Drenaż limfatyczny jako nieinwazyjna metoda udrażniania systemu chłonnego

Transkrypt

1 JOURNAL OF OF PUBLIC PUBLIC HEALTH, NURSING AND AND MEDICAL RESCUE RESCUE No.4/2012 (22-26) 22 Drenaż limfatyczny jako nieinwazyjna metoda udrażniania systemu chłonnego (Lymphatic drain as a non-invasive method of clearing the lymphatic system) P Wróbel 1, M Nowak 2, R Jonak 1,3, A Opuchlik 4 Streszczenie Drenaż limfatyczny to kompleksowe, fizykalne udrażnianie systemu chłonnego, składające się z trzech etapów - przesuwania limfy (manualny drenaż limfatyczny), bandażowania i kinezyterapii. Wokół tego pojęcia narosło w Polsce wiele mitów i nieporozumień, co skłoniło autorów do przygotowania publikacji. Celem niniejszego opracowania, było przedstawienie metod masażu, jakie stosuje się w zabiegach kompleksowej fizjoterapii, a których efektem jest poprawa zaburzonego odpływu limfy i przywrócenie układowi limfatycznemu pierwotnych mu funkcji. Słowa kluczowe- zaburzenie odpływu limfy, drenaż limfatyczny. Abstract Lymphatic drain is an extensive physical method of clearing the lymphatic system consisting of three phases moving the lymph fluid (manual lymphatic drainage), bandaging and kinesitherapy. Many myths and misconceptions have been formed in relation to the term in Poland, which is why authors were encouraged to develop the research. The purpose of the study was to present massage methods which are used in complex physiotherapy and whose effects include the improvement in the disturbed lymph flow and the restoration of the original functionality of the lymphatic system. Key words - lymph flow disorder, lymphatic drain. Afiliacja: 1. Wyższa Szkoła Nauk o Zdrowiu Katedra Fizjoterapii, Wydział Wychowania Fizycznego i Turystyki, Wszechnica Świętokrzyska, Kielce (korespondencja; wrobel.piotr 71@wp.pl). 2. Krakowskie Centrum Rehabilitacji, Kraków. 3. Ośrodek Rehabilitacji Kompleksowej, Akademia Wychowania Fizycznego, Warszawa. 4. Świętokrzyskie Centrum Onkologii, Kielce. M I. WSTĘP asaż limfatyczny może być stosowany w fizjoterapii, kosmetyce i odnowie biologicznej. Początki masażu związane są z przełomowymi odkryciami w układzie limfatycznym zapoczątkowanymi w XVII wieku. W 1620 roku włoski lekarz Gespard Asselli ( ) odkrył u psa żyły, Trzydzieści lat później Francuz Jean Pecquet ( ) po raz pierwszy opisał przewód limfatyczny wraz z jego początkowym odcinkiem. Później dzięki szwedzkiemu naukowcowi Olafowi Rudbeckowi ( ) zaczęto postrzegać układ limfatyczny jako specyficzny całościowy system w ludzkim ciele, porównywalny z układem krwionośnym. Ręczny masaż limfatyczny zapoczątkował belgijski profesor chirurgii Alexander von Winiwarter ( ), który pod koniec XIX wieku stosował ten sposób masażu w leczeniu opuchniętych kończyn. Jego technika polegała na ciężkim nacisku, tzw. terapii kompresyjnej i elewacji. Technika ta została w latach trzydziestych XX wieku udoskonalona przez duńskiego masażystę i doktora filozofii Emila Voddera ( ), który zaprezentował wyniki swojej terapii w 1936 roku w Paryżu na Międzynarodowej Wystawie Zdrowia i Urody. Jednak ze względu na brak medycznego wykształcenia, wyniki jego pracy nie były doceniane przez naukowców. Dopiero w 1967 roku niemiecki lekarz Johannes Asdonk po zastosowaniu masażu limfatycznego na 20 tysiącach pacjentów ogłosił wyniki badań oraz przedstawił medyczne efekty zabiegu, wraz ze wskazaniami i przeciwwskazaniami do jego stosowania [1,2,3]. Masaż limfatyczny jest sposobem oddziaływania na organizm człowieka bodźcami mechanicznymi w postaci ucisków na tkanki. Stosuje się techniki powodujące przesuwanie, przepychanie, wyciskanie lub tłoczenie w celu usprawnienia krążenia limfatycznego. Zabiegi te likwidują obrzęki zapalne, chłonne lub zastoinowe, poprawiają warunki od-

2 JOURNAL OF PUBLIC HEALTH, NURSING AND MEDICAL RESCUE No.4/ żywcze tkanek i przyspieszają usuwanie z organizmu produktów przemiany materii oraz zapobiegają powstawaniu chorób wywołanych zastojem limfatycznym. Metoda ta jest również najskuteczniejszym w fizjoterapii sposobem na odchudzanie i likwidację cellulitu. Dzięki temu jest powszechnie stosowany w zabiegach fizjoterapeutyczno relaksacyjnych [4,5,6] Od momentu opracowania, przez Voddera 1934 roku, metod masażu limfatycznego, ta forma zabiegu stała się najczęściej stosowanym sposobem na poprawę stanu zdrowia poprzez masaż. Szczególny rozkwit metoda ta przeżywa od kilku lat w krajach Europy Zachodniej. W Polsce mimo coraz większego zainteresowania masażem limfatycznym, stosunkowo niewiele jest pozycji literatury, które właściwie i dokładnie opisują tę formę masażu. Celem niniejszego opracowania, było przedstawienie metod masażu, jakie stosuje się w zabiegach kompleksowej fizjoterapii, a których efektem jest poprawa zaburzonego odpływu limfy i przywrócenie układowi limfatycznemu pierwotnych mu funkcji. II. WPŁYW MASAŻU NA WYTWARZANIE LIMFY Manualny drenaż limfatyczny zwiększa limfangiomotorykę, czyli ruch kolektorów z segmentami zastawkowymi naczyń limfatycznych tzw. limfangionu. Wykonywanie okrężnych ruchów podczas masażu powoduje oprócz zwiększonego wytwarzania limfy, także rozciąganie ścian naczyń i czasowego wzrostu objętości limfy. Wykonując manualny drenaż limfatyczny podczas biernych ruchów kończyną można wielokrotnie zwiększyć czasową objętość limfy. Wynika to ze zwiększonego przesuwania płynu tkankowego z przedlimfatycznych kanałów łącznotkankowych do początkowych naczyń limfatycznych, wywołanego drenażem. Wykonując rytmicznie ucisk i rozluźnianie tkanek podczas masażu, zwiększa się częstotliwość występowania faz wypełniania i opróżniania początkowych naczyń limfatycznych Manualny drenaż limfatyczny powoduje: wzrost limfangiomotoryki, wzrost objętości czasowej limfy, rozciąganie ścian kolektorów na skutek zwiększenia objętości limfy zwiększenie wytwarzania limfy [7] III. WPŁYW MASAŻU KLASYCZNEGO NA ORGANIZM Podstawowe efekty po zastosowaniu masażu klasycznego to: elastyczne mięśnie i ścięgna, zwiększona ruchomość w stawach, płynność ruchów, zmniejszona nadwrażliwość oraz reakcje bólowe, przyśpieszenie gojenia tkanek miękkich, zmniejszenie obrzęków i przyśpieszenie krystalizacji kości po urazach, a także wzmocnienie układu odpornościowego i hormonalnego. Masaże specjalistyczne są podstawowymi zabiegami w leczeniu stanów pourazowych narządu ruchu, często też wykonuje się masaż w celach relaksacyjnych, dla uspokojenia i ograniczenia wpływu stresu na organizm. Masaż może wpływać na organizm w sposób pośredni, tj. przez układ nerwowy, naczyniowy i hormonalny, oraz poprzez bezpośrednie działanie na skórę i mięśnie. W większości masaż wykonuje się ręcznie rozpoczynając od powierzchniowego kontaktu dłoni ze skórą w celu oceny stanu, rodzaju, wrażliwości i temperatury skóry oraz jej grubości i sprężystości [7,8,9]. Podstawowymi technikami masażu, są głaskanie, rozcieranie, ugniatanie, oklepywanie, wstrząsanie i wibracja. Ruchy głaskania powinny rozpoczynać i kończyć każdy masaż. Dzięki niemu uzyskuje się złuszczenie naskórka i usunięcie wydzielin skóry. Rozcieranie powoduje rozdrobnienie złogów tłuszczowych i lokalnie nagromadzonej tkanki tłuszczowej. Jednocześnie powstaje duża ilość ciepła, co wpływa na lepsze ukrwienie tkanek i rozprowadzanie płynów poza naczyniowych, a tym samym poprawia się przemiana materii i transport substancji w organizmie. Ugniatanie ma na celu poruszenie płynów ustrojowych w naczyniach. Krew i chłonka przepchnięta z naczyń obwodowych do centralnych, powraca zassana próżnią w kierunku miejsca zwolnienia ucisku. Powoduje to odzyskiwanie płynów z przestrzeni poza naczyniowej i wchłanianie obrzęków. W przypadku mięśni ugniatanie zwiększa przyrost tkanki mięśniowej i siłę, oraz zmniejsza blizny [4,5,10,11]. IV. PODSTAWOWE CHWYTY STOSOWANE W MASAŻU LIMFATYCZNYM Manualny drenaż limfatyczny oparty jest na czterech chwytach Voddera: stałych ruchach okrężnych chwytach obrotowych chwytach pompujących chwytach czerpiących

3 JOURNAL OF PUBLIC HEALTH, NURSING AND MEDICAL RESCUE No.4/ Przebieg ruchu podczas wykonywania tych chwytów odbywa się w dwóch fazach. W fazie przesuwania oddziałuje się na skórę delikatnymi okrężnymi bodźcami rozciągającymi, które przenoszą się na naczynia chłonne tkanki podskórnej, przez co wzmaga się limfangiomotoryka i wytwarzanie limfy. W fazie odprężania utrzymuje się tylko kontakt ze skórą, dzięki czemu tkanka podnosi się i naczynia mogą się, poprzez zasysanie, ponownie napełniać chłonką. Obydwie te fazy przebiegają harmonijnie i naprzemiennie, wzajemnie się zazębiając [4,5,10,11,12] Aby masaż był wykonany w sposób prawidłowy należy spełnić kilka warunków: pacjent powinien przyjąć pozycję, która ułatwi odpływ chłonki z drenowanej części ciała, drenaż wykonuje się od obwodu w kierunku ujść żylnych, najpierw należy udrożnić pnie limfatyczne i węzły chłonne leżące przy ujściach żylnych, węzłów chłonnych nie masuje się lecz ich okolice, masaż należy wykonywać w formie przesuwającej, przepychającej, wyciskającej lub tłoczącej, podczas wykonywania masażu należy co najmniej dwa razy opracować okolice większych węzłów chłonnych, masowanie każdej części ciała powinno rozpoczynać się głaskaniem, a kończyć wyciskaniem (za wyjątkiem szyi i twarzy), stosuje się wolne tempo masowania około ruchów na minutę, czas masowania jednej części ciała powinien wynosić minut. Każdą technikę wykonuje się w zależności od odczuć i stanu osoby masowanej powtarza się ją 2-5 razy, przy braku przeciwwskazań zabiegi można wykonywać codziennie. W pozycji leżenia przodem masuje się grzbiet, pośladki i tylne powierzchnie kończyn dolnych. U pacjenta leżącego tyłem opracowujemy twarz, kark z głową, kończyny górne, klatkę piersiową, brzuch i przednie powierzchnie kończyn dolnych. Przy masowaniu w pozycji leżenia przodem kończyny górne ułożone są wzdłuż tułowia, głowa leży na boku lub w specjalnym otworze leżanki, kończyny dolne są wyprostowane, a pod stawami skokowymi umieszcza się wałek. Przy masowaniu w pozycji leżenia tyłem głowa jest lekko uniesiona na zagłówku, kończyny górne ułożone są wzdłuż tułowia, kończyny dolne zgięte w stawach kolanowych na dużym wałku [4,5,10,11,12] V. TECHNIKI STOSOWANE W MASAŻU LIMFATYCZNYM Manualny drenaż limfatyczny (MDL) polega na stymulacji układu limfatycznego poprzez specjalistyczne ruchy, techniki powodujące udrożnienie i przepychanie limfy. Dla celów szkoleniowych, ruchy te opisuje się jako: głaskanie, rozcieranie spiralne, rozcieranie koliste, rozcieranie posuwiste, ugniatanie, uciski. Jednak w drenażu podstawowymi i właściwymi chwytami dla tej manualnej metody terapeutycznej są chwyty polegające na przepychania limfy w odpowiednim rytmie, kierunku, sile oraz cyklu, a techniki mają swoje odrębne nazwy także w zależności od miejsca wykonywanego masażu. Głaskanie wykonywane stronami dłoniowymi obu rąk albo stronami dłoniowymi palców 2-5. Dłonie powinny ściśle przylegać do ciała, elastycznie dostosowywać się do wyniosłości i zagłębień, a ich ucisk powinien być jednakowy i równomierny. Celem głaskania jest przygotowanie powierzchni ciała do technik stosowanych w dalszej kolejności oraz zmniejszenie napięcia powierzchownego skóry. Głaskaniem kończymy też masaż danego odcinka. Rozcieranie koliste polega na wykonaniu trzech, czterech kółek w miejscu, a następnie przesunięciu dłoni i zatoczeniu następnych kółek w miejscu zachodzącym na jedna trzecią poprzedniego. Rozcieranie posuwiste ruchy głębokiego, naprzemiennego przesuwania wykonywane powierzchnią dłoniową obu rąk lub opuszkami palców 2-4 obu rąk w linii prostej. Rozcieranie spiralne wykonywane opuszkami palców w ruchach spiralnych z wydłużoną fazą przesuwu, Uciski falujące zwane kołyską, wykonywane ręką lub rękami w postaci ruchów falujących. W zależności od wielkości masowanej części ciała używa się różnych części rąk. Przy małych i krótkich odcinkach ruchy prowadzi się opuszkami, przy dużych i krótkich częściach uciska się stroną dłoniową palców 2-5 jednej lub dwóch rąk, przy dużych i długich częściach ciała używa się całą stronę dłoniową ręki (obu rąk). Ugniatanie przepychające ma na celu przepchnięcie chłonki i rozluźnienie mięśni. Jest wykonywane kciukami naprzemiennie w formie wachlarza, w płaszczyznach podłużnych i poprzecznych. Najlepsze efekty przynosi tzw. ugniatanie szczypcowe czyli ugniatanie tkanek ujętych pomiędzy kciukiem i palcem wskazującym lub pomiędzy kciukiem i pozostałymi palcami. [1,4,5,8,9,10,11,12] VI. WSKAZANIA I PRZECIWWSKAZANIA DO MANUALNEGO DRENAŻU LIMFATYCZNEGO Manualny drenaż limfatyczny może być stosowany w przypadku: obrzęku limfatycznego, obrzęku tłuszczowego, obrzęku żylno - limfostatycznego, obrzęku pourazowego i

4 JOURNAL OF PUBLIC HEALTH, NURSING AND MEDICAL RESCUE No.4/ pooperacyjnego. Wskazania do stosowania masażu wiążą się z przypadkami obrzęków, wysięków lub zmian skórnych, które spowodowane są zaburzeniami krążenia limfy. Obrzęki związane są z zatrzymaniem dodatkowej objętości wody w organizmie najczęściej występują na kończynach dolnych w okolicach kostek i na podudziach. Ich powstawaniu sprzyja upośledzenie funkcji nerek, zaburzenia rytmu serca, nieodpowiednia dieta, zaburzenia hormonalne czy alergia, a także upośledzenie funkcji narządu ruchu na poziomie kończyny dolnej. Przed przystąpieniem do wykonania masażu limfatycznego należy ustalić czy nie występują przeciwwskazania do przeprowadzenia zabiegu. Przeciwwskazania takie obejmują: choroby nowotworowe z możliwością powstania przerzutów, jednostki chorobowe, przebiegające z temperaturą ciała powyżej 37,5 C, przerwanie ciągłości skóry, obrzęki będące następstwem stanów zapalnych, zmiany dermatologiczne, żylaki podudzia, zaburzenia krążenia obwodowego oraz ciąża patologiczna. Bezwzględnym przeciwwskazaniem do manualnego drenażu limfatycznego jest nie wyrównana niewydolność serca i obrzęk serca [1,4,5,10,11,13,14] 1) Masaż limfatyczny karku i głowy Masaż karku i głowy przeprowadza się w pozycji leżenia tyłem, głowa uniesiona na zagłówku, pod górną częścią głowy podkładamy wałek, kończyny górne układamy wzdłuż tułowia, pod stawy skokowe podkładamy wałek.rozpoczynamy od głaskania karku, od guzowatości zewnętrznej kości potylicznej, a następnie przeprowadzamy równocześnie po obu stronach tułowia masaż dołów nadobojczykowych, od mostka do stawów barkowych. Kolejno wykonujemy głaskanie opuszkami palców 2-5 obu rąk, rozcieranie spiralne opuszkami palców 2-5 obu rąk, rozcieranie koliste opuszkami palców 2-5 obu rąk w ruchach kolistych, a na koniec uciski falujące opuszkami palców 2-5 obu rąk. Następnie wykonujemy masaż szyi, od kątów żuchwowych do dołów nadobojczykowych, równocześnie po obu stronach tułowia. Później przeprowadza się masaż karku od wyrostków kolczystych kręgów szyjnego C1 i piersiowego Th1, do dołów nadobojczykowych z dołu do góry. Kolejno wykonuje się masaż dołów nadobojczykowych, a później masaż głowy w czterech pasmach: pasmo wzdłuż kresy karkowej dolnej do wyrostków sutkowatych, kątów żuchwy i dołów nadobojczykowych, pasmo od guzkowatości potylicznej wzdłuż kresy karkowej górnej do uszu, wyrostków sutkowatych, kątów żuchwy i dołów nadobojczykowych, pasmo od linii środkowej głowy, wzdłuż szwów ciemieniowo potylicznych do uszu, wyrostków sutkowatych, kątów żuchwy i dołów nadobojczykowych pasmo od czubka głowy, na boki do uszu, za uszami do wyrostków sutkowatych, kątów żuchwy i dołów nadobojczykowych. W praktyce fizjoterapeutycznej przy masażu okolic głowy i szyi należy zwracać szczególną uwagę na przeciwwskazania takie jak: zaburzenia funkcjonowania tarczycy, nadwrażliwość zatoki tętniczej, zabiegi chirurgiczne, nie wyleczone rany i stany zapalne skóry, stany zapalne naczyń w okolicach twarzy oraz zabiegi stomatologiczne ze znieczuleniem [4,5,14] 2) Masaż limfatyczny klatki piersiowej Masaż klatki piersiowej przeprowadza w pozycji leżenia tyłem, z głową lekko uniesioną, kończynami górnymi zgiętymi w stawach łokciowych i lekko odsuniętymi od tułowia, pod stawy kolanowe podkładamy wałek. Rozpoczynamy od ogólnego głaskania w pasach podłużnych i poprzecznych. Następnie masujemy doły nadobojczykowe, od mostka do stawów barkowych. Kolejno wykonujemy głaskanie opuszkami palców 2-5 obu rąk, rozcieranie spiralne opuszkami palców 2-5 obu rąk w ruchach okrężnych, rozcieranie koliste opuszkami palców 2-5 obu rąk w ruchach kolistych, a na koniec uciski falujące opuszkami palców 2-5 obu rąk. Następnie przeprowadzamy masaż dołów pachowych w paśmie przednim, środkowym i tylnym, od strony tułowia, równocześnie po obu stronach. Kolejny etap to masaż klatki piersiowej w pasmach podłużnych, z dołu do góry, w pasmach od mostka do linii pachowej środkowej, najpierw po jednej stronie, a potem po drugiej, albo równocześnie po obu stronach. Głaskanie podłużne wykonujemy stronami dłoniowymi obu rąk, rozcieranie spiralne podłużne opuszkami palców 2-5 obu rąk, ruchami okrężnymi, rozcieranie koliste podłużne opuszkami palców 2-5 obu rąk, ruchami kolistymi, uciski falujące podłużne stronami dłoniowymi obu rąk. Ponownie przeprowadzamy masaż dołów nadobojczykowych i pachowych, a potem wykonuje się masaż klatki piersiowej w pasmach poprzecznych, od mostka do linii pachowej środkowej, w pasmach od łuku żebrowego do

5 JOURNAL OF PUBLIC HEALTH, NURSING AND MEDICAL RESCUE No.4/ obojczyka, najpierw po jednej stronie, a później po drugiej. Kolejno masujemy linię pachową środkową, od grzebieni biodrowych do dołów pachowych. Później wykonujemy ponownie masaż dołów pachowych i nadobojczykowych, a na koniec przeprowadzamy wyciskanie podłużne klatki piersiowej stronami dłoniowymi obu rąk[4,5,11,14] VII. WNIOSKI 1. Manualny drenaż limfatyczny jest cennym i niezastąpionym narzędziem fizjoterapeuty w walce z przewlekłym obrzękiem limfatycznym różnorodnego pochodzenia. 2. Skraca okres rehabilitacji ruchowej i ogranicza występowanie komplikacji pourazowych. 3. Drenaż limfatyczny przyspiesza usuwanie produktów przemiany materii, reguluje napięcie mięśniowe. 4. Drenaż limfatyczny wpływa pośrednio i bezpośrednio na: a. zwiększenie ruchomości w stawach kończyn objętych masażem b. zmniejszenie bólu chronicznego i przewlekłego c. procesy zapalne d. hipokinezję e. poprawę zakresu chodu f. usprawnienie termoregulacji g. usprawnianie gojenia tkanek poprzez zwiększenie krążenia 5. Do głównych zadań drenażu limfatycznego należy likwidacja obrzęku zapalnego, chłonnego, zastoinowego czy onkotycznego oraz przyspieszenie usuwania z organizmu produktów przemiany materii i wytworów stanu zapalnego. W drenażu limfatycznym stosowane są techniki masażu klasycznego ( głaskanie, rozcieranie, ugniatanie szczypcowe, wyciskanie ), masażu segmentarnego ( rozcieranie segmentarne ) oraz techniki drenażowe ( ugniatanie, przepychanie i uciski falujące, a także pompowanie ) co pozwala na zastosowanie w wielu jednostkach chorobowych. [3] Magiera L. Leksykon masażu i terminów komplementarnych. Kraków; BIO-STYL, [4] Kasperczyk T. Magiera L. Mucha D. Walaszek R. Masaż z elementami rehabilitacji. Kraków; Wydawnictwo Rehmed, [5] Fritz S. Fundamentals of therapeutic massage. Louis, Missouri; MOSBY-Year Book, Inc. St., [6] Nowotny J. Podstawy fizjoterapii. Kraków; Wydawnictwo Kasper,2004. [7] Zborowski A. Drenaż limfatyczny. Kraków; Wydawnictwo AZ, [8] Riggs A. Masaż tkanek głębokich - wizualny przewodnik po technikach. California; Lippincott Williams & Wilkins, [9] Woźniewski M. Podstawy manualnego drenażu limfatycznego. Wrocław; Wydawnictwo Medyczne Urban&Partner, [10] Magiera L. Masaż w kosmetyce i odnowie biologicznej. Kraków; BIO-STYL, [11] Prochowicz Z. Podstawy masażu leczniczego. Warszawa; Wydawnictwo Lekarskie PZWL, [12] Zborowski A. Masaż w wybranych jednostkach chorobowych - część pierwsza. Kraków; Wydawnictwo AZ, [13] Kahn J. Elektroterapia. Warszawa; Wydawnictwo PZWL, [14] Szczotka P. Mikuła E. Masaż twarzy w medycynie estetycznej, chirurgii plastycznej i kosmetyce. Poznań; Instytut Bodywork, VIII. PIŚMIENNICTWO [1] Garrison S. Podstawy rehabilitacji i medycyny fizykalnej. Wydawnictwo PZWL, Warszawa [2] Magiera L. Historia masażu w zarysie. Kraków; BIO-STYL, 2007.