mgr Jolanta Sadek DEZYNFEKCJA I STERYLIZACJA ASEPTYKA I ANTYSEPTYKA PRZYGOTOWANIE MATERIAŁÓW I SPRZĘTU DO STERYLIZACJI ASEPTYKA jest to postępowanie mające na celu zapobieganie zakażeniu, tj. niedopuszczenie do zainfekowania rany, czyli otrzymanie tzw. bakteriologicznej jałowości. Wszystko co będzie stykać się z raną musi być jałowe, tzn. pozbawione bakterii i ich przetrwalników, wirusów i grzybów = posługiwanie się jałowym (wysterylizowanym) materiałem i sprzętem. Zabiegi umożliwiające uzyskanie bakteriologicznej jałowości to STERYLIZACJA. Pozwalają one uwolnić przedmioty od drobnoustrojów chorobotwórczych i ich przetrwalników, powodują nieodwracalną inaktywację wirusów. Zgodnie z obowiązującymi przepisami i normami, sterylizacja nie ogranicza się tylko do samego zniszczenia drobnoustrojów, ale uwzględnia poprzedzające i następowe postępowanie. Wszystkie przedstawione poniżej ogniwa w sterylizacyjnym łańcuchu zależności są ważne. Należą do nich: 1. dezynfekcja po użyciu, 2. dokładne umycie, wysuszenie, dokonanie przeglądu, 3. odpowiednie opakowanie, 4. właściwe ułożenie w komorze sterylizatora, 5. przestrzeganie parametrów sterylizacji, 6. wyładunek z komory, 7. przechowywanie, 8. dystrybucja, 9. transport, 10. aseptyczne otwarcie opakowania, 11. użycie. Jeżeli jednego z warunków nie zachowamy i przerwiemy przytoczony łańcuch zależności, możemy doprowadzić do użycia niesterylnego narzędzia, a w konsekwencji do zakażenia pacjenta. DEZYNFEKCJA ANTYSEPTYKA Celem antyseptyki jest zapobieganie kolonizacji lub zakażeniu przez zabicie mikroorganizmów wegetatywnych lub nie tworzących form przetrwalnikowych. 1. Antyseptyka (odkażanie) skóry i błon śluzowych do celów dezynfekcyjnych stosuje się alkohole: etanol, n-propanol, izopropanol. Optymalne stężenie dla etanolu wynosi 70-80%.Większe stężenie, wskutek silnego odwodnienia bakterii, wykazują działanie wolniejsze. Skuteczność przeciwwirusowa alkoholi jest wyraźnie mniejsza niż przeciwbakteryjna. 2. Dezynfekcja narzędzi: a) wszystkie narzędzia po użyciu (należy traktować jako skażone) i od razu zanurzyć w roztworze środka dezynfekcyjnego o pełnym spektrum działania np. 2% Sekusept, Triacid 0,5%. Należy oddzielić narzędzia drobne od większych i ew. rozmontować 1
b) narzędzia winny być całkowicie zanurzone (uważać należy na uwięzione pęcherzyki powietrza) c) specjalne pojemniki, przykryte!!!! d) roztwory środków powinny być wymieniane codziennie lub nawet częściej jeżeli uległy skażeniu zanieczyszczeniami organicznymi e) nie należy dopełniać naczyń zawierających częściowo zużyty roztwór f) narzędzia należy wyjmować w rękawiczkach, następnie dokładnie wypłukać w wodzie destylowanej, osuszyć w jałowych ręcznikach. 3. dezynfekcja powierzchni przedmiotów i sprzętu: sprzęt pomocniczy, stoliki podręczne, blaty itp. Jest ona połączona z reguły z myciem (wycieranie lub spryskiwanie - ostrożnie z drogami oddechowymi). Preparaty dezynfekcyjne używane do tego celu muszą zawierać środki czyszczące nie zmniejszające, w znaczący sposób, aktywności przeciwbakteryjnej wskutek zanieczyszczenia. Najczęściej używa się połączeń związków czynnych powierzchniowo z aldehydami lub bez nich, preparatów uwalniających tlen aktywny. Termiczne czyszczenie i dezynfekcja narzędzi nazywana jest DEKONTAMINACJĄ W dezynfekcji wykorzystuje się metody fizyczne i chemiczne: 1. metody fizyczne termiczne (ciepło wilgotne) - podgrzana woda 80-100 st. C czas ekspozycji 10-30 min. - dezynfekcja wrzącą wodą przez gotowanie-czas 30 min- niszczy wegetatywne formy bakterii, nie działa na HBV polecana do: dezynfekcji tkanin np. bielizny - dezynfekcja przez pasteryzację- polega na krótkotrwałym jednorazowym podgrzaniu cieczy do temp. poniżej 100 0 C w czasie od kilku sekund do 60 min. i natychmiastowym oziębieniu do temperatury pokojowej - para wodna przepływająca (100 0 C czas ekspozycji 10-30 min) para rzepływająca pod ciśnieniem atmosferycznym przez materiały poddawane dezynfekcji np. dezynfekcja materaców, kołder, zakażonych odpadków) nietermiczne filtracja: filtracja jako metoda separacji drobnoustrojów stosowana jest głównie podczas produkcji leków i szczepionek, coraz częściej do czyszczenia wody w otoczeniu chorych szczególnie zagrożonych zakażeniem, do oczyszczania powietrza z drobnoustrojów w instalacjach nawiewowych w pomieszczeniach czystych lub czystych stołach roboczych, promieniowanie UV: promieniowaniem nadfioletowym nazywamy fale elektromagnetyczne o długości między 13,6 a 400 nm. Działanie promieni UV polega na pochłanianiu kwantów promieniowania (fotonów) przez funkcjonalnie ważne cząstki mikroorganizmów. Ze względu na ograniczoną przenikliwość UV stosuje się je do dezynfekcji powietrza - lampy bakteriobójcze 2. metody chemiczne - alkohole - aldehydy - fenole - środki utleniające - chlorowce - środki powierzchniowo czynne 3. metody chemiczno termiczne (połączenie wilgotnego gorącego powietrza ze środkiem dezynfekcyjnym w automatycznym urządzeniu do dezynfekcji) Zarówno w przypadku sterylizacji i dezynfekcji, metodami z wyboru są metody termiczne. Zgodnie z zasadami narzędzia i sprzęt, które mają kontakt z nieuszkodzoną powierzchnią skóry, 2
mogą być poddawane wyłącznie procesom dezynfekcji. Jeżeli nie stosuje się do tego celu metody termicznej, można stosować metody chemiczne. STERYLIZACJA To całkowite zabicie wszystkich drobnoustrojów łącznie ze sporami. Jest to proces nieodwracalny i kończy się śmiercią komórki. Przedmiot uważany jest za sterylny, jeżeli prawdopodobieństwo iż jest on niesterylny ma się jak 1:1000000. Sterylność nie podlega stopniowaniu: przedmiot nie może być bardziej lub mniej sterylny. Jest sterylny lub nie METODY STERYLIZACJI I. metody termiczne 1. sterylizacja ciepłem wilgotnym: sterylizacja parą wodną w nadciśnieniu. Urządzeniem służącym do tego celu jest AUTOKLAW, czyli sterylizator parowy pod zwiększonym ciśnieniem w 134 0 C; w nadciśnieniu 2 atm., w czasie 5,3 min. w 121 0 C, w nadciśnieniu 1 atm., przez 15 min Tą metodą sterylizowane są: bielizna operacyjna i materiały opatrunkowe, narzędzia chirurgiczne i stomatologiczne, rękawiczki gumowe i dreny i inne materiały gumowe 2. sterylizacja suchym gorącym powietrzem. Urządzenie: sterylizator suchy. Sterylizacja suchym gorącym powietrzem powinna być stosowana tylko w przypadku materiałów, które nie mogą być wyjaławiane para wodną w nadciśnieniu wazeliny, oleje, pudry. W aparatach z wymuszonym obiegiem powietrza 160 0 C 120 min. 180 0 C 30 min. W aparatach z naturalnym obiegiem powietrza 160 0 C 150 min. 180 0 C 45 min. II. sterylizacja gazowa sterylizacja zimna: 1. sterylizacja gazowa tlenkiem etylenu, TE, EO Jest to sposób szczególnie użyteczny w przypadku materiałów termolabilnych temperatura sterylizacji 50-60 0 C. Materiał do sterylizacji musi być odpowiednio opakowany folia, papier. Gazem używanym do wyjaławiania jest tlenek etylenu w mieszaninie z CO2. Ponieważ tlenek etylenu i produkty jego rozkładu są związkami toksycznymi muszą być usunięte z wysterylizowanych przedmiotów przed ich użyciem (nieodgazowany sprzęt może spowodować hemolizę krwinek, martwicę tkanek, rozwój nowotworu). Dlatego też po sterylizacji materiały muszą być poddane tzw. degazacji. (w komorze aeracyjnej z zastosowaniem naprzemiennie nad i podciśnienia) przez 2,5-12 godz. Degazacja poza komorą 2 18 dni. 2. sterylizacja formaldehydowa- używana do materiałów termolabilnych (guma i tworzywa sztuczne); gazem używanym jest formaldehyd w mieszaninie z parą wodną, w podciśnieniu, w temp.60-65 0 C, 2,5-3,5 godz.. Formaldehyd jest gazem bakteriobójczym, łatwo rozpuszczającym się w wodzie -35%wodny roztwór to formalina. III. metody fizyczne, nietermiczne 1. Sterylizacja za pomocą promieni jonizujących (promieniowanie przenikliwe), stosowane na skalę przemysłową. Wykorzystuje się promieniowanie gamma i tzw. szybkie elektrony uzyskiwane w akceleratorach Stosuje się do: sterylizacji materiałów opatrunkowych, strzykawek i igieł jednorazowego 3
użytku, zestawów kroplówkowych, elementów z gumy i tworzyw sztucznych, odzieży ochronnej, biomateriałów, leków itp. 2. Sterylizacja plazmowa Plazma jest opisywana jako czwarty stan skupienia materii. Cząsteczki gazu w próżni, wzbudzane energią w polu elektromagnetycznym, przechodzą w stan plazmy. Plazma uzyskiwana z nadtlenku wodoru H 2 O 2 została wykorzystana w sterylizatorze Sterrad produkcji firmy Sterilization Advanced Products (Johnson & Johnson). Cykl sterylizacji trwa ok. 75 min i przebiega w temperaturze ok. 40 o C. Sprzęt sterylizowany nie wymaga degazacji. Po procesie powstają H 2 O i O 2 związki przyjazne dla środowiska. Metodą tą nie można sterylizować materiałów zawierających celulozę, porowatych, płynów, a także sprzętu o przewodach zamkniętych z jednej strony. Sprzęt przygotowany do sterylizacji musi być idealnie suchy. W tej metodzie sterylizacji należy stosować specjalny materiał opakowaniowy, bez zawartości celulozy Tyvek. 3. Sterylizacja filtracyjna - sterylizacja filtracyjna filtry są przeznaczone do zatrzymywania bakterii i grzybów, a w przesączu pozostają wirusy KONTROLA PROCESU STERYLIZACJI : Kontrola chemiczna do tego celu służą wskaźniki : a) wskaźniki manipulacyjne (barwne przylepce)- służą do odróżnienia materiałów sterylizowanych od niesterylizowanych kontrola ekspozycyjna; wskaźniki te nie informują o jałowości materiału opracowywanego, mówią tylko, że przebiegł proces sterylizacji; okleja się nimi od zewnątrz sterylizowany przedmiot b) wskaźniki chemiczne to również wskaźniki barwne; zmiana ich barwy w określony sposób zależy od współdziałania wielu parametrów procesu sterylizacji temperatury, nasycenia pary wodnej, czasu działania; przydatne są do kontroli wsadu Mogą to być : - wskaźniki paskowe: ZINTEGROWANY TEST PASKOWY T(time)S(steam)T(temperature) zmienia barwę wyraźnie i natychmiastowo, tylko wtedy, gdy została osiągnięta wzajemna zależność temperatura/czas/w parze nasyconej - wskaźniki w postaci arkuszy, - wskaźniki, które umieszcza się między dwiema warstwami folii tworzącymi foliową część opakowania - wskaźniki nadrukowane na papierze Świadczą one, że materiał poddany sterylizacji jest jałowy. Zalety wskaźników paskowych: wiarygodność kontroli, łatwa interpretacja wyników, natychmiastowa kontrola przebiegu sterylizacji, tanie i proste w użyciu, wykluczają możliwość błędnej interpretacji wyniku. II. kontrola biologiczna wskaźniki biologiczne zawierają niepatogenne, wysokoodporne przetrwalniki określonych szczepów bakteryjnych; zdolne do przejścia w formę wegetatywną. 4
Kontrola odbywa się przy pełnym załadowaniu aparatu, przy czym wskaźniki należy zdeponować w miejscach jak najtrudniej dostępnych dla środka działającego. Biowskaźniki używane to: Bacillus Stearothermophilus para wodna, formaldehyd; Bacillus Subtillis gorące powietrze, tlenek etylenu. III. kontrola fizyczna jest to badanie sprawności eksploatacyjnej z odnotowaniem temperatury, ciśnienia i czasu pracy sterylizatora (termometry, manometry, zegary;wykresy, wydruki) OPAKOWANIA STERYLIZACYJNE I. Opakowanie jednorazowego użytku wykonane z tworzyw sztucznych albo papieru. 1. opakowania z tworzyw sztucznych mogą występować albo wyłącznie w postaci torebek, rękawów z folii poliamidowej (suche powietrze) albo w postaci łączonej z papierem (para wodna i tlenek etylenu). Folia zbudowana jest z dwóch warstw zewnętrzna odporna na działanie wysokiej temperatury, wewnętrzna posiadająca niski punkt topnienia, dzięki czemu łączy się ze stroną przeciwną. 2. opakowanie z papieru torebki, woreczki, arkusze, kartony Papier musi spełniać warunek tzw. specjalnej porowatości- w trakcie sterylizacji musi wpuścić czynnik sterylizacyjny, a po zakończeniu ekspozycji pory te muszą być zamknięte, aby uniemożliwiały wnikanie powietrza i drobnoustrojów. W celu dobrego zabezpieczenia sterylny przedmiot opakowany w papier powinien być podwójnie zapakowany (np. rękawiczki, pakiety z narzędziami). Kontenery, puszki *Sposób pakowania dostosować do okresu obiegu narzędzi PRZECHOWYWANIE PAKIETÓW STERYLNYCH Wysterylizowany sprzęt i materiały medyczne muszą być przechowywane w warunkach wykluczających wtórne ich zanieczyszczenie. Okres przechowywania nie jest zależny od rodzaju sterylizacji Prawdopodobieństwo skażenia materiału przy wyjmowaniu go z opakowania jest zdecydowanie większe niż prawdopodobieństwo przeniknięcia bakterii przez nieuszkodzone i właściwie zamknięte opakowanie. Im wyższy stopień czystości magazynowej, tym dłuższy okres sterylności Magazynować w specjalnych pomieszczeniach z suchą atmosferą, o stałej temperaturze, osobne szafki, Materiał nie powinien być ściśle upakowany, nie związany gumkami. Dążyć do maksymalnego skrócenia okresu przechowywania Ograniczyć do minimum dotykanie, poruszanie, przenoszenie pakietów sterylnych Chronić pakiety przed zanieczyszczeniem w czasie transportu ze sterylizacji do stanowiska pracy. Przedmioty, narzędzia, materiał wysterylizowany niegdyś przechowywano w puszkach Schinelbuscha. Obecnie uważa się ten sposób za niespełniający obecnych wymogów właściwego przechowywania materiałów. OKRESY WAŻNOŚCI DLA POSZCZEGÓLNYCH MATERIAŁÓW Zestaw narzędziowy pakowany w rękaw papierowo-foliowy : 3 miesiące ~~ ~~ ~~ 2 rękawy ~~ ~~ : 1 rok ~~ ~~ ~~ 2 papiery krepowane: 4 tygodnie ~~ ~~ ~~ 2 worki INTEGRA PAK 2 lata 5
torebki papierowe zamykane zgrzewarką: 4 tygodnie kontenery narzędziowe (podwójna pokrywa+filtr): ½ roku ~~ ~~ (pokrywa perforowana+filtr): 4 tygodnie kontenery z bielizną i materiałem opatrunkowym: 4 tygodnie kontener z butelkami: 1 tydzień POSTĘPOWANIE Z ZAKAŻONAMI ODPADAMI Strzykawki i igły: do przechowywania służą specjalne pojemniki (muszą być odporne na przekłucia, przemoknięcia, zaopatrzone w zamknięcia, oznakowane, dopasowane wielkością do potrzeb). Pojemniki na igły muszą mieć taki kształt aby pozwalały na zdjęcia igły ze strzykawki bez użycia drugiej ręki. Po zapełnieniu pojemnika (nie więcej niż 2/3 pojemności) należy przekazać go do spalenia. Rękawiczki gumowe wyrzucane po skażeniu, które nie uległy przedziurawieniu - należy je uszkodzić celowo, np. przez obcięcie palca tak aby nie mogły być użyte przez osoby postronne, a następnie przekazać do spalenia Odpady zakażone krwią, płynami ustrojowymi, inny sprzęt jednorazowego użytku itp. likwiduje się je jedną z metod: 1.spalenie, 2.sterylizacja w tzw. brudnym autoklawie i przekazanie na wysypisko śmieci, 3.dezynfekowanie np.: roztworem podchlorynu sodowego, innymi środkami zawierającymi chlor, ew. aldehyd glutarowy. Metodę tą można stosować tylko wtedy gdy nie ma specjalnych pojemników jednorazowego użytku służących do przechowywania. Wówczas bezpośrednio po użyciu przedmioty takie umieszcza się w naczyniach napełnionych środkiem dezynfekcyjnym na 12 godzin. Po zakończeniu procesu płyn wylewa się, a pojemnik wraz z zawartością umieszcza się w opakowaniu odpornym na przemoknięcie, uszkodzenie mechaniczne, następnie przekazuje do spalenia. Odpadki szczególne - zaliczają się do nich wszystkie odpady, które makroskopowo mogą być rozpoznawane jako narządy lub ich części, powinny być usuwane oddzielnie, a następnie spalone. Postępowanie z bielizną operacyjną: bielizna bezpośrednio po zdjęciu powinna być umieszczona w specjalnych workach i odtransportowana do pralni. Bielizna zanieczyszczona krwią powinna być uprzednio dezynfekowana w roztworach preparatów zawierających chlor i dopiero przekazana do pralni. Wszystkie odpadki, materiały opatrunkowe, sprzęt jednorazowego użytku mające kontakt z krwią, płynami ustrojowymi, wydzielinami, wydalinami należy wyrzucać do czerwonych worków. 6