe prawo jest utoŝsamiane z tym dokumentem 31. Tego kryterium zaś karta bankomatowa nie spełnia 32. NaleŜy podkreślić, Ŝe odnośnie do powyŝszej kwestii nie ma zgodności w doktrynie prawa karnego. Odmienny pogląd uznający, Ŝe karta bankomatowa jako dokument, z którym wiąŝą się prawa majątkowe, stanowi rzecz ruchomą w rozumieniu art. 115 9 k.k., ma równieŝ swoich zwolenników. PodwaŜają oni twierdzenie, Ŝe pojęcie dokumentu uprawniającego do otrzymania sumy pienięŝnej z art. 115 9 k.k. obejmuje jedynie papiery wartościowe. Odrębna kwalifikacja w art. 278 5 k.k. nie zmienia ich zdaniem faktu, Ŝe karta bankomatowa ma cechy dokumentu uprawniającego do otrzymania sumy pienięŝnej 33. Nie przeszkadza teŝ w uznaniu karty bankomatowej za rzecz ruchomą. Uzasadniając powyŝsze stanowisko, Autorzy ci utrzymują, Ŝe 5 miał na celu jedynie zwiększenie ochrony i wykluczenie sytuacji, w których kradzieŝ karty moŝna by kwalifikować jako wykroczenie. W konkluzji, opierając się na treści obowiązujących przepisów i orzecznictwie sądowym, przyjąć naleŝy, Ŝe karty płatnicze umoŝliwiając korzystanie 30 J. S k o r u p k a, Glosa do uchwały z dnia 21 października 2003 r., sygn. I KZP 33/03, OSP 2004, nr 3, poz. 41. 31 Por. J. M o j a k, Prawo papierów wartościowych. Wprowadzenie, Lublin 1998, s. 13. 32 Por. J. S k o r u p k a, Glosa do uchwały Sądu NajwyŜszego, sygn. I KZP 33/03, OSP 2004, nr 3, s. 176. 33 M. R z e w u s k i, zwolennik uznania kart płatniczych, w tym karty bankomatowej za rzecz ruchomą, wskazuje argumenty na poparcie swojego stanowiska t e g o Ŝ, Wokół kradzie- Ŝy, op. cit. i Prawo 12, 2011 67

R. Kędziora z pieniądza bezgotówkowego (dokonywanie nim zapłaty, przeprowadzanie transakcji) pełnią funkcję analogiczną jak pieniądz i są środkiem płatniczym 34. Stanowią teŝ rzecz ruchomą w rozumieniu art. 115 9 k.k. i podlegają takiej samej ochronie. Wydaje się, Ŝe w tym kierunku zmierza takŝe orzecznictwo sądowe. Przytoczmy w tym miejscu wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 22 sierpnia 2007 r. 35, w którym czytamy: Kartą płatniczą jest rzecz ruchoma, identyfikująca imiennie przez opatrzenie podpisem jej posiadacza, pozwalająca zidentyfikować wydawcę, stwierdzająca wynikające z umowy o kartę płatniczą uprawnienie posiadacza do dokonywania wypłaty gotówki lub zawierania z akceptantami umów rodzących obowiązek świadczenia pienięŝnego bez konieczności świadczenia gotówką ( ). Natomiast poza pojęciem rzeczy ruchomej pozostaje karta bankomatowa sensu stricto. Karty bez funkcji płatniczej powinny być traktowane jako dokument stwierdzający prawo majątkowe z art. 115 14 k.k. Chciałabym na koniec zauwaŝyć, Ŝe problem powoli rozwiązuje się sam, gdyŝ kart, które słuŝyłyby tylko i wyłącznie do uŝytku w bankomacie (tj. wypłaty, sprawdzenia salda), nie spotykamy juŝ praktycznie. W rezultacie wyróŝnienie karty bankomatowej traci na znaczeniu. Z drugiej strony prowadzi to jednak do potrzeby zweryfikowania celowości posługiwania się tym pojęciem przez Kodeks karny. Pojęcie karty bankomatowej uŝyte w art. 278 5 k.k. jest bowiem nieadekwatne do funkcjonujących obecnie w obiegu kart. Najprostszym, a zarazem pozwalającym wyeliminować pojawiające się problemy rozwiązaniem byłoby (postulowane juŝ w orzecznictwie SN) zastąpienie uŝytego w art. 278 5 k.k. terminu karta bankomatowa pojęciem karty płatniczej 36. W czasie wprowadzania do Kodeksu karnego art. 278 5 karty bankomatowe były jedynym rodzajem emitowanych kart, co tłumaczyłoby uŝycie tego pojęcia jako synonimu ogółu kart płatniczych. Obecnie jednak, jak zaznaczałam, nie wydaje się juŝ kart bankomatowych nie posiadających funkcji płatniczych. Opowiadając się za wprowadzeniem powyŝszej zmiany, chciałabym zaznaczyć, Ŝe termin karta bankomatowa nie jest spotykany w innych ustawach. Prawo bankowe, ustawa o elektronicznych instrumentach płatniczych, posługują się wyłącznie pojęciem kart płatniczych. Rezygnacja z całkowicie zbędnego moim zdaniem pojęcia karty bankomatowej i wprowadzenie jednolitej terminologii pozwoliłoby zakończyć wątpliwości i spory związane z okre- 34 J. G i e z e k (red.), N. K łączyńska, G. Ł a b u d a, Kodeks, op. cit., s. 725; M. M o z g a - w a (red.), M. B u d y n - K u l i k, P. K o z ł o w s k a - K a l i s z, M. K u l i k, Kodeks karny. Komentarz, Kraków 2006, s. 530. 35 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 22 sierpnia 2007 r., sygn. VI ACa 380/07, OSA 2009, nr 10, poz. 32. 36 Uchwała SN z dnia 21 października 2003 r., sygn. I KZP 33/03, OSNKW 2003, nr 11 12, poz. 96; i Prawo 2003, dodatek Orzecznictwo, nr 12, s. 8. 68 i Prawo 12, 2011

śleniem charakteru prawnego kart płatniczych 37. Termin karty płatnicze wskazuje jednoznacznie na ich funkcję płatniczą, co usuwa zastrzeŝenia dotyczące uznawania kart za inny środek płatniczy i w konsekwencji za rzecz ruchomą w rozumieniu art. 115 9 k.k. Legal nature of payment cards in criminal law Abstract This paper discusses issues connected with determination of a legal nature of payment cards, including ATM cards. It presents and reflects on court decisions that repeatedly deal with the problem of assigning payment cards into an appropriate category of values protected by law. Views of the criminal law theory are presented where payment cards are deemed a mean of payment or document within the meaning of Article 115, 14 of the Penal Code. 37 W konsekwencji usunie to takŝe problemy z kwalifikacją prawną przestępstw z wykorzystaniem kart płatniczych. W przypadku kradzieŝy karty płatniczej właściwą kwalifikacją byłby kaŝdorazowo art. 278 5 k.k. Na zasadzie lex specialis derogat legi generali 5 wykluczy zastosowanie do takiego typu kradzieŝy 1 art. 278 k.k. i Prawo 12, 2011 69