Gawron Corvus frugilegus na Ziemi Leszczyńskiej

Jerzak L., Kavanagh B.P., Tryjanowski P. (red.) Ptaki krukowate Polski [Corvids of Poland] Bogucki Wyd. Nauk., Poznań 2005 Stanisław Kuźniak, Grzegorz Lorek, Sławomir Maćkowiak, Jakub Z. Kosicki Gawron Corvus frugilegus na Ziemi Leszczyńskiej The Rook Corvus frugilegus in the Leszno Province ABSTRACT: Distribution of the Rook breeding colonies was studied during the 80-ies and 90-ies and in 2002 in former Leszno Province (4154 km 2 ). In the studied area in the middle of the 80-ies there were around 6200 pairs in 86 colonies. In the 90-ies there were 54 colonies with 2881 pairs and in 2002 only 2649 in 58 colonies (Table 1, Fig. 1 3). So a steady decline of the breeding population was recorded. The decline between 80-ies and 90-ies was 53%, and by the year 2002 the breeding population decline further 8%. So in 2002 the Rook breeding population in the Leszno province was only the 43% of the one in 80-ies. All the recorded colonies were located (except one) within human settlements. During the study in cities the number of colonies and nests was rather stable. In small cities the number of colonies was stable but the number of breeding pairs declined. In villages both the number of colonies and their size declined very distinctly. In the 80-ies 56% of the population studied bred in villages, in the year 2002 only 29% of the study population. Rooks build their nests mainly in parks and in different tree groups and tree alleys. The lowest number of colonies was located on isolated trees. The mean breeding density of Rook in Leszno province was about 1,5 p/km 2 in the 80-ies, 0,7 p/km 2 in the 90-ies, and 0,6 p/km 2 in the year 2002. Simultaneously with the general decline in numbers the decrease in the mean size of the breeding colony was also recorded. In the 80-ies the mean colony size was 72 nests, in 90-ies 53 nests, and in 2002 46. In every studied period small colonies dominated up to 50 nests. In the 80-ies and 90-ies they represented 62% and 78% respectively and in 2002 81% of all colonies (Table 2). For many years the biggest colony has been located in the local park of Kościan. As early as in 1974 there were already 531 nests (Jakubiec 1980), in 1986 397 pairs, in 1996 568, and in 2002 569 pairs. In the year 2002 Rooks built their nests on Stanisław Kuźniak, Grzegorz Lorek, Sławomir Maćkowiak, ul. Gen. Sikorskiego 28/10, 64-100 Leszno, e-mail: stakuz@poczta.onet.pl Jakub Z. Kosicki, Zakład Ekologii Behawioralnej, Uniwersytet im. A. Mickiewicza, ul. Umultowska 89, 61-614 Poznań, e-mail: kubako@amu.edu.pl

642 Stanisław Kuźniak, Grzegorz Lorek, Sławomir Maćkowiak, Jakub Z. Kosicki at least the 18 different tree species, mostly on poplar, maple, pine, robinia, oak, linden, and ash. The number of nest on one tree varied from 1 to 62, the mean was 3,5 nest per tree. In the Rook colonies active nests of other bird species were also found: Magpie, Long-eared Owl, Woodpigeon and Collared Dove. The reasons for such a great decline in Rook population in Leszno Province are unclear. During the studies we recorded neither significant changes in farmland structure, nor no reduction in the places accessible to the nest location. We recorded cases of birds being disturbed by people and destruction the breeding colonies but the negative attitude towards this species seems has not changed over past. Therefore the reasons for the observed decline may be related to some intrapopulation mechanism, which require further studies. KEY WORDS: Corvus frugilegus, W Poland, number, distribution, population decline STRESZCZENIE: W latach 80. i 90. oraz w roku 2002 przeprowadzono inwentaryzację kolonii lęgowych gawrona na obszarze byłego województwa leszczyńskiego. W połowie lat 80. gniazdowało na omawianym terenie około 6200 par gawronów w 86 koloniach. W latach 90. stwierdzono 54 kolonie z 2881 parami lęgowymi, a w roku 2002 gniazdowało już tylko 2649 par w 58 koloniach. Następował więc spadek liczebności par lęgowych gawrona. Między latami 80. a 90. wyniósł on 53%, a do roku 2002 miał miejsce spadek o dalsze 8%. Tak więc w roku 2002 na Ziemi Leszczyńskiej liczebność populacji lęgowej gawrona stanowiła 43% jej stanu z lat 80. Wszystkie kolonie, z wyjątkiem jednej w latach 80., położone były w obrębie osiedli ludzkich. W miastach liczebność par lęgowych w okresie badań była w miarę stabilna, a w miasteczkach liczba kolonii utrzymywała się na dość stałym poziomie, spadła zaś liczba par lęgowych na terenach wiejskich. Podczas gdy w latach 80. we wsiach gnieździło się 56% badanej populacji, to w roku 2002 we wsiach stwierdzono 29% badanej populacji lęgowej. Gawrony zakładały kolonie głównie w parkach miejskich i wiejskich, następnie w różnego rodzaju skupieniach drzew oraz w szpalerach. Najmniej było kolonii na pojedynczych drzewach. Średnie zagęszczenie gawrona na Ziemi Leszczyńskiej wynosiło około 1,5 p/km 2 w latach 80., w latach 90. 0,7 p/km 2, a w roku 2002 0,6 p/km 2. Wraz z ogólnym spadkiem liczebności malała średnia wielkość kolonii. W latach 80. wynosiła ona 72 gniazda, w 90. 53 gniazda, a w roku 2002 46 gniazd. We wszystkich analizowanych okresach przeważały kolonie małe do 50 gniazd. W latach 80. i 90. stanowiły one odpowiednio 62% i 78%, a w roku 2002 aż 81% wszystkich kolonii. Od wielu lat największa kolonia znajduje się w parku miejskim w Kościanie. Już w roku 1974 liczyła ona 531 gniazd (Jakubiec 1980). W roku 1986 gniazdowało tam 397 par, a w latach 1996 i 2002 odpowiednio 568 i 569 par. W roku 2002 gawrony budowały gniazda na co najmniej 18 gatunkach drzew. Najczęściej na topolach, klonach, sosnach, grochodrzewach, dębach, lipach i jesionach. Liczba gniazd na jednym drzewie wahała się od 1 do 62, średnio 3,5 gniazda. W koloniach gawronów gniazdowały również inne gatunki ptaków, jak: uszatka, grzywacz, sierpówka i sroka. Niejasne są przyczyny takiego spadku liczebności gawrona na Ziemi Leszczyńskiej. W okresie badań nie stwierdzono istotnych zmian sposobu użytkowania powierzchni ziemi ani w strukturze upraw. Nie stwierdzono również ubytku miejsc odpowiednich do zakładania gniazd przez gawrony. Zanotowano natomiast przypadki tępienia i płoszenia ptaków oraz niszczenia kolonii lęgowych. Za stwierdzony spadek liczebności odpowiadać mogą przede wszystkim trudne do określenia mechanizmy wewnątrzpopulacyjne. SŁOWA KLUCZOWE: Corvus frugilegus, spadek liczebności populacji, kolonie

Gawron Corvus frugilegus na Ziemi Leszczyńskiej 643 Wstęp W Wielkopolsce gawron jest licznym gatunkiem lęgowym. Gniazduje przeważnie w niewielkich koloniach na obszarach z dużą mozaiką środowisk pól uprawnych, łąk i pastwisk, urozmaiconych luźnymi zadrzewieniami i zabudową wiejską. Kolonie zakłada prawie bez wyjątku w bezpośrednim sąsiedztwie człowieka w parkach i zadrzewieniach śródmiejskich, a poza miastami głównie w podworskich parkach oraz skupieniach drzew przy stacjach kolejowych i kościołach, rzadko natomiast na skrajach lasów i w zadrzewieniach śródpolnych (Winiecki 2000). Celem pracy jest przedstawienie danych o rozmieszczeniu i liczebności gawronów na Ziemi Leszczyńskiej na przestrzeni ostatnich trzech dziesięcioleci. Teren badań Badania prowadzono na obszarze byłego województwa leszczyńskiego. Jest to obszar leżący między 51 29 a 52 10 N i 16 06 a 17 22 E o powierzchni 4154 km 2. Północna część tego obszaru Pojezierze Leszczyńskie położona jest na wysokości do 80 m n.p.m. Występuje tutaj ponad 60 jezior. Północną granicę obszaru wyznacza bagienna Dolina Środkowej Obry. Południowa część to Wysoczyzna Leszczyńska położona od 75 do 125 m n.p.m. Wschodnia część badanego obszaru to Wysoczyzna Kaliska, będąca przedłużeniem Wysoczyzny Leszczyńskiej, położona do 190 m n.p.m. (Kondracki 1998). Średnia roczna temperatura na terenie badań wynosiła około 8 C. Opady roczne wynoszą poniżej 550 mm. Okres wegetacyjny trwa 220 240 dni. Pod względem bonitacji gleby dobre stanowią 38,8% powierzchni gruntów ornych, gleby średnie 31,3%, a gleby słabe 29,9%. Obszar ma charakter rolniczo-przemysłowy. Rolnictwo charakteryzuje się intensywną uprawą i wysoką wydajnością produkcji roślinnej i zwierzęcej. Z ogólnej powierzchni użytki rolne zajmują 70,8%, z tego na grunty orne przypada 57,8%, na łąki i pastwiska 12,5% i sady 0,4%. Lasy, przeważnie bory sosnowe, zajmują 19,4% powierzchni, wody 1,2%, a pozostały obszar (około 8,4%) zajmują tereny zabudowane i komunikacyjne. Średnia gęstość zaludnienia na całym obszarze wynosiła 91,6 osób/km 2 (WUS 1996). Pod względem administracyjnym badany teren obejmuje 32 gminy, w tym dwie gminy miejskie. Znajduje się tu 6 miast (powiatowych), 14 miasteczek i przeszło 800 innych miejscowości. Materiał i metody Podstawę opracowania stanowią następujące materiały: 1. Informacje zgromadzone w Kartotece Leszczyńskiej Grupy Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków (dawniej Leszczyńskiego Klubu Ornitologicznego), zebrane w latach 80. w ramach gromadzenia materiałów do opracowania awifauny Wielkopolski. Większość miejscowości skontrolowano w latach 1986

644 Stanisław Kuźniak, Grzegorz Lorek, Sławomir Maćkowiak, Jakub Z. Kosicki i 1987 podczas inwentaryzacji kolonii gawronów (Winiecki 2000). Dane z innych lat, głównie z roku 1985, potraktowano jako uzupełniające. 2. Materiały z inwentaryzacji kolonii gawronów przeprowadzonej w roku 1996 w ówczesnym województwie leszczyńskim przez S. Maćkowiaka, uzupełnione o dane z roku 1995 z części badanego obszaru (Dybek 1995). 3. Inwentaryzację kolonii przeprowadzoną w roku 2002. Wszystkie miejscowości na omawianym terenie skontrolowano w kwietniu i na początku maja, co umożliwiło policzenie gniazd jeszcze przed rozwojem liści. 4. Opublikowane materiały z części badanego terenu (Lorek 1991, Tryjanowski 1996). Dla każdej odnalezionej kolonii określano jej lokalizację, środowisko miasto, miasteczko, wieś, poza osiedlami itp. i mikrosiedlisko park (cmentarz), skupienie drzew, szpaler (aleja), pojedyncze drzewo. W przypadku gdy w jednej miejscowości znajdowało się więcej kolonii, traktowano je odrębnie, a jedynie na mapach (ryc. 1 3) wszystkie kolonie potraktowano łącznie. W każdej kolonii określano liczbę zajętych gniazd na poszczególnych gatunkach drzew. Notowano również inne gatunki ptaków gnieżdżące się w koloniach gawronów. Przy prezentacji wyników stosowano standardowe metody statystyczne (Łomnicki 1995). Wyniki Liczebność i rozmieszczenie W połowie lat 80. stwierdzono gniazdowanie około 6200 par gawronów w 86 koloniach zlokalizowanych w 48 miejscowościach na terenie 20 gmin (tab. 1, ryc. 1). Podczas inwentaryzacji stwierdzono, że liczba kolonii zmalała do 54 z 2881 parami lęgowymi gawronów. Kolonie znajdowały się w 29 miejscowościach na terenie 17 gmin (tab. 1, ryc. 2). Natomiast inwentaryzacja przeprowadzona w roku 2002 wykazała, że na Ziemi Leszczyńskiej gniazdowało 2649 par gawronów w 58 koloniach. Kolonie wykryto w 23 miejscowościach już tylko na terenie 15 gmin (tab. 1, ryc. 3). W żadnym omawianym okresie kolonii gawronów nie stwierdzono w ośmiu gminach. Położenie kolonii Większość kolonii gawronów położona była w obrębie osiedli ludzkich w miastach, miasteczkach i we wsiach. W połowie lat 80. w sześciu miastach zlokalizowanych było 35 kolonii, liczących łącznie 1768 gniazd. W miasteczkach znajdowało się 12 kolonii z 941 gniazdami. W tych latach przeważały kolonie położone we wsiach 39 kolonii z 3500 gniazdami. W tym okresie tylko jedna kolonia znajdowała się poza osiedlami ludzkimi. Była to kolonia w śródpolnym lasku w pobliżu osady Topólka w gm. Miejska Górka. Kolonia ta liczyła 64 gniazda. Znaleziono też pojedyncze gniazdo na skraju lasu w pobliżu wsi Sowiny w gminie Poniec.

Gawron Corvus frugilegus na Ziemi Leszczyńskiej 645 Tabela 1. Liczba kolonii i liczba par gawrona na Ziemi Leszczyńskiej Table 1. Number of colonies and pairs in the Leszno Province Gmina County Miejscowość Locality 1986 i 1987 1996 i 1997 2002 Kolonie Colonies Par Pairs Kolonie Colonies Par Pairs Kolonie Colonies Par Pairs Leszno Leszno 10 333 5 123 7 122 Krzemieniewo Lubonia 1 252 Garzyn 1 7 Mierzejewo 1 20 Drobnin 1 2 1 43 Lipno Górka Duchowna 1 ca 120 1 72 Wilkowice 1 370 Rydzyna Kaczkowo 1 30 Kłoda 2 38 1 10 Rydzyna 3 176 2 151 1 144 Tworzanki 1 60 Gostyń Gostyń 5 144 5 151 7 322 Brzezie 1 24 Piaski Zalesie 1 ca 180 1 150 Borek Wlkp. Bruczków 1 88 Karolew 1 8 Krobia Krobia 3 469 2 204 3 38 Domachowo 1 6 Pudliszki 1 113 1 132 Pępowo Gębice 1 33 Pogorzela Kromolice 1 50 Poniec Poniec 1 1 Łęka Wielka 1 30 1 131 Rokosowo 1 215 Sowiny 1 1 Zawada 1 12 Kobylin Kobylin 2 20 Kościan miasto Kościan 5 480 4 631 3 591 Kościan gmina Osiek 1 80 Wyskoć 1 119 Krzywiń Lubiń 1 20 Śmigiel Stare Bojanowo 1 27 Rawicz Rawicz 8 306 3 136 9 241 Bojanowo Bojanowo 3 101 6 110 1 5 Golina Wielka 1 485 1 109 Gołaszyn 1 7 1 47

646 Stanisław Kuźniak, Grzegorz Lorek, Sławomir Maćkowiak, Jakub Z. Kosicki Czechnów 1 11 Zaborowice 1 54 1 20 Jutrosin Jutrosin 1 25 2 6 Miejska Górka Miejska Górka 1 64 1 55 Topólka 1 120 Gostkowo 1 1 Wschowa Wschowa 3 208 3 165 5 276 Góra Góra 4 297 4 198 6 95 Kłoda Górowska 1 ca 230 Górka Wąsoska 1 ca 160 Chróścina 1 14 Czernina 2 102 1 9 Glinka 1 57 1 33 Ligota 1 79 1 5 Osetno 1 27 Sławęcice 1 11 Witoszyce 1 283 1 49 Ślubów 1 194 Niechlów Naratów 1 5 Siciny 1 19 Wroniniec 1 62 1 37 Żuchlów 1 30 1 20 1 12 Wąsosz Wąsosz 1 ca 130 1 43 1 25 Rudna Mała 1 35 1 75 1 189 Kamień Górowski 1 120 Ogółem/Total 86 ca 6200 54 2881 58 2649 W kolejnych latach w miastach liczba kolonii i liczba gniazd utrzymywała się na tym samym poziomie. W roku 1996 w miastach zarejestrowano 24 kolonie z 1404 gniazdami, a w roku 2002 37 kolonii liczących łącznie 1647 gniazd. Również w miasteczkach liczba kolonii zasadniczo się nie zmieniła (13 kolonii w roku 1996 i 10 kolonii w roku 2002). Spadła natomiast w tym środowisku liczba gniazd z 941 w latach 1986 1987 do 588 w roku 1996 i do 238 w roku 2002. We wsiach liczba kolonii stale się zmniejszała. W roku 1996 było ich już tylko 17, a w roku 2002 zaledwie 11. Liczba gniazd w koloniach wiejskich z 3500 w latach 1986 i 1987 spadła do 889 w roku 1996 i 764 w roku 2002. W latach 1986 i 1996 średnia wielkość kolonii nie zależała od środowiska (ANOVA F 2,137 = 1,05; p = 0,35; n = 140). Podobnie w roku 2002 różnice w średniej wielkości kolonii w zależności od środowiska nie były istotne (ANOVA F 2,55 = 0,79; p = 0,47; n = 58). W latach 1986 i 1996 najwięcej kolonii gawrony zakładały w parkach miejskich i wiejskich oraz w skupieniach drzew. Mało było natomiast

Gawron Corvus frugilegus na Ziemi Leszczyńskiej 647 Ryc. 1. Rozmieszczenie kolonii lęgowych gawrona na Ziemi Leszczyńskiej w latach 1986 i 1987 Fig. 1. Distribution of rookeries in the Leszno Province in 1986 and 1987: (1) roads, (2) train lines, (3) forests kolonii w szpalerach drzew i na pojedynczych drzewach. Średnia wielkość kolonii w tych latach różniła się istotnie pomiędzy mikrosiedliskami (ANOVA F 3,136 = 8,62; p < 0,001; n = 140). W roku 2002 udział poszczególnych mikrosiedlisk był bardziej wyrównany: w parkach znajdowały się 22 kolonie, w skupieniach drzew 20, w szpalerach 13 i na pojedynczych drzewach 3 kolonie. W tym roku (2002) średnia wielkość kolonii nie zależała w istotnym stopniu od mikrosiedliska (ANOVA F 3,54 = 0,98; p = 0,40; n = 58). Zagęszczenie Średnie zagęszczenie gawrona na Ziemi Leszczyńskiej w latach 80. wynosiło około 1,5 p/km 2. W roku 1996 średnie zagęszczenie spadło do 0,7 p/km 2, a w roku 2002 do 0,6 p/km 2.

648 Stanisław Kuźniak, Grzegorz Lorek, Sławomir Maćkowiak, Jakub Z. Kosicki Ryc. 2. Rozmieszczenie kolonii lęgowych gawrona na Ziemi Leszczyńskiej w latach 1996 i 1997 Fig. 2. Distribution of rookeries in the Leszno Province in 1996 and 1997: (1) roads, (2) train lines, (3) forests W latach 80. na badanym terenie nie stwierdzono zależności pomiędzy zagęszczeniem a udziałem gruntów i powierzchnią lasów (odpowiednio: r = 0,30; p = 0,09; n = 30 i r = 0,28; p = 0,13; n = 30). W latach 90. zależności te były istotne (odpowiednio: r = 0,41; p = 0,02; n = 30 i r = 0,38; p = 0,03; n = 30). W roku 2002 podobnie jak w latach 80. nie stwierdzono korelacji (r = 0,10; p = 0,58; n = 30 i r = 0,12; p = 0,51; n= 30). Wielkość kolonii Średnia wielkość kolonii w latach 80. wynosiła 72 gniazda, w latach 90. 53 gniazda, a w roku 2002 46 gniazd (tab. 2). Różnice nie były jednak istotne statystycznie (ANOVA F 2,195 = 1,57; p = 0,20).

Gawron Corvus frugilegus na Ziemi Leszczyńskiej 649 Ryc. 3. Rozmieszczenie kolonii lęgowych gawrona na Ziemi Leszczyńskiej w roku 2002 Fig. 3. Distribution of rookeries in the Leszno Province in 2002: (1) roads, (2) train lines, (3) forests We wszystkich badanych okresach przeważały kolonie małe liczące do 50 gniazd. Stanowiły one odpowiednio 62%, 78% i 81% wszystkich kolonii (tab. 2). W latach 80. żadna kolonia nie liczyła ponad 500 gniazd, natomiast było 7 kolonii liczących od 251 do 500 gniazd (tab. 2). Największe z nich znajdowały się w Golinie Wielkiej 485 gniazd i w Krobi 438 gniazd. W latach 90. i w roku 2002 zachowała się tylko jedna duża kolonia w parku miejskim w Kościanie licząca odpowiednio 568 i 569 gniazd (w roku 1986 w kolonii tej gnieździło się 397 par). Wybór drzew gniazdowych Kompletne dane dla wszystkich kolonii o wyborze drzew gniazdowych zebrano tylko w roku 2002. Gawrony zbudowały gniazda na 749 drzewach należących do 18

650 Stanisław Kuźniak, Grzegorz Lorek, Sławomir Maćkowiak, Jakub Z. Kosicki Tabela 2. Rozkład procentowy wielkości kolonii gawrona na Ziemi Leszczyńskiej Table 2. Proportion of different size of rookeries in the Leszno Province Lata Years N Wielkość kolonii (liczba i procent gniazd) Size of colony (number and percentage of nests) 1 50 51 100 101 250 251 500 >500 Średnia Mean 1986 1987 86 53/61,6 14/16,3 12/14 7/8,1 72,1 10,68 1996 1997 54 37/77,5 9/16,7 7/12,9 1/1,9 53,4 11,40 2002 58 47/81 5/8,6 5/8,6 1/1,7 45,7 11,23 SE rodzajów (tab. 3). Najczęściej gniazda budowane były na topolach Populus sp., klonach Acer sp., sosnach Pinus sp., grochodrzewach Robinia sp., dębach Quercus sp., lipach Tilia sp. i jesionach Fraxinus sp. Udział innych drzew był zdecydowanie niższy. Liczba gniazd na jednym drzewie wahała się od 1 do 62. Średnio na jednym drzewie gawrony zbudowały 3,5 ± 8,7 gniazda. Przeciętnie najwięcej gniazd na jednym drzewie znajdowało się na wiązach Ulmus sp. 11,1 (SD = 16,87, n = 16) i platanach 7,9 (SD = 14,09, n = 18). Wartości te są prawie dwukrotnie wyższe niż w przypadku innych drzew (tab. 3). Liczba drzew zajętych przez kolonię wynosiła od 1 do 156, przeciętnie 12,9 drzewa. Tabela 3. Drzewa gniazdowe gawronów na Ziemi Leszczyńskiej w roku 2002 Table 3. Nest-tree species of the Rook in the Leszno Province in 2002 Rodzaj drzewa Genus of tree Liczba drzew No. of tree Liczba gniazd No. of nests Liczba gniazd na drzewie No. of nests on tree średnia mean SD maksymalna maximum Udział procentowy Percentage drzew trees gniazd nests Topola Populus sp. 151 559 3,7 3,20 21 20,2 21,1 Klon Acer sp. 102 279 2,7 2,59 16 13,6 10,6 Sosna Pinus sp. 96 426 4,4 3,71 15 12,8 16,1 Grochodrzew Robinia sp. 88 194 2,2 1,90 11 11,7 7,3 Dąb Quercus sp. 77 233 3,0 3,22 20 10,3 8,8 Lipa Tilia sp. 74 210 2,8 3,53 20 9,9 7,9 Jesion Fraxinus exelsior 67 242 3,6 5,63 34 8,9 9,1 Kasztanowiec Aesculus sp. 19 39 2,0 1,31 5 2,5 1,5 Platan Platanus acerifolia 18 142 7,9 14,09 62 2,4 5,4 Wiąz Ulmus sp. 16 178 11,1 16,87 56 2,1 6,7 Wierzba Salix sp. 12 52 4,3 5,44 18 1,6 2,0 Olsza Alnus sp. 11 46 4,1 2,13 8 1,5 1,7 Pozostałe/Others 18 49 2,7 1,92 11 0,8 0,3 Razem/Total 749 2649 3,5 8,70 62 100,0 100,0

Gawron Corvus frugilegus na Ziemi Leszczyńskiej 651 Inne gatunki ptaków gnieżdżące się w koloniach gawronów W koloniach gawronów lub w ich bezpośrednim sąsiedztwie stwierdzono gniazdowanie następujących gatunków ptaków: uszatki Asio otus, grzywacza Columba palumbus, sierpówki Streptopelia decaocto i sroki Pica pica. Gniazda uszatki stwierdzono w roku 1998 w Łęce Wielkiej i w roku 2000 w Rydzynie (C. Brodziak). W roku 1999 para uszatek gnieździła się w kolonii w Lesznie położonej w strefie śródmiejskiej (G. Lorek). Ponadto w roku 2002 wysiadującego ptaka widziano w centrum kolonii w parku w Kamieniu Górowskim (S. Kuźniak, G. Lorek). Zajęte gniazda grzywacza stwierdzono w koloniach w Bojanowie (Dybek 1995), w Rawiczu, Lesznie i Kamieniu Górowskim. Gniazdo sierpówki widziano w kolonii w Ligocie (Dybek 1995). Szczególnie często w koloniach gawronów gniazdowała sroka. Jej gniazda stwierdzono m.in. w Lesznie, Rawiczu, Mierzejewie i Łęce Wielkiej. Dyskusja Najstarsze informacje o występowaniu lęgowych gawronów w Leszczyńskiem zawiera praca Kaysera (1921). Autor podaje, że gawron jest w okolicach Leszna ptakiem licznym, a jego liczebność wzrosła podczas I wojny światowej. W roku 1916 istniała niewielka kolonia w lesie koło Strzyżewic pod Lesznem, która w następnym latach została opuszczona. Również w roku 1916 gawrony gnieździły się w Lesznie w parku w pobliżu stacji kolejowej (kolonia w tym miejscu istnieje współcześnie), a pojedyncza para gnieździła się w centrum miasta. Następnie dopiero z lat 1971 1974 posiadamy informacje o występowaniu i liczebności gawrona w krajobrazie rolniczym północnej części województwa w okolicach Turwi (Jakubiec 1980). Na obszarze 187,6 km 2 średnie zagęszczenie wynosiło 6,43 p/km 2. W roku 1995 na tym samym obszarze kolonie gawrona zinwentaryzował Tryjanowski (1996). Gawron występował wówczas w zagęszczeniu 6,3 p/km 2. Jednak już wówczas nie istniały żadne kolonie wiejskie wymienione wcześniej przez Jakubca (1980). Między latami 1986 1987 a rokiem 2002 liczebność gawrona spadła o 57%. Spadek liczebności wiązał się zarówno z opuszczaniem przez gawrony całych kolonii, jak i zmniejszaniem się wielkości poszczególnych kolonii. W omawianym okresie przestały istnieć duże kolonie m.in. w Luboni, Wilkowicach, Rokosowie, Golinie Wielkiej, Kłodzie Górowskiej i Witoszycach. Przyczyny spadku liczebności gawrona na Ziemi Leszczyńskiej nie są ustalone, a przynajmniej niejasne. Najczęściej spadek liczebności gawrona tłumaczony jest: ubytkiem miejsc gniazdowych wskutek likwidowania zadrzewień śródpolnych, zmniejszaniem się bazy pokarmowej wskutek intensyfikacji rolnictwa powiązanej z utratą powierzchni żerowania, prześladowaniem przez ludzi, odstrzałem, niszczeniem kolonii, niepokojeniem i przepędzaniem ptaków (Knief 1988, Römer 1989). Można stwierdzić z całą pewnością, że na badanym terenie spadek liczebności nie był spowodowany brakiem miejsc do gniazdowania. Nie zanotowano bowiem żad-

652 Stanisław Kuźniak, Grzegorz Lorek, Sławomir Maćkowiak, Jakub Z. Kosicki nych wyraźnych zmian w liczbie i rozmieszczeniu miejsc wykorzystywanych przez gawrony do zakładania kolonii. W omawianym okresie nie zaszły też istotne zmiany w użytkowaniu powierzchni ziemi. Tylko nieznacznie zmniejszyła się powierzchnia użytków rolnych. Z drugiej zaś strony niekorzystna koniunktura w rolnictwie doprowadziła do zmniejszenia zużycia nawozów sztucznych i chemicznych środków ochrony roślin, co powinno pozytywnie wpłynąć na stan bazy pokarmowej. Niejasny jest również wpływ negatywnego stosunku ludzi do tego gatunku. Co prawda notowane są przypadki płoszenia ptaków, zrzucania gniazd, strzelania do ptaków przy gniazdach czy nawet regularnego strzelania do ptaków w koloniach. Stosunek do gawrona jest szczególnie negatywny w miastach, gdzie często jest to ptak uciążliwy (Dybek 1996). Jednak sprzeczne jest to z tendencją tego gatunku do synurbanizacji. Zjawisko takie obserwowano na Śląsku, na Ziemi Przemyskiej i Wysoczyźnie Siedleckiej (Czapulak & Betleja 2002, Hordowski 1995, Kasprzykowski 2001). Również na badanym terenie, jak przedstawiono, największy spadek liczebności gawrona miał miejsce na terenach wiejskich (tab. 4). Zróżnicowana była natomiast sytuacja w poszczególnych miastach. W Lesznie i w Górze zanotowano prawie trzykrotny spadek liczebności. W pozostałych miastach stan jest stabilny lub następował wzrost liczebności. Jakubiec (1980) wykazał, że nawet radykalne tępienie gawronów poprzez niszczenie kolonii gniazdowych i odstrzał nie wpływało w znaczący sposób na rozmieszczenie i liczebność kolonii tego gatunku. Ostatnio jednak negatywny wpływ niszczenia gniazd na liczbę kolonii, choć nie na liczebność, wykazano w województwie lubuskim (Jerzak & Piekarski 2001). Tabela 4. Wielkość kolonii i liczba gniazd w różnych środowiskach Table 4. Number of colonies and pairs in different environments Lata Years Miasto Town liczba kolonii no. of colonies liczba gniazd no. of nests Miasteczko Small town liczba kolonii no. of colonies liczba gniazd no. of nests Wieś Village liczba kolonii no. of colonies liczba gniazd no. of nests 1986 35 1768 12 941 39 3500 1996 24 1404 13 588 17 889 2002 37 1647 10 238 11 764 Za zmiany liczebności odpowiadać mogą także trudne do określenia mechanizmy wewnątrzpopulacyjne. Nieznane są parametry rozrodu badanej populacji, a przede wszystkim sukces rozrodczy. Również śmiertelność ptaków w okresie wędrówek i na zimowiskach może mieć wpływ na zanotowany spadek liczebności. Zagęszczenie badanego gatunku na Ziemi Leszczyńskiej w roku 2002 (0,6 p/km 2 ) jest zbliżone do zagęszczenia par lęgowych gawrona w Europie 0,7 p/km 2 (Brenchley & Tahon 1997). Podobne zagęszczenie w latach 1990 1992 stwierdzono na sąsiednim Śląsku 0,5 0,6 p/km 2 (Czapulak & Betleja 2002). Niższe zagęszczenia stwierdzono w województwie lubuskim 0,12 p/km 2 (Jerzak & Piekarski 2001) i w zachodniej części województwa zachodniopomorskiego 0,22 p/km 2 (Sołowiej 2000). Zdecydowanie wyższe zagęszczenia notowano we wschodniej części kraju.

Gawron Corvus frugilegus na Ziemi Leszczyńskiej 653 Na Ziemi Przemyskiej stwierdzono 7,9 8,3 p/km 2 (Hordowski 1989, 1995), a na Wysoczyźnie Siedleckiej w roku 1998 3,17 p/km 2 (Kasprzykowski 2001). Średnia wielkość kolonii na Ziemi Leszczyńskiej spadała od 72 gniazd w latach 80. do 46 gniazd w roku 2002 i należy do najniższych w Polsce. Na innych badanych terenach zanotowano wzrost średniej wielkości kolonii. Na Śląsku wzrosła od 108 gniazd w latach 80. do 145 gniazd pod koniec lat 90. (Czapulak & Betleja 2002). Podobnie w województwie lubuskim nastąpił wzrost średniej wielkości kolonii od 54 58 gniazd do 69 gniazd w roku 2001 (Jerzak & Piekarski 2001). Podobnie we wschodniej Polsce średnia wielkość kolonii była wyższa. W dawnym województwie przemyskim wynosiła ona 96 gniazd, a na Wysoczyźnie Siedleckiej 124 gniazda (Hordowski 1989, Kasprzykowski 2001). W wyborze gatunków drzew gniazdowych gawrony nie kierują się prawdopodobnie specjalnymi preferencjami, ale bezpieczeństwem miejsca i częstością występowania poszczególnych gatunków drzew na określonym terenie (Grodziński 1983, Lorek 1991, Jerzak & Piekarski 2001, Czapulak & Betleja 2002). Dęby, lipy, klony i jesiony to najliczniejsze gatunki drzew w parkach na Ziemi Leszczyńskiej, a pojedyncze drzewa wśród zabudowy to przede wszystkim topole. Inne gatunki gniazdujące w koloniach gawronów wykorzystują prawdopodobnie ich obecność jako swoisty parasol ochronny przed drapieżnikami gniazdowymi. Uszatka natomiast wykorzystywała gniazda gawronów jako miejsce lęgowe. Podziękowania Informacje o koloniach gawronów oprócz autorów zebrały następujące osoby: Cezary Brodziak, Norbert Dudziak, Sławomir Jakubowski, Roman Kempa, Marian Lewandowski, Andrzej Lisek, Waldemar Michalak, Bernard Pawlisiak, Janusz Ratajczak, Piotr Sibiński, Paweł Sieracki, Adam Stankowski, Łukasz Wojciech. Wszystkim im serdecznie dziękujemy za zaangażowanie, poświęcony czas i trud. Literatura Brenchley A., Tahon J. 1997. Corvus frugilegus - Rook. W: Hagemeijer W.J.M., Blair M.J. (red.). The EBCC Atlas of European Breeding Birds: Their Distribution and Abundance. T&AD Poyser, London, s. 682 683. Czapulak A., Betleja J. 2002. Liczebność i rozmieszczenie kolonii lęgowych gawrona Corvus frugilegus na Śląsku w latach 90. XX wieku. Ptaki Śląska 14: 5 25. Dybek M. 1995. Rozmieszczenie i liczebność gawrona (Corvus frugilegus) w krajobrazie rolniczym południowej Wielkopolski. Praca przygotowana na Olimpiadę Biologiczną. Leszno. Grodziński Z. 1983. Krakowskie gawrony. Ossolineum, Kraków. Hordowski J. 1989. Gawron (Corvus frugilegus) w południowo-wschodniej części województwa przemyskiego. Not. Orn. 30: 21 36. Hordowski J. 1995. Dynamika lęgowej populacji gawrona Corvus frugilegus na Ziemi Przemyskiej w latach 1963 1995. Bad. Orn. Ziemi Przem. 3: 33 39. Jakubiec Z. 1980. Zagęszczenie i dynamika populacji lęgowej gawrona (Corvus frugilegus L.) w krajobrazie rolniczym Wielkopolski. Ochr. Przyr. 43: 291 298. Jerzak L., Piekarski R. 2001. Rozmieszczenie i liczebność kolonii gawrona Corvus frugilegus w województwie lubuskim w 2001 r. W: Indykiewicz P., Barczak T., Kaczorowski G. (red.).

654 Stanisław Kuźniak, Grzegorz Lorek, Sławomir Maćkowiak, Jakub Z. Kosicki Bioróżnorodność i ekologia populacji zwierzęcych w środowiskach zurbanizowanych. Wyd. NICE, Bydgoszcz, s. 263 267. Kasprzykowski Z. 2001. Liczebność populacji lęgowej gawrona Corvus frugilegus na Wysoczyznie Siedleckiej. Kulon 6, 1 2: 63 69. Kayser C. 1921. Die Vögel der Umgebung von Lissa i./p. J. Orn. 69: 218 239. Knief W. 1988. Zur Situation der Saatkrähe (Corvus frugilegus) in Schleswig-Holstein. Mit besonderer Berücksichtigung der Bestandsentwicklung von 1976 1985. Beih. Veröff. Naturschutz Landschaftspflege Bad.-Württ. 54: 31 54. Kondracki J. 1998. Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Lorek G. 1991. Gawron (Corvus frugilegus) w południowej części województwa leszczyńskiego. Lub. Prz. Przyr. 2, 4: 37 41. Łomnicki A. 1995. Wprowadzenie do statystyki dla przyrodników. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Römer U. 1989. Zur Verfolgungssituation un Bestand der Saatkrähe (Corvus frugilegus) im Kreis Soest (Westfalen). Charadrius 25: 199 205. Sołowiej M. 2000. Gawron Corvus frugilegus L. na Pomorzu Zachodnim. Prz. Przyr. 11, 4: 71 77. Tryjanowski P. 1996. Liczebność populacji lęgowej gawrona Corvus frugilegus w Agroekologicznym Parku Krajobrazowym koło Turwi w roku 1995. Prz. Przyr. 7: 55 59. Winiecki A. 2000. Corvus frugilegus L. gawron. W: Bednorz J., Kupczyk M., Kuźniak S., Winiecki A. Ptaki Wielkopolski. Monografia faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań, s. 508 511. WUS 1996. Rocznik statystyczny województwa leszczyńskiego. Urząd Statystyczny w Lesznie, Leszno.