Stan różnorodności biologicznej lasów w Polsce. na podstawie powierzchni obserwacyjnych monitoringu

Stan różnorodności biologicznej lasów w Polsce na podstawie powierzchni obserwacyjnych monitoringu

Serdeczne podziękowania składam wszystkim Autorom niniejszej monografii, jak i osobom uczestniczącym w pracach terenowych za udział w realizacji projektu i za ich twórczy wkład w poznanie stanu bioróżnorodności lasów w Polsce. Janusz Czerepko koordynator projektu BioSoil Forest Biodiversity

Instytut Badawczy Leśnictwa Stan różnorodności biologicznej lasów w Polsce na podstawie powierzchni obserwacyjnych monitoringu synteza wyników uzyskanych w ramach realizacji projektu BioSoil Forest Biodiversity pod redakcją Janusza Czerepko Sękocin Stary 2008

Recenzenci Prof. dr hab. Aleksander W. Sokołowski Prof. dr hab. Bogdan Brzeziecki Autorzy Andrzej Boczoń, Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękocin Stary Adam Cieśla, Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękocin Stary Janusz Czerepko, Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękocin Stary Anna Forycka, Instytut Roślin i Przetworów Zielarskich, Poznań Marek Ksepko, Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej, Białystok Artur Obidziński, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa Rafał Paluch, Instytut Badawczy Leśnictwa, Białowieża Andrzej Rodziewicz, Nadleśnictwo Grodzisk, Lasówki Wojciech Różański, Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Kołłątaja, Kraków Karol Sokołowski, Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękocin Stary Wojciech Szwed, Uniwersytet Przyrodniczy, Poznań Michał Wróbel, Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękocin Stary by Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękocin Stary 2008 ISBN 978-83-87647-75-9 Publikacja wykonana w ramach projektu BioSoil Forest Biodiversity finansowanego przez Komisję Europejską, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Instytut Badawczy Leśnictwa Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękocin Stary, ul. Braci Leśnej 3, 05-090 Raszyn Tel. 22 7150615, email Wydawnictwa_IBL@ibles.waw.pl, www.ibles.pl Nakład 700 egz. Fotografie na okładce: J. Czerepko Skład i łamanie: Studio Graficzne MIMO, Michał Moczarski, Warszawa, tel. 0-22 642 01 18 Druk i oprawa: Libra-Print, Łomża, tel./fax 0-86 473 77 84

Spis treści Słowo wstępne.... 7 1. Wprowadzenie... 9 2. Cel projektu... 11 3. Zakres i metodyka prac... 12 3.1. Prace terenowe... 13 3.1.3. Schemat powierzchni próbnej.............................. 13 3.1.3. Różnorodność strukturalna drzewostanu.................... 15 3.1.4. Roślinność... 16 3.1.5. Europejska klasyfikacja typów lasu... 18 3.2. Prace kameralne............................................... 19 4. Ogólny opis powierzchni........................................... 22 4.1. Formy własności............................................... 22 4.2. Zróżnicowanie regionalne lasów................................. 23 4.3. Średni wiek dominującego piętra drzewostanu..................... 23 4.4. Europejska klasyfikacja typów lasu............................... 25 4.5. Pochodzenie i zagospodarowanie lasów oraz wcześniejsza forma użytkowania gruntu............................................ 29 4.6. Obecność martwego drewna... 32 5. Różnorodność strukturalna drzewostanu............................ 33 5.1. Skład gatunkowy drzewostanów, podrostów i podszytów............ 33 5.2. Najgrubsze i najwyższe drzewa... 46 5.3. Ilość i zróżnicowanie drewna martwego... 49 6. Roślinność........................................................ 61 6.1. Rzeczywiste i potencjalne zespoły roślinne........................ 61 6.1.1. Roślinność rzeczywista.................................... 61 6.1.2. Roślinność potencjalna.................................... 68 6.1.3. Zniekształcenia roślinności................................ 73

6 6.2. Różnorodność gatunkowa... 76 6.3. Struktura piętrowa fitocenoz... 79 6.4. Naturalność fitocenoz na podstawie obecności przyrodniczo cennych gatunków flory naczyniowej............................. 83 7. Ocena stanu różnorodności biologicznej lasów w Polsce.... 96 8. Podsumowanie i wnioski........................................... 105 Biodiversity condition of Polish forests on the basis of monitoring plots.... 108 Der Zustand der biologischen Vielfalt der Wälder in Polen auf Grund der Beobachtungsflächen des Monitorings.............................. 109 Słownik pojęć........................................................ 111 Literatura.... 114 Mapy... 119

Słowo wstępne Przedstawiamy Czytelnikowi syntetyczne, w wielu aspektach pionierskie opracowanie dotyczące stanu różnorodności biologicznej lasów w Polsce. Projekt demonstracyjny BioSoil dotyczył inwentaryzacji właściwości gleb oraz różnorodności biologicznej na stałych powierzchniach obserwacyjnych monitoringu lasów (SPO) I rzędu w sieci 16 16 km. Jest to jak dotąd największe przedsięwzięcie związane z monitorowaniem gleb i różnorodności biologicznej realizowane w krajach całej Unii Europejskiej. Jego rezultaty będą podstawą programu monitorowania procesów interakcji środowiskowych w lasach Europy, jak i tworzenia wspólnej polityki Unii Europejskiej w zakresie ochrony środowiska. Zebrane dane w ramach projektu BioSoil zostaną włączone do ogólnodostępnej Centralnej Europejskiej Bazy Danych o Lasach (European Forest Data Centre EFDAC). Projekt demonstracyjny BioSoil składał się z dwu modułów dotyczących gleb i bioróżnorodności lasów. Obydwa moduły realizowane w Polsce były finansowane głównie ze środków Unii Europejskiej, jak również Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz środków własnych Instytutu Badawczego Leśnictwa. Przedstawione wyniki badań mają głównie dostarczyć standardowych danych na temat różnorodności lasów w Polsce. Wiele z tych informacji, m.in. ilość martwego drewna, europejska klasyfikacja typów lasu, różnorodność gatunkowa, naturalność lasów zostanie przedstawiona po raz pierwszy przy użyciu systematycznie pobranej próby i jednej metodyki na terenie Unii Europejskiej. Materiał ten zapewne stanie się o wiele bardziej wartościowy, gdy część z testowanych wskaźników na trwałe zostanie włączona do systemu monitoringu lasów Europy i będzie podlegała ewaluacji na przestrzeni czasu. Autorzy opracowania zdają sobie sprawę z niedoskonałości użytych wskaźników różnorodności biologicznej lasów i zastosowanych metod. Jednak sam projekt zwany demonstracyjnym musiał oprzeć się na rozwiązaniach, które pozwoliły na wykonanie przewidzianych prac w bardzo krótkim czasie, na dużym obszarze i przy ograniczonych możliwościach finansowych.

1. Wprowadzenie Autorem terminu różnorodność biologiczna jest amerykański biolog Thomas Lovejoy, który wprowadził go na początku lat 80. (za Krebs 2001). Pojęcie różnorodności biologicznej zrobiło światową karierę po roku 1992, kiedy to w Rio de Janeiro odbyła się Konferencja Narodów Zjednoczonych, w trakcie której przyjęto m.in. Konwencję o Różnorodności Biologicznej. Od tego czasu termin ten jest powszechnie stosowany w kontekście zagrożeń środowiska naturalnego, ze szczególnym uwzględnieniem zjawiska wymierania gatunków. W najszerszym ujęciu różnorodność biologiczna oznacza zróżnicowanie form życia na wszelkich poziomach jego organizacji. Mówiąc bardziej precyzyjnie, różnorodność biologiczna to zróżnicowanie wszystkich żywych organizmów i ich zespołów występujących na Ziemi. Pojęcie różnorodności dotyczy 3 poziomów: 1) różnorodności gatunkowej (bogactwa gatunkowego), 2) zróżnicowania genetycznego populacji (różnorodność genetyczna) oraz 3) różnorodności ekosystemów. Prezentowane opracowanie nie dotyczy wszystkich aspektów różnorodności biologicznej, ale tylko pewnych, wybranych jej fragmentów. Jej podstawowy zakres obejmuje ocenę stopnia zróżnicowania strukturalnego i florystycznego lasów w Polsce. Tego typu ogólnoeuropejskie przedsięwzięcie było realizowane na podstawie rozporządzenia Forest Focus (EC) N 2152/2003, którego zamierzeniem było szerokie rozpoznanie środowiska przyrodniczego dla celów ochrony lasów w Europie. Artykuł 6 Rozporządzenia pozwala Komisji Europejskiej, jak i Krajom Członkowskim na przeprowadzenie badań w ramach projektów demonstracyjnych dla powyższych celów. BioSoil jest jednym z projektów, którego zadaniem było zinwentaryzowanie cech glebowych (moduł BioSoil Soil), jak i różnorodności biologicznej (moduł BioSoil Forest Biodiversity) na powierzchniach I rzędu (Level I) Europejskiej Sieci Monitoringu Lasów ICP -Forest (International Co-operative Programme on Assessment and Monitoring of Air Pollution Effects on Forests). Niniejsze opracowanie dotyczy części bioróżnorodność leśna (BioSoil Forest Biodiversity). Zakres prac i metodyka zostały ustalone podczas serii panelowych spotkań ekspertów z poszczególnych krajów UE, przy współudziale Wspólnotowego Centrum Badawczego (Joint Research Centre) przy Komisji Europejskiej w Isprze (The BioSoil Forest Biodiversity Field Manual 2006). Istniejąca systematyczna sieć stałych powierzchni I rzędu ICP Forest w układzie 16 16 km została założona na terenach leśnych Europy. Historia monitoringu ICP Forest sięga roku 1985 (Forest Condition in Europe 2006). Sieć I rzędu ICP Forest obej- -

10 muje obecnie blisko 6000 powierzchni w 46 krajach Europy (http://www.icp-forests. org 2008). Na powierzchniach tych corocznie prowadzi się obserwacje cech morfologicznych koron drzew próbnych (tzw. ocena defoliacji), pomiar pierśnic drzew o średnicy powyżej 7 cm, monitoring entomologiczny i fitopatologiczny (Haußmann i Lorenz 2004). Projekt demonstracyjny BioSoil, przy udziale dotychczas istniejących możliwości rozpoznania stanu zdrowotnego lasów w Europie, ma za zadanie poszerzyć i ocenić nowe elementy różnorodności biologicznej, w celu włączenia ich do zakresu monitoringu lasów ICP Forest. Instytut Badawczy Leśnictwa od ponad dwudziestu lat prowadzi monitoring uszkodzeń lasów w Polsce. Przy udziale pracowników Instytutu od 1989 roku Polska uczestniczy w międzynarodowym programie pt. Ocena i monitoring wpływu zanieczyszczeń powietrza na lasy, którego wyniki są zamieszczane w corocznym raporcie o stanie lasów w Europie Forest Condition in Europe, opracowywanym przez Centrum Koordynacyjne Programu ICP Forest w Hamburgu. Pierwotna siatka punktów I rzędu w Polsce obejmowała 433 powierzchnie. Począwszy od roku 2006 została ona zmieniona ze względu na konieczność jej dostosowania do wymogów wielkoobszarowej inwentaryzacji lasów, jak i wymogów międzynarodowych. Obecnie w Polsce jest 438 powierzchni na tzw. poziomie europejskim, które są rozmieszczone na terenach leśnych w siatce 16 16 km i były one jednocześnie miejscem badań w ramach projektu demonstracyjnego BioSoil Forest Biodiversity. Dzięki trwałemu charakterowi powierzchni BioSoil, możliwe będzie śledzenie zmian, jakie zachodzą w roślinności leśnej Polski. Umożliwi to np. odpowiedź na pytanie, czy następuje jej regeneracja i wzrost różnorodności biologicznej, czy też ze względu na niekorzystne czynniki zewnętrzne (przede wszystkim silna antropopresja) postępuje jej dalsza degradacja.

2. Cel projektu Ogólnym celem projektu demonstracyjnego BioSoil Forest Biodiversity jest rozpoznanie i ocena komponentów różnorodności leśnej, takich jak struktura i różnorodność gatunkowa, przy użyciu sieci stałych powierzchni monitoringu I rzędu. Wyniki uzyskane w ramach projektu dostarczą informacji potrzebnych do tworzenia polityki w wymiarze narodowym i międzynarodowym w celu ochrony lasów i ich zasobów. Szczegółowe cele projektu w skali międzynarodowej obejmują: przeprowadzenie badań demonstracyjnych w celu harmonizacji informacji związanej z różnorodnością lasów na poziomie europejskim i zaprezentowanie użycia powierzchni I rzędu w tym kontekście; podjęcie próby zastosowania jednolitej klasyfikacji lasów w Europie dla potrzeb przyszłych badań; testowanie wybranych, międzynarodowo uznawanych, tzw. `mocnych` i praktycznych wskaźników bioróżnorodności lasów w dużej skali; ustanowienie zintegrowanej bazy danych poświęconej bioróżnorodności lasów; wyznaczenie wieloskalowego i hierarchicznego podejścia do różnorodności lasów europejskich oraz monitorowania zachodzących w nich zmian czasoprzestrzennych.

3. Zakres i metodyka prac Niniejszy projekt opiera się na już wyznaczonych dla potrzeb oceny stanu lasu 438 powierzchniach I rzędu sieci europejskiej tzw. ICP Forest (siatka 16 16 km Ryc. 1). Oprócz powierzchni przeznaczonych do oceny różnorodności biologicznej lasów w ramach projektu BioSoil Forest Biodiversity, wykonana została również odkrywka glebowa z opisem i pobraniem prób do analiz dla potrzeb projektu bliźniaczego Bio- Soil Soil. Prace terenowe wykonano w sezonie letnim (czerwiec wrzesień) roku 2007. Rycina 1. Rozmieszczenie powierzchni BioSoil Forest Biodiversity w Polsce.

13 3.1. Prace terenowe 3.1.3. Schemat powierzchni próbnej Powierzchnie BioSoil Forest Biodiversity stanowiły koło o maksymalnym promieniu 25,24 m (2000 m 2 ). Ponadto powierzchnia była podzielona na trzy mniejsze podpowierzchnie o wspólnym środku (Ryc. 2 i Tab. 1). 3 1 2 Rycina 2. Plan powierzchni badawczej BioSoil Forest Biodiversity. Tabela 1. Podstawowa powierzchnia kołowa BioSoil Forest Biodiversity o promieniu 25,24 m, która zawiera 3 podpowierzchnie o wspólnym środku. Jednostka Kształt Promień (powierzchnia) Podpowierzchnia (1) Okrąg 3,09 m (30 m 2 ) Podpowierzchnia (2) Okrąg 11,28 m (400 m 2 ) Podpowierzchnia (3) Okrąg 25,24 m (2000 m 2 ) Odkrywka glebowa wykonana dla potrzeb projektu bliźniaczego BioSoil Soil znajdowała się w granicach podpowierzchni 3. Gdy powierzchnia BioSoil Forest Biodiversity występowała na terenie pochyłym, wtedy jej promień korygowano ze względu na spadek terenu. Środek powierzchni był wcześniej dokładnie oznaczony w terenie oraz na mapach gospodarczych i topograficznych wraz z określonymi koordynatami GPS (Haußmann i Lorenz 2004). Każda powierzchnia w trakcie badań została co najmniej raz sfotografowana. Wykaz prac przewidziany do wykonania na powierzchniach BioSoil Forest Biodiversity przedstawia Tabela 2.

14 Tabela 2. Zakres prac realizowanych na powierzchni BioSoil Forest Biodiversity. Zakres prac Podpowierzchnia 30 m 2 400 m 2 2000 m 2 Ogólny opis powierzchni Tak Europejska klasyfikacja typów lasu Tak Pomiar pierśnic dla gatunków drzewiastych wyższych niż 130 cm Wysokość drzew i wysokość osadzenia koron d 1.3 > 0 cm d 1.3 10 cm d 1.3 50 cm Wybór minimum 3 najgrubszych drzew Leżanina, pniaki i posusz stojący D > 10 cm D > 10 cm Zwarcie pięter (wizualnie) Tak Tak Budowa piętrowa warstwy drzew (wizualnie) Tak Tak Roślinność (zdjęcie fitosocjologiczne): gatunki roślin naczyniowych, mszaków i porostów wraz z ich ilościowością Tak Tak Opis ogólny na powierzchniach I rzędu był przeprowadzany na podstawie instrukcji ICP Forest (Haußmann i Lorenz 2004). Na potrzeby projektu demonstracyjnego BioSoil Forest Biodiversity opis ten został poszerzony o nowe cechy (Czerepko 2007). Na powierzchniach zostały określone następujące cechy: wcześniejszy sposób zagospodarowania, pochodzenie drzewostanu, sposób zagospodarowania lasu (m.in. trzebieże i inne prace hodowlane), typ lasu według europejskiej klasyfikacji typów lasu, obecność martwego drewna, forma zmieszania gatunków drzew, średni wiek dominującego piętra drzewostanu, wysokość n.p.m., nachylenie, wystawa, obecność ogrodzeń, współrzędne geograficzne GPS, potencjalny i rzeczywisty zespół roślinny. Większość cech została zestawiona w bazie danych w postaci kodów a szczegółowy sposób określania powyższych parametrów został przedstawiony w Instrukcji Prac Terenowych (Czerepko 2007). Poniżej zostaną omówione tylko te parametry, które zostały zamieszczone w niniejszym opracowaniu.

15 3.1.3. Różnorodność strukturalna drzewostanu Różnorodność strukturalną drzewostanu określono na podstawie 4 cech: 1) zróżnicowania składu gatunkowego drzewostanu, 2) zróżnicowania grubości i wysokości drzew (ze szczególnym uwzględnieniem drzew najgrubszych i najwyższych), 3) budowy pionowej oraz 4) ilości i zróżnicowania drewna martwego. Na powierzchni wykonano pomiar pierśnic (d 1,3 ) dla gatunków drzewiastych, których wysokość przekraczała 1,3 m. Pomiarowi podlegały tylko gatunki określone w instrukcji prac terenowych (Czerepko 2007) oraz instrukcji monitoringu lasu ICP Forest (Haußmann i Lorenz 2004). Z tego powodu w pomiarach nie uwzględniono dość rozpowszechnionych w polskich lasach krzewów, m.in. Frangula alnus, Sambucus sp., które zostały zanotowane w ramach prac fitosocjologicznych. Pomiar pierśnicy drzew o różnym progu pomiarowym wykonano na 3 podpowierzchniach o wspólnym środku. Przedziały pomiaru d 1,3 na poszczególnych podpowierzchniach BioSoil podano w Tabeli 2. Do pomiaru wysokości i podstawy koron na powierzchni BioSoil (2000 m 2 ) wybierano minimum 3 najgrubsze drzewa podlegające pomiarowi pierśnicy. Na powierzchniach BioSoil obligatoryjny był pomiar martwego drewna w postaci: całych drzew martwych (stojące i leżące z koroną), leżaniny, posuszu stojącego (części drzew bez gałęzi) i pniaków. Dla całych drzew martwych (stojących i leżących) wykonywano pomiar pierśnic na tych samych zasadach, jak w przypadku drzew żywych (por. Tab. 2). Wysokość posuszu stojącego mierzono do miejsca, gdzie kończyła się grubość 10 cm, podając też przy tym średnicę w połowie długości pnia tak określonego odcinka (Ryc. 3). Jeśli nie można było wykonać tego pomiaru średnicomierzem ze względu na znaczną wysokość posuszu stojącego, wartość średnicy w połowie długości określano na podstawie szacunku wzrokowego. Leżanina podlegała pomiarom do miejsca, gdzie jej średnica w cieńszym końcu wynosiła 10 cm i więcej niż 50% tej długości było położone na podpowierzchni 1 lub 2. Pomiarowi podlegała długość leżaniny do grubości 10 cm oraz średnica w połowie długości tak określonego odcinka (Ryc. 4). Pomiarowi na powierzchni BioSoil podlegały również pniaki o wysokości (lub długości jeśli leżały) mniejszej od 130 cm i jeśli ich średnica w miejscu cięcia przekraczała 10 cm. Wysokość lub długość pniaka była mierzona od gruntu do miejsca cięcia lub miejsca złamania. Średnicę pniaka mierzono na wysokości cięcia lub złamania. W miarę możliwości określano gatunek drzewa martwego. Stopień rozkładu martwego drewna podawano według następującego schematu: 1. Brak śladów rozkładu 2. Drewno twarde. Mniej niż 10% zmienionej struktury drewna w wyniku rozkładu: drewno jest twarde na powierzchni i jest zasiedlone w bardzo niewielkim stopniu przez organizmy saproksyliczne.

16 3. Słabo rozłożone, 10 25% drewna uległo rozkładowi. Można to ocenić np. przez wbicie przedmiotów metalowych. 4. Drewno rozłożone w 26 75% o strukturze miękkiej i bardzo miękkiej. 5. Bardzo silnie rozłożone, 76 100% drewna ma bardzo miękką strukturę. (h) Êrednica = 10 cm (h/2) Êrednica w Êrodku d ugoêci posuszu 130 cm d 1,3 > 10 cm Rycina 3. Procedura pomiaru średnicy w połowie długości posuszu stojącego i określania jego wysokości. d ugoêç le aniny (L) Êrednica w po owie d ugoêci D > 10 cm D < 10 cm Rycina 4. Procedura pomiaru średnicy w połowie długości leżaniny i określania jej długości. 3.1.4. Roślinność Opis roślinności (zdjęcie fitosocjologiczne) na powierzchni BioSoil FB obejmował spis wszystkich gatunków roślin naczyniowych (drzewa i krzewy, rośliny zielne), naziemnych mchów i porostów. Zdjęcie fitosocjologiczne było wykonywane jednorazowo na powierzchni kołowej 400 m 2 (podpowierzchnia 1 i 2 Ryc. 2), według zasady zbliżonej do Braun-Blanqueta (1964). Dla każdego gatunku określano ilościowość przy uży-

ciu skali Braun-Blanqueta, jak i pozycję w strukturze pionowej fitocenozy. Pokrycie warstw lasu szacowano wzrokowo i wyrażano w procentach. W zakresie przedziału pokrycia 0 10% określano z dokładnością do 1%, natomiast powyżej 10% z dokładnością do 10%. Nazwy gatunków roślin podawano za następującymi opracowaniami: rośliny naczyniowe Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Flowering plants and pteridophytes of Poland: a checklist. Biodiversity of Poland vol. 1. IB PAN, Kraków. mchy Ochyra R., Żarnowiec J., Bednarek-Ochyra H. 2003. Census catalogue of Polish mosses. Biodiversity of Poland vol. 3. IB PAN, Kraków. w tym wątrobowce: Szwejkowski J. 2006. An annotated checklist of Polish liverworts and hornworts IB PAN, Kraków. porosty Fałtynowicz W. 2003. The lichens, lichenicolous and allied fungi of Poland. An annotated checklist. Biodiversity of Poland vol. 6. IB PAN, Kraków. Ponadto dla każdej powierzchni określano rzeczywisty i potencjalny zespół roślinny, głównie w oparciu o Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski autorstwa W. Matuszkiewicza (2001). W stosunku tylko do niektórych jednostek fitosocjologicznych przyjęto lokalne, udokumentowane nazewnictwo, jak i ich pozycję systematyczną. I tak na terenie północno -wschodniej Polski, w uzasadnionych przypadkach, utrzymano nazwę zespołu Calamagrostio arundinaceae-piceetum (Sokołowski 1968), który Matuszkiewicz (2001) traktuje jako szczególną postać subborealnego boru mieszanego Serratulo-Pinetum. Utrzymano również w obrębie mezotroficznych jedlin zespół Galio-Abietetum (Wraber 1959, Celiński, Wojterski 1978, Matuszkiewicz 1981), zamiast proponowanego później zbiorowiska Abies alba-oxalis acetosella (Matuszkiewicz J.M. 2001), które wydaje się rozwiązaniem zbyt dyskusyjnym (Różański, Holeksa 2004). Należy również zaznaczyć, że kryteria identyfikacji zespołów nie były bardzo rygorystyczne i rzeczywisty zespół roślinny określano także w przypadkach fitocenoz nie w pełni dojrzałych lub zniekształconych, jeżeli tylko charakterystyczna kombinacja gatunków umożliwiała wiarygodną diagnozę fitosocjologiczną. W przypadku określania naturalnej roślinności potencjalnej sytuacja jest trudniejsza, gdyż jest to jedynie hipoteza obarczona ryzykiem błędu, tym większym im bardziej przekształcona jest oceniana fitocenoza oraz im bardziej złożone są warunkujące ją składowe siedliskowe i biotyczne. By zminimalizować możliwe pomyłki, w diagnozie potencjalnego zespołu naturalnego na powierzchniach BioSoil, oprócz danych florystycznych i drzewostanowych, wykorzystano również dostępne informacje o siedliskowym typie lasu i podłożu glebowym oraz uwzględniono zróżnicowanie zespołów leśnych znajdujących się w sąsiedztwie. 17

18 3.1.5. Europejska klasyfikacja typów lasu Dla celów projektu była stosowana tzw. europejska klasyfikacja typów lasu EFTC (European Forest Type Classification 2006) oparta na klasyfikacji lasów EUNIS (European Union Nature Information Scheme). Klasyfikacja EFTC była również wcześniej stosowana w projekcie BEAR (Larsson i in. 2001, Barbati i in. 2004) i jest ona obecnie na etapie wdrażania dla potrzeb statystycznej oceny zasobów leśnych tzw. TBFRA (Temperate and Boreal Forest Resource Assessment). Klasyfikacja EFTC miała za zadanie pogrupować powierzchnie monitoringu I rzędu w typy lasu. Hierarchiczny system klasyfikacji dzieli lasy Europy na 14 głównych typów, które były określane na powierzchniach BioSoil (Tab. 3). Tabela 3. Europejska klasyfikacja typów lasu. Pogrubiono typy, które potencjalnie mogą wystąpić w Polsce. Kod Opis 1 Lasy borealne (w strefie borealnej) 2 3 Lasy subborealne iglaste i mieszane (związek Dicrano-Pinion oraz jegiel i borealna świerczyna) Alpejskie i subalpejskie lasy iglaste i mieszane (związek Piceion abietis oprócz jegla i borealnej świerczyny) 4 Kwaśne dąbrowy 5 Mezotroficzne lasy liściaste (grądy, jaworzyny) 6 Buczyny niżowe 7 Buczyny górskie 8 Ciepłolubne lasy liściaste (świetliste dąbrowy) 9 Liściaste lasy wiecznie zielone 10 Lasy liściaste regionu środziemnomorskiego 11 Lasy i bory bagienne (wszystkie siedliska bagienne) 12 Lasy łęgowe 13 Plantacje gatunków rodzimych 14 Plantacje gatunków obcych Większość typów lasu EFTC koresponduje z jednostkami potencjalnej roślinności naturalnej w Europie (Bohn i in. 2000), co zostanie pokrótce omówione również dla warunków polskich. Podstawą wyróżniania jednostek fitosojologicznych było opracowanie W. Matuszkiewicza (2001). Następnie określone zespoły roślinne były zaliczane do typów EFTC.

Lasy subborealne iglaste i mieszane, to przede wszystkim suche, świeże i wilgotne nizinne bory i bory mieszane z dominującą sosną w drzewostanie ze związku Dicrano-Pinion, jak i nizinne świerkowe bory mieszane: jegiel Querco-Piceetum oraz borealna świerczyna na torfie Sphagno girgensohnii-piceetum. Alpejskie i subalpejskie lasy iglaste i mieszane, to bory i bory mieszane obszarów górskich i wyżynnych zaliczane do związku Piceion abietis oprócz wspomnianego wcześniej jegla i borealnej świerczyny. Kwaśne dąbrowy obejmują wszystkie zespoły z klasy Quercetea robori-petraeae. Do mezotroficznych lasów liściastych należą wszystkie zespoły lasów grądowych (związek Carpinion betuli), jak i jaworzyny (związek Tilio platyphyllis-acerion pseudoplatani). Buczyny niżowe i górskie to wszystkie zbiorowiska leśne zaliczane w klasyfikacji fitosocjologicznej do związku Fagion sylvaticae. Ciepłolubne lasy liściaste zwane też świetlistymi dąbrowami reprezentują zespoły zaliczane do rzędu Quercetalia pubescenti-petraeae. Lasy i bory bagienne obejmowały wszystkie siedliska bagienne (oprócz borealnej świerczyny), a więc zarówno bory i bory mieszane bagienne zaliczane do klasy Vaccinio -Piceetea, jak i lasy mieszane bagienne oraz olsy z klasy Alnetea glutinosae. Lasy łęgowe, to wszystkie zbiorowiska ze związku Alno-Ulmion i klasy Salicetea purpureae. Plantacje gatunków rodzimych i obcych są to powstałe sztucznie ekosystemy występujące na silnie zmienionych siedliskach, gdzie jest prowadzona intensywna gospodarka leśna, zmierzająca do uzyskania jak największego przyrostu w jak najkrótszym czasie, gdzie celem produkcji są z góry określone sortymenty drzewne. Do tej grupy zaliczane są m.in. plantacje topolowe. W ramach projektu BioSoil Forest Biodiversity propozycja klasyfikacji EFTC miała zostać zweryfikowana w skali Europy. Docelowo, na podstawie zebranych danych z projektu BioSoil, system EFTC zostanie uaktualniony i rozbudowany. 19 3.2. Prace kameralne Prace kameralne obejmowały analizę pomierzonych w terenie cech różnorodności biologicznej lasów, które zostały uwzględnione w niniejszym opracowaniu. Dla większości cech za podstawę dalszych analiz i porównań przyjęto wartości średnie i odchylenia standardowe, a także frekwencję lub udział procentowy. Zmiennymi grupującymi dla wyliczonych wartości parametrów była klasyfikacja EFTC, średni wiek dominującego piętra drzewostanu oraz regionalizacja przyrodniczo -leśna na poziomie krain. Składy gatunkowe drzewostanu określone zostały dla każdej powierzchni badawczej na podstawie procentowego udziału pierśnicowego pola przekroju gatunku w pierśnicowym polu przekroju wszystkich drzew żywych na powierzchni. Obli-

20 czenia wykonano dla drzew o pierśnicy poniżej 10 cm (podpowierzchnia 1 30 m 2 ) oraz dla drzew o pierśnicy większej/równej 10 cm (podpowierzchnia 1 i 2 400 m 2 ). Wyniki zostały przeliczone na 1ha. Składy gatunkowe określone na powierzchni 400 m 2, opisują zróżnicowanie gatunkowe drzewostanu, a określone na powierzchni 30 m 2, charakteryzują zróżnicowanie gatunkowe młodego pokolenia drzew i warstwy krzewów. Na podstawie składu gatunkowego drzewostanu dla każdej powierzchni określono gatunek panujący. Za gatunek panujący przyjmowano ten o największej bezwzględnej wartości udziału procentowego pola przekroju w składzie drzewostanu. Zróżnicowanie gatunkowe przedstawiono za pomocą udziału wszystkich gatunków pomierzonych na 438 powierzchniach badawczych. Ponadto dla gatunku panującego określono udział procentowy pola przekroju wyliczonego dla wszystkich powierzchni, udział w klasach wieku, krainach przyrodniczo -leśnych oraz w typach lasu zgodnych z klasyfikacją EFTC. W wynikach badań dotyczących drewna martwego określono pierśnicowe pole przekroju całych drzew martwych stojących i leżących oraz oszacowano ich miąższość. Ta ostatnia cecha dała możliwość porównywania wyników badań z innymi podobnymi pracami. We wszystkich zestawieniach tabelarycznych są zatem podwójne dane odnoszące się do martwych drzew stojących i leżących: pierśnicowe pole przekroju i oszacowana miąższość. Miąższość drzew stojących i leżących oszacowano przy pomocy wzoru Denzina: V = 0,001 d 2, gdzie d to pierśnica drzewa wyrażona w cm. Miąższość pniaków określono według wzoru na objętość walca, gdzie jako podstawę przyjmowano powierzchnię w miejscu cięcia lub złamania a wysokość stanowiła długość części nadziemnej pniaka. Natomiast miąższość leżaniny i posuszu stojącego określano według tzw. wzoru środkowego przekroju, gdzie wyliczano iloczyn długości/wysokości leżaniny/posuszu i pole przekroju w połowie długości/wysokości tej kategorii drewna martwego. Zastosowano następujące grupowanie powierzchni badawczych pod względem miąższości drewna martwego na 1 ha i jego wpływu na różnorodność biologiczną według założenia: jeśli zasobność drewna martwego nie przekracza 3 m 3 /ha, to warunki zachowania różnorodności biologicznej organizmów saproksylicznych są niezadowalające, jeśli zasobność drewna martwego mieści się w przedziale 3 10 m 3 /ha, to warunki bytowania są zadowalające dla niektórych organizmów saproksylicznych, jeśli zasobność drewna martwego mieści się w przedziale 10 30 m 3 /ha, to warunki bytowania są dobre dla większości organizmów saproksylicznych, jeśli zasobność drewna martwego przekracza 30 m 3 /ha, to warunki zachowania różnorodności biologicznej organizmów saproksylicznych są bardzo dobre.

Przyjęte przedziały zasobności drewna martwego wynikają z przeglądu obszernej literatury przedmiotu (m.in. Ammer 1991, Bernadzki 1993, Nilsson i in. 2002, Wolski 2003, Gutowski i in. 2004). Ocenę naturalności analizowanych fitocenoz oparto na analizie flory naczyniowej. Bryoflorę wyłączono z analiz ze względu na brak opracowań niektórych kategorii cenności dla mszaków. Jako podstawę do wyznaczania gatunków cennych flory naczyniowej przyjęto: listę roślin zagrożonych (Zarzycki i Szeląg 2006), listę gatunków o ujemnej dynamice populacji (Zarzycki i in. 2002), oraz aktualny wykaz gatunków chronionych (Rozporządzenie 2004). Z powodu niewielkiej reprezentacji w opisywanych obiektach gatunków chronionych i zagrożonych oraz podobnej specyfiki ekologicznej wymienionych trzech grup gatunków, w zestawieniach wyników połączono je w jedną kategorie pod nazwą gatunków o ujemnej dynamice populacji. Osobno przedstawiono gatunki starych lasów (Dzwonko, Loster 2001). Połączono też wszystkie kategorie razem pod pjęciem gatunków cennych. Gatunki, które reprezentowały kilka kategorii cenności, w ujęciu łącznym liczone były jeden raz. W ocenie stopnia przekształcenia fitocenoz posłużono się podziałem na dwie podstawowe grupy: spontaneofity czyli taksony rodzime występujące z natury i antropofity gatunki obcego pochodzenia. W grupie spontaneofitów wyróżniono spontaneofity niesynantropijne i apofity a w grupie antropofitów: gatunki zadomowione archeofity i kenofity oraz gatunki niezadomowione, pojawiające się przejściowo (efemerofity). Z uwagi na zróżnicowanie zasięgów niektórych gatunków, w zależności od krain przyrodniczo -leśnych, zostały one zaklasyfikowane do różnych grup geograficzno -historycznych. Wyróżnione kategorie poszczególnym gatunkom przypisano za Sudnik -Wójcikowską (1987), Jackowiakiem (1990) oraz M. Zając i A. Zając (1992). Dla wszystkich wyróżnionych kategorii gatunków: o ujemnej dynamice populacji, starych lasów i cennych łącznie oraz niesynantropijnych, apofitów, archeofitów, kenofitów i efemerofitów obliczono ich liczbę i procent dla każdej powierzchni, oraz średnie dla całej Polski razem oraz w rozbiciu na krainy przyrodniczo -leśne, typy lasu, klasy wieku. 21

4. Ogólny opis powierzchni 4.1. Formy własności Powierzchnie BioSoil obejmują lasy wszystkich form własności. Przeważającą liczba powierzchni znajduje się na gruntach Skarbu Państwa 354 (80,8%) z czego aż 339 powierzchni położonych jest w lasach będących pod zarządem Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe (Ryc. 5). Na gruntach prywatnych właścicieli lasów znajdują się 83 powierzchnie (18,9%). Struktura form własności reprezentowanych przez 438 powierzchnie, na których przeprowadzono prace w ramach projektu Bio- Soil Forest Biodiversity, nie odbiega od tej, jaka została określona na podstawie danych rzeczywistych zamieszczanych m.in. w Raporcie o stanie lasów w Polsce (2006). Tu przykładowo udział lasów zarządzanych przez PGL LP wynosił 78,2% (wg danych zamieszczonych w Raporcie... 2006), a według form własności reprezentowanych przez powierzchnie BioSoil udział powierzchni w PGL LP wynosił 77,4%. % 90 80 70 339 60 50 40 30 20 10 0 PGL LP 4 parków narodowych 8 inne Skarbu Paƒstwa 2 gminne 83 osób fizycznych 1 wspólnot gruntowych 1 Agencji Rolnej Skarbu Paƒstwa Rycina 5. Udział powierzchni BioSoil w poszczególnych formach własności lasów.

23 4.2. Zróżnicowanie regionalne lasów Biorąc pod uwagę zróżnicowanie regionalne lasów najwięcej powierzchni BioSoil (92) było położonych na terenie krainy III Wielkopolsko -Pomorskiej (Tab. 4), która charakteryzuje się też i największą powierzchnią leśną w skali kraju (Siedliskowe Podstawy Hodowli Lasu 2004). Nieco mniej (81) powierzchni występowało w krainie VI Małopolskiej, natomiast w krainie I Bałtyckiej, II Mazursko -Podlaskiej, IV Mazowiecko -Podlaskiej i VIII Karpackiej liczba powierzchni wahała się w przedziale 47 63. Najmniejsza liczba powierzchni wystąpiła w krainie VII Sudeckiej (9) i V Śląskiej (29). Liczba powierzchni w poszczególnych krainach przyrodniczo- leśnych była istotnie skorelowana z lesistością i powierzchnią zajmowaną przez daną jednostkę regionalizacji. Tabela 4. Udział powierzchni BioSoil Forest Biodiversity w poszczególnych krainach przyrodniczo leśnych. Numer krainy Nazwa N Udział (%) I Bałtycka 62 14 II Mazursko -Podlaska 55 13 III Wielkopolsko -Pomorska 92 21 IV Mazowiecko -Podlaska 63 14 V Śląska 29 7 VI Małopolska 81 18 VII Sudecka 9 2 VIII Karpacka 47 11 Razem 438 100 4.3. Średni wiek dominującego piętra drzewostanu Blisko 50% badanych drzewostanów znajduje się w wieku 41 60 i 61 80 lat, co nie odbiega od danych zawartych w Raporcie o stanie lasów 2006. Udział lasów w wieku do 40 lat wynosił 29% (Tab. 5). Drzewostanów powyżej 100 lat było niespełna 7%, natomiast drzewostanów różnowiekowych 4%.

24 Tabela 5. Zróżnicowanie wieku drzewostanów na powierzchniach BioSoil w poszczególnych krainach przyrodniczo leśnych, n liczba powierzchni. Wiek (lata) Numer krainy I II III IV V VI VII VIII Razem n % n % n % n % n % n % n % n % n % 0 20 10 16,1 7 12,7 21 22,8 7 11,1 7 24,1 9 11,1 0 0,0 3 6,4 64 14,6 21 40 12 19,4 5 9,1 8 8,7 10 15,9 3 10,3 18 22,2 3 33,3 5 10,6 64 14,6 41 60 19 30,6 16 29,1 30 32,6 22 34,9 7 24,1 12 14,8 2 22,2 12 25,5 120 27,4 61 80 7 11,3 14 25,5 12 13,0 14 22,2 5 17,2 23 28,4 2 22,2 12 25,5 89 20,3 81 100 12 19,4 7 12,7 11 12,0 5 7,9 2 6,9 9 11,1 0 0,0 6 12,8 52 11,9 101 120 2 3,2 1 1,8 8 8,7 0 0,0 3 10,3 4 4,9 2 22,2 3 6,4 23 5,3 > 120 0 0,0 1 1,8 2 2,2 0 0,0 1 3,4 2 2,5 0 0,0 1 2,1 7 1,6 różnowiekowe 0 0,0 4 7,3 0 0,0 5 7,9 1 3,4 4 4,9 0 0,0 5 10,6 19 4,3 Razem 62 100,0 55 100,0 92 100,0 63 100,0 29 100,0 81 100,0 9 100,0 47 100,0 438 100,0 Największy udział drzewostanów najstarszych (powyżej 100 lat), jak i drzewostanów różnowiekowych występował w krainie VI Małopolskiej (12%), V Śląskiej (17%) i VII Sudeckiej (22%), najmniejszy natomiast w krainie IV Mazowiecko -Podlaskiej (8%) i I Bałtyckiej (3%). Starodrzewów (>100 lat) i drzewostanów różnowiekowych najwięcej było w buczynach górskich (27,6%). Ponadto stosunkowo duży udział tych lasów stwierdzono również w typie subborealnych lasów iglastych i mieszanych (Tab. 6). Tabela 6. Zróżnicowanie wieku drzewostanów według typów lasu EFTC. 2 lasy subborealne iglaste i mieszane, 3 alpejskie i subalpejskie lasy iglaste i mieszane, 4 kwaśne dąbrowy, 5 mezotroficzne lasy liściaste (grądy, jaworzyny), 6 buczyny niżowe, 7 buczyny górskie, 8 ciepłolubne lasy liściaste (świetliste dąbrowy), 11 lasy i bory bagienne, 12 lasy łęgowe, n liczba powierzchni. Wiek (lata) Typy lasu EFTC 2 3 4 5 6 7 8 11 12 Razem n % n % n % n % n % n % n % n % n % n % 0 20 35 15,4 0 0,0 6 23,1 10 11,0 5 26,3 2 6,9 0 0,0 4 22,2 2 11,8 64 14,6 21 40 29 12,7 1 12,5 6 23,1 14 15,4 2 10,5 5 17,2 0 0,0 4 22,2 3 17,6 64 14,6 41 60 66 28,9 2 25,0 5 19,2 26 28,6 6 31,6 4 13,8 1 50,0 5 27,8 5 29,5 120 27,4 61 80 46 20,2 4 50,0 4 15,4 19 20,9 1 5,3 7 24,1 1 50,0 4 22,2 3 17,6 89 20,3 81 100 27 11,9 1 12,5 3 11,6 11 12,0 3 15,8 3 10,4 0 0,0 1 5,6 3 17,6 52 11,9 101 120 14 6,1 0 0,0 1 3,8 3 3,3 2 10,5 3 10,4 0 0,0 0 0,0 0 0,0 23 5,3 > 120 3 1,3 0 0,0 1 3,8 1 1,1 0 0,0 1 3,4 0 0,0 0 0,0 1 5,9 7 1,6 różnowiekowe 8 3,5 0 0,0 0 0,0 7 7,7 0 0,0 4 13,8 0 0,0 0 0,0 0 0,0 19 4,3 Razem 228 100,0 8 100,0 26 100,0 91 100,0 19 100,0 29 100,0 2 100,0 18 100,0 17 100,0 438 100,0

25 4.4. Europejska klasyfikacja typów lasu W Polsce stwierdzono występowanie dziewięciu głównych typów lasu wg klasyfikacji EFTC. Najliczniej reprezentowane były (52%) nizinne subborealne lasy iglaste i mieszane (związek Dicrano -Pinion oraz jegiel i borealna świerczyna), następnie mezotroficzne lasy liściaste (grądy i jaworzyny) 21%, kwaśne dąbrowy (6%), buczyny górskie (7%). Pozostałe typy lasu klasyfikacji europejskiej zajmowały poniżej 5% (Ryc. 6). buczyny ni owe 4% lasy i bory Êwietliste bagienne dàbrowy 4% 0,5% buczyny górskie 7% gi 4% lasy subborealne iglaste i mieszane 52% mezotroficzne lasy liêciaste (gràdy, jaworzyny) 21% kwaêne dàbrowy 6% alpejskie i subalpejskie lasy iglaste i mieszane 2% Rycina 6. Struktura udziału jednostek europejskiej klasyfikacji typów lasu EFTC na powierzchniach BioSoil. Z jedenastu potencjalnie mogących wystąpić typów lasu EFTC w Polsce (por. Tab. 3), nie stwierdzono na powierzchniach BioSoil tylko dwu kategorii dotyczacych plantacji gatunków rodzimych i obcych. Poszczególne jednostki europejskiej klasyfikacji typów lasu zawierały różną liczbę zespołów jak i powierzchni, co przedstawia Tabela 7. Największa liczba zespołów leśnych (9) wystąpiła w lasach subborealnych iglastych i mieszanych, gdzie największy udział w tym typie EFTC stanowił zespół kontynentalnego boru mieszanego Querco roboris -Pinetum (40% 92 powierzchnie) oraz w nieco mniejszym stopniu boru suboceanicznego świeżego Leucobryo -Pinetum (33% 76 powierzchni). Łącznie te dwa zespoły borów sosnowych stanowiły 73% wszystkich powierzchni zaliczanych do nizinnych lasów subborealnych i mieszanych. Najwięcej lasów subborealnych i mieszanych występowało w krainie III Wielkopolsko -Pomorskiej (65), gdzie dominował zespół Leucobryo -Pinetum. Nie odnotowano natomiast nizinnych borów subborealnych na powierzchniach w krainach górskich VII Sudeckiej i VIII Karpackiej (Tab. 7). Typ alpejskich i subalpejskich lasów iglastych i mieszanych reprezentuje 5 zespołów leśnych, a mianowicie dwa zespoły górnoreglowych świerczyn sudeckich Calamagrostio villosae -Piceetum i karpackich Plagiothecio -Piceetum, dwa zespoły dolno-

26 reglowych borów mieszanych świerkowo -jodłowych Abieti -Piceetum i Galio -Piceetum oraz zespół wyżynnego jodłowego boru mieszanego Abietetum polonicum. Każdy zespół reprezentowany był tylko przez 1 3 powierzchnie BioSoil, przy czym największy udział w tym typie lasu EFTC miał jodłowy bór mieszany 3 powierzchnie. Wszystkie powierzchnie uznane za typ alpejskich i subalpejskich lasów mieszanych stwierdzono w krainach, gdzie występują siedliska górskie i wyżynne, tj. VI, VII i VIII (Tab. 7). Typ kwaśnych dąbrów w klasyfikacji EFTC w sposób jednoznaczny odpowiadał syntaksonom z klasy Quercetea robori -petraeae. Na powierzchniach BioSoil zidentyfikowano trzy z sześciu wyróżnionych w Polsce zespołów. Były to głównie najbardziej rozpowszechnione zespoły pomorskiego lasu bukowo -dębowego Fago -Quercetum petraeae, występujący na północnym zachodzie kraju oraz dwu zespołom środkowo- europejskich dąbrów acydofilnych Calamagrostio arundinaceae -Quercetum petraeae i Molinio caeruleae -Quercetum roboris. Tabela 7. Liczba powierzchni BioSoil Forest Biodiversity w poszczególnych typach lasu EFTC i odpowiadającym im zespołach leśnych z podziałem na krainy przyrodniczo leśne. Typ lasu EFTC / Potencjalny Numer krainy Liczba zespół roślinny I II III IV V VI VII VIII powierzchni Lasy subborealne iglaste i mieszane (związek Dicrano -Pinion oraz jegiel i borealna świerczyna) Cladonio -Pinetum. 1 2.. 1.. 4 Leucobryo -Pinetum 7 42 7 7 13.. 76 Peucedano -Pinetum. 6. 9.... 15 Molinio -Pinetum. 1 2 6 4 1.. 14 Querco roboris -Pinetum 7 13 19 17 3 33.. 92 Serratulo -Pinetum. 12. 4.... 16 Calamagrostio arundinaceae- Piceetum. 4...... 4 Querco -Piceetum. 5... 1.. 6 Sphagno girgensohnii -Piceetum. 1...... 1 Razem 14 43 65 43 14 49.. 228 Alpejskie i subalpejskie lasy iglaste i mieszane (związek Piceion abietis oprócz jegla i borealnej świerczyny) Calamagrostio villosae -Piceetum...... 1. 1 Plagiothecio -Piceetum....... 1 1 Abieti -Piceetum....... 2 2 Galio -Piceetum....... 1 1 Abietetum polonicum.... 2. 1 3 Razem..... 2 1 5 8 Kwaśne dąbrowy Fago -Quercetum petraeae 12. 2..... 14 Calamagrostio arundinaceae- Quercetum petraeae 2. 6. 2... 10 Molinio caeruleae -Quercetum roboris.... 1 1.. 2 Razem 14. 8. 3 1.. 26

27 Tabela 7. cd. Typ lasu EFTC / Potencjalny Numer krainy Liczba zespół roślinny I II III IV V VI VII VIII powierzchni Mezotroficzne lasy liściaste (grądy, jaworzyny) Stellario holosteae -Carpinetum 10. 3..... 13 Galio sylvatci -Carpinetum 1. 4. 5. 1. 11 Tilio -Carpinetum 3 5 2 15 2 21. 16 64 Aceri -Tilietum....... 1 1 Lunario -Aceretum...... 1 1 2 Razem 14 5 9 15 7 21 2 18 91 Buczyny niżowe Luzulo pilosae Fagateum 10. 4. 2 1.. 17 Galio odorati -Fagetum 2....... 2 Razem 12. 4. 2 1.. 19 Buczyny górskie Luzulo luzuloidis -Fagetum...... 3 7 10 Dentario enneaphylli -Fagetum...... 3. 3 Dentario glandulosae -Fagetum..... 1. 10 11 Galio -Abietetum...... 4 4 Aceri -Fagetum....... 1 1 Razem..... 1 6 22 29 Ciepłolubne lasy liściaste (świetliste dąbrowy) Potentillo albae -Quercetum.. 1.. 1.. 2 Lasy łęgowe Ficario -Ulmetum minoris 1. 2. 3 1.. 7 Fraxino -Alnetum 4 1 1 1 2.. 9 Carici remotae -Fraxinetum....... 1 1 Razem 5 1 3 1 3 3. 1 17 Lasy i bory bagienne (wszystkie siedliska bagienne) Ledo -Sphagnetum magellanici....... 1 1 Vaccinio uliginosi -Pinetum..... 1.. 1 Vaccinio uliginosi -Betuleum pubescentis 1....... 1 Sphagno squarrosi -Alnetum. 1... 1.. 2 Betula pubescens -Thelypteris palustris... 2.... 2 Ribeso nigri -Alnetum 2 5 2 2.... 11 Razem 3 6 2 4. 2. 1 18 W drugim pod względem udziału na powierzchniach BioSoil typie mezotroficznych lasów liściastych (Ryc. 6), dominowały wyraźnie zbiorowiska grądów (97%) reprezentowane przez wszystkie trzy zespoły leśne (97%) spotykane w Polsce. Największą frekwencję osiągnął zespół grądu subkontynentalnego Tilio -Carpinetum (73%). Jaworzyny w typie mezotroficznych lasów liściastych stanowiły zdecydowaną mniejszość. Wśród nich zidentyfikowano tylko dwa zespoły Aceri -Tilietum i Lunario -Aceretum, które wystąpiły na trzech powierzchniach położonych w krainie VII i VIII.

28 Buczyny niżowe, jako typ lasu EFTC w warunkach polskich jest reprezentowany przez dwa zespoły buczyny ubogiej Luzulo pilosae -Fagateum, która wystąpiła na 17 powierzchniach i buczyny żyznej Galio odorati -Fagetum zidentyfikowanej na dwu powierzchniach (Tab. 7). Buczyny górskie reprezentowane były przez 4 zespoły roślinne, gdzie największy udział w tym typie lasu EFTC pod względem liczby powierzchni, zajmuje żyzna buczyna karpacka Dentario glandulosae -Fagetum (11 powierzchni) i uboga buczyna górska Luzulo luzuloidis -Fagetum (10 powierzchni). Pozostałe dwa zespoły leśne zaliczone do buczyn górskich wystąpiły na pięciu powierzchniach. Zbiorowisko Galio -Abietetum i Aceri -Tilietum, choć są przykładem typów lasu o niedostatecznie udokumentowanej pozycji systematycznej i jednoznacznej przynależności do związku Fagion sylvaticae, to jednak w większości istniejących opracowań są one zaliczane do buczyn (za J.M. Matuszkiewicz 2001). Stąd też i w przypadku europejskiej klasyfikacji typów lasu znalazły się w grupie buczyn górskich (Tab. 7). Górskie lasy bukowe występowały głównie w kranie VIII Karpackiej, VII Sudeckiej i pojedynczo w VI Małopolskiej. Ciepłolubne lasy liściaste na powierzchniach BioSoil reprezentowane były przez jeden zespół świetlistej dąbrowy Potentillo albae -Quercetum, który został stwierdzony na jednej powierzchni w krainie III Wielkopolsko -Pomorskiej i jednej w krainie VI Małopolskiej. Lasy łęgowe w klasyfikacji EFTC dotyczyły głównie zbiorowisk ze związku Alno- Ulmion oraz zespołów leśnych z klasy Salicetea purpureae. Na powierzchniach Bio- Soil wystąpiły tylko trzy zespoły lasów łęgowych z związku Alno -Ulmion (Tab. 7). Najliczniej reprezentowany był zespół łęgu jesionowo -olszowego Fraxino -Alnetum (9 powierzchni) i łęgu jesionowo -wiązowego Ficario -Ulmetum minoris (7 powierzchni), które występowały najczęściej w krainie I, III i VI. Tylko jedna powierzchnia z zespołem podgórskiego łęgu jesionowego Carici remotae -Fraxinetum została zanotowana w krainie VIII Karpackiej. Typ lasów i borów bagiennych jest pod względem fitosocjologicznym najbardziej zróżnicowaną grupą w obrebie klasyfikacji EFTC, gdyż obejmuje zarówno bagienne lasy olchowe z klasy Alnetea glutinosae, jaki i bory bagienne z klasy Vaccinio -Piceetea i związku Dicrano -Pinion a nawet leśne torfowiska wysokie z klasy Oxycocco- Sphagnetea. Wśród 6 zaliczonych do tego typu zespołów (Tab. 7), najczęściej reprezentowany był ols porzeczkowy Ribeso nigri -Alnetum, którego udział osiągnął aż 61%. Ols torfowcowy Sphagno squarrosi -Alnetum i sosnowo -brzozowy las bagienny (biel) Betula pubescens -Thelypteris palustris wystąpiły dwukrotnie na powierzchniach BioSoil. Pozostałe zespoły sosnowego boru bagiennego Vaccinio uliginosi -Pinetum, brzeziny bagiennej Vaccinio uliginosi -Betuletum pubescentis i wysokotorfowiskowego mszaru sosnowego Ledo -Sphagnetum magellanici stwierdzono pojedynczo. Najczęściej zbiorowiska lasów i borów bagiennych na powierzchniach BioSoil spotykano w krainie II (6) a od dwu do czterech powierzchni stwierdzono w krainie I, III, IV i VI, natomiast jedną w krainie VIII. Omawiany typu lasu EFTC nie wystąpił na powierzchniach BioSoil jedynie w kranie V i VII.

4.5. Pochodzenie i zagospodarowanie lasów oraz wcześniejsza forma użytkowania gruntu 29 Określone na podstawie obserwacji i dostępnych danych urządzeniowych pochodzenie drzewostanu na powierzchniach BioSoil wskazuje, że ponad 60% lasów zostało odnowionych sztucznie z sadzenia, natomiast 13% jest pochodzenia naturalnego (Tab. 8). Tabela 8. Zróżnicowanie pochodzenia drzewostanów według krain przyrodniczo leśnych, n liczba powierzchni. Pochodzenie Numer krainy Razem I II III IV V VI VII VIII n % n % n % n % n % n % n % n % n % sadzenie 41 66,1 39 70,9 81 88,0 41 65,1 23 79,3 43 53,1 7 77,8 2 4,3 277 63,2 siew 0 0,0 2 3,6 2 2,2 0 0,0 0 0,0 2 2,5 0 0,0 0 0,0 6 1,4 naturalne 10 16,2 8 14,6 3 3,3 7 11,1 1 3,4 7 8,6 1 11,1 21 44,6 58 13,2 mieszane 10 16,1 6 10,9 6 6,5 14 22,2 5 17,3 26 32,1 1 11,1 24 51,1 92 21,1 nieznane 1 1,6 0 0,0 0 0,0 1 1,6 0 0,0 3 3,7 0 0,0 0 0,0 5 1,1 Razem 62 100,0 55 100,0 92 100,0 63 100,0 29 100,0 81 100,0 9 100,0 47 100,0 438 100,0 Udział drzewostanów powstałych z siewu osiągnął wartość zaledwie 1,4%. Nie udało się określić sposobu odnowienia lasu na 5 powierzchniach badawczych. Największy udział drzewostanów pochodzących z sadzenia występował w krainie III Wielkopolsko -Pomorskiej, a najmniejszy w VIII Karpackiej. Lasy powstałe z naturalnego obsiewu występują głównie w krainie VIII Karpackiej, gdzie stanowią ponad 42% drzewostanów. Lasy powstałe z odnowienia naturalnego oraz mieszanego, to przede wszystkim drzewostany powyżej 81 lat, jak i drzewostany różnowiekowe (Tab. 9). Drzewostany powstałe z sadzenia największy udział mają w pierwszej klasie wieku (0 20 lat). Drzewostany pochodzenia sztucznego (łącznie z siewu i sadzenia) w 85% występowały na siedliskach nizinnych borów i borów mieszanych (Tab. 10). Największy udział drzewostanów pochodzenia naturalnego miał miejsce w buczynach górskich, jak i lasach i borach bagiennych.

30 Tabela 9. Zróżnicowanie pochodzenia drzewostanów według klas wieku, n liczba powierzchni. Wiek (lata) Razem Pochodzenie 0 20 21 40 41 60 61 80 81 100 101 120 >120 Różnowiekowe n % n % n % n % n % n % n % n % n % sadzenie 50 78,1 40 62,5 85 70,8 51 57,3 27 51,9 15 65,2 5 71,4 4 21,1 277 63,2 siew 1 1,6 2 3,1 1 0,8 1 1,1 1 1,9 0 0,0 0 0,0 0 0,0 6 1,4 naturalne 8 12,4 9 14,0 16 13,4 9 10,1 7 13,5 3 13,1 1 14,3 5 26,3 58 13,3 mieszane 4 6,3 12 18,8 15 12,5 28 31,5 17 32,7 5 21,7 1 14,3 10 52,6 92 21,0 nieznane 1 1,6 1 1,6 3 2,5 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 5 1,1 Razem 64 100,0 64 100,0 120 100,0 89 100,0 52 100,0 23 100,0 7 100,0 19 100,0 438 100,0 Tabela 10. Zróżnicowanie pochodzenia drzewostanów według typów lasu EFTC. 2 lasy subborealne iglaste i mieszane, 3 alpejskie i subalpejskie lasy iglaste i mieszane, 4 kwaśne dąbrowy, 5 mezotroficzne lasy liściaste (grądy, jaworzyny), 6 buczyny niżowe, 7 buczyny górskie, 8 ciepłolubne lasy liściaste (świetliste dąbrowy), 11 lasy i bory bagienne, 12 lasy łęgowe, n liczba powierzchni. Typy lasu EFTC Razem Pochodzenie 2 3 4 5 6 7 8 11 12 n % n % n % n % n % n % n % n % n % n % sadzenie 189 82,9 1 12,5 21 80,8 35 38,5 14 73,7 6 20,7 1 50,0 4 22,2 6 35,3 277 63,2 siew 5 2,2 0 0,0 0 0,0 1 1,1 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 6 1,4 naturalne 8 3,5 2 25,0 1 3,8 16 17,5 2 10,5 14 48,3 0 0,0 11 61,1 4 23,5 58 13,3 mieszane 23 10,1 5 62,5 4 15,4 38 41,8 2 10,5 9 31,0 1 50,0 3 16,7 7 41,2 92 21,0 nieznane 3 1,3 0 0,0 0 0,0 1 1,1 1 5,3 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 5 1,1 Razem 228 100,0 8 100,0 26 100,0 91 100,0 19 100,0 29 100,0 2 100,0 18 100,0 17 100,0 438 100,0

Biorąc pod uwagę wcześniejszą formę użytkowania gruntów, ponad połowa lasów na powierzchniach badawczych powstała w ostatnich 100 300 latach, a blisko 16% stanowią grunty, gdzie lasy istnieją od ponad 300 lat (Tab. 11). Można więc przyjąć, że blisko 70% lasów, jako formy użytkowania gruntu, istnieje od ponad 100 lat. Lasy istniejące od ponad 300 lat występują głównie na terenie prapuszcz Podlasia i Mazur oraz w górach. Na blisko 1/4 powierzchni lasy zostały ponownie wprowadzone w przeciągu ostatnich 25 100 lat. Tabela 11. Zróżnicowanie wcześniejszych form użytkowania gruntów na powierzchniach BioSoil. Forma użytkowania gruntu Sztuk % Zalesiony od ponad 300 lat 70 16,0 Zalesiony od 100 300 lat 228 52,1 Zalesiony w przeciągu ostatnich 25 100 lat 103 23,5 Zalesiony w przeciągu ostatnich 25 lat 20 4,6 Brak informacji 17 3,9 Razem 438 100,0 31 W blisko 80% polskich lasów prowadzono zabiegi gospodarcze (czyszczenia, trzebieże, cięcia odnowieniowe itp.) mniej niż 10 lat temu (Ryc. 7) a w ponad 17% lasów ślady zagospodarowania pochodzą z okresu starszego niż 10 lat. Udział powierzchni, gdzie nie stwierdzono śladów zagospodarowania wynosił 2,5%. % 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1 2 3 4 Rycina 7. Zagospodarowanie lasów na powierzchniach BioSoil: 1 las niezagospodarowany (brak śladów zagospodarowania), 2 las zagospodarowany (ślady zagospodarowania widoczne, lecz więcej niż 10 lat temu), 3 las zagospodarowany (mniej niż 10 lat temu), 4 nie wiadomo.