Katyń - Pamięć Narodu. Katyň Paměť národa.

Transkrypt

1 Katyń - Pamięć Narodu. Publikacja okolicznościowa z okazji 70. rocznicy Zbrodni Katyńskiej. Katyň Paměť národa. Sborník k 70. výročí Katyňského zločinu. Czeski Cieszyn/Český Těšín

2 Katyń - Pamięć Narodu. Publikacja okolicznościowa z okazji 70. rocznicy Zbrodni Katyńskiej. Katyň Paměť národa. Sborník k 70. výročí Katyňského zločinu. Autorzy tekstów/autoři textů: Mečislav Borák Józef Pilich Redaktor odpowiedzialny / Odpovědný redaktor Marian Steffek Tłumaczenia / Překlady Otylia Toboła Korekta / Korektury Marian Steffek, Leszek Lipsa Opracowanie graficzne i skład / Grafická úprava a sazba Marian Siedlaczek Druk / Tisk PROprint, s. r. o. Český Těšín Materiał dokumentacyjny udostępnili / Dokumentační materiál poskytli Mečislav Borák Anna Grzegorz Lidia Heczko Alojzy Kozera Ośrodek Dokumentacyjny Kongresu Polaków w RC/ Dokumentační centrum Kongresu Poláků v ČR Mieczysław Witoszek Wydanie pierwsze / První vydání Dla Stowarzyszenia Rodzina Katyńska w Republice Czeskiej wydał Kongres Polaków w RC ul. Komeńskiego 4, Czeski Cieszyn Pro Sdružení Katyňská rodina v České republice vydal Kongres Poláků v ČR Komenského 4, Český Těšín cz Kongres Poláků v ČR ISBN

3 Zbrodnia katyńska i ofiary z Zaolzia Mečislav Borák Wymordowanie ponad dwudziestu tysięcy oficerów Wojska Polskiego i pracowników polskich służb państwowych w Związku Radzieckim w ciągu pół wieku było przedmiotem powątpiewań i domysłów. Świat dowiedział się o nich na wiosnę 1943 r., kiedy w czasie niemieckiej agresji na Rosję znaleziono w lesie niedaleko Katynia pierwsze masowe groby. Wielu uważało to za sztuczkę nazistowskiej propagandy, chcącej ukryć własne, podobne zbrodnie, których naziści na wielką skalę dopuszczali się na okupowanych terenach. Dlatego świat wzdragał się uwierzyć, że polskich oficerów i policjantów zamordowali funkcjonariusze sowieckich służb bezpieczeństwa już na wiosnę 1940 roku, na długo przed niemiecką napaścią na Związek Radziecki. Świadczył o tym jednak fakt, że Polacy wzięci do niewoli przez Armię Czerwoną po sowieckiej agresji na Polskę we wrześniu 1939 r. i internowani w obozach jenieckich przestali na początku 1940 r. odpowiadać na listy swych rodzin. Nie znaleźli się także po 1941 r., kiedy nowa sytuacja na scenie wojennej doprowadziła do zwolnienia jeńców i więźniów w związku z powstaniem Armii Polskiej w ZSRR. Związek Radziecki kategorycznie zaprzeczał niemieckim oskarżeniom, a nawet wykorzystał je do zerwania stosunków z polskim rządem emigracyjnym. Pomimo że sojusznicy znali prawdę, milczeli w interesie wspólnego prowadzenia wojny przeciwko Niemcom i Japonii, a później ze względu na powojenną współpracę. Po opuszczeniu tych terenów przez wojska niemieckie Związek Radziecki próbował sfałszować dowody o sprawcach zbrodni, a po wojnie przedstawił je w Trybunale Norymberskim. Nie wystarczyły jednak, by oskarżyć Niemców o dokonanie tej zbrodni, oskarżenie więc w cichości wycofano, i już więcej do niego nie wracano. Dopiero po zmianie sytuacji międzynarodowej na początku lat pięćdziesiątych zaczęto na Zachodzie o Katyniu mówić otwarcie, lecz w państwach bloku komunistycznego obowiązywała nadal wyłącznie wersja sowiecka, według której zbrodni dokonali Niemcy. Dopiero rozluźnienie systemu komunistycznego przed jego rozkładem spowodowało, że w kwietniu 1989 r. Związek Radziecki wreszcie oficjalnie przyznał się do odpowiedzialności za zbrodnię katyńską. W ciągu kilku lat po upadku systemu totalitarnego w państwach byłego bloku sowieckiego, zwłaszcza zaś po częściowym otwarciu rosyjskich archiwów, wyraźnie pogłębiła się nasza wiedza o przyczynach, przebiegu i rozmiarach zbrodni, popełnionej na polskich jeńcach wojennych. Do tej pory znany był tylko Katyń, który ujawniła niemiecka propaganda; o miejscach kolejnych masowych grobów tylko spekulowano, podobnie jak o liczbie ofiar. Dopiero po przyznaniu się do odpowiedzialności za zbrodnię, po latach ukrywania prawdy, ukrywania i fałszowania danych, radzieckie (a potem rosyjskie) urzędy zaczęły udostępniać, choć dość niechętnie, pierwsze materiały archiwalne. Wynikało z nich, że morderstwa dokonali funkcjonariusze sowieckich służb bezpieczeństwa NKWD 3

4 Szkoła policyjna w Boguminie. Zdjęcie zostało wykonane w czasie Świąt Bożego Narodzenia w 1938 r. Większość osób na fotografii została zamordowana w Związku Sowieckim w 1940 r. Policejní škola v Bohumíně. Snímek byl pořízen o Vánocích v roce Většina osob na fotografii byla zavražděna v Sovětském svazu v roce na rozkaz Biura Politycznego Komitetu Centralnego Sowieckiej Partii Komunistycznej WKS(b). Dokument z 5 marca 1940 r. z podpisem Stalina i innych członków biura politycznego polecał NKWD rozpatrzyć w trybie specjalnym sprawę osób zatrzymywanych w obozach dla jeńców wojennych i kolejnych osób więzionych w zachodnich rejonach Ukrainy i Białorusi, z zastosowaniem wobec nich najwyższej kary - zastrzelenia. Posiedzenie miało się odbyć bez przyznania się owych zatwardziałych wrogów władzy sowieckiej, którzy nawet nie mieli dowiedzieć się o stawianych im zarzutach. W kwietniu i maju 1940 r. z obozów i więzień zwieziono ich do najbliższych rejonowych siedzib NKWD, zamordowano strzałem w potylicę i zakopano w masowych dołach na terenach ośrodków rekreacyjnych NKWD. Kolejne dokumenty znalezione w archiwach potwierdziły, że wyrok biura politycznego został rzeczywiście wykonany, że na jego podstawie zastrzelono około 22 tysięcy Polaków. Z raportu sporządzonego w 1959 r. dla N. S. Chruszczowa wynikało, że zastrzelonych zostało osób z byłej burżuazyjnej Polski, w tym zastrzelonych tworzyli jeńcy trzech największych obozów jenieckich w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. W sumie polskich oficerów z obozu w Kozielsku zastrzelono nie tylko w Katyniu, jak do niedawna jeszcze przypuszczano, ale również w budynku zarządu rejonowego NKWD w Smoleńsku; wszyscy są pogrzebani w Lesie Katyńskim. W sumie oficerów z obozu w Starobielsku było zastrzelonych w Charkowie i zakopanych w lesie na przedmieściach Charkowa Pjatichatki. Ogółem polskich policjantów z obozu w Ostaszkowie zastrzelono w Twerze, ówczesnym Kalininie, i pogrzebano w lesie koło osady Jamok, w pobliżu wsi Miednoje pod Twerem. 4

5 Na zdjęciu st. posterunkowy Policji Województwa Śląskiego Karol Santarius z rodziną. Na snímku nadstrážník Policie Slezského vojvodství Karol Santarius s rodinou. Kolejnych 7305 jeńców, jak podaje raport, zostało zastrzelonych w więzieniach Zachodniej Ukrainy i Białorusi. Do tej pory został znaleziony spis polskich obywateli, zastrzelonych zgodnie z rozkazem z r. na Ukrainie, i pogrzebanych prawdopodobnie w lesie niedaleko wsi Bykownia, na peryferiach Kijowa. Można domniemywać, że także pozostałych 3780 osób było zastrzelonych na Białorusi, prawdopodobnie w Mińsku, gdzie na przedmieściach rozciąga się jedno z największych cmentarzysk ofiar sowieckiego reżymu Kuropaty. Z innych możliwych miejsc podawane jest Hlybokie w rejonie witebskim, Wołodymir Wołynski czy Chersoń na Krymie. Historycy próbowali weryfikować liczbę ofiar, również porównując ówczesne protokoły ekshumacyjne, wyniki sond ekshumacyjnych przeprowadzonych w latach dziewięćdziesiątych, meldunki o ewidencji jeńców i więźniów, szczątkowe kartoteki więzienne, listy transportowe jeńców przywożonych na likwidację, korespondencję organów politycznych i bezpieczeństwa państwowego, korespondencję z obozów, listy osób zaginionych, wspomnienia osób zwolnionych i członków rodzin zaginionych, wypowiedzi byłych funkcjonariuszy NKWD i wiele jeszcze innych źródeł. Uzyskane wyniki były prawie zgodne: niedawno wydane księgi cmentarne imiennie podają w sumie ofiar, pogrzebanych na trzech największych cmentarzyskach związanych ze zbrodnią katyńską (z tego w Katyniu, w Charkowie i w Miednoje pod Twerem). W tych miejscach w 2000 r. były wybudowane i uroczyście otwarte polskie cmentarze wojskowe, gdzie każdy z zamordowanych ma własną tabliczkę z imieniem i nazwiskiem. Są wśród nich również nazwiska tych, których losy były w jakiś sposób związane z terenami dzisiejszej Republiki Czeskiej. Dzisiejsza świadomość zbrodni katyńskiej jest w czeskim społeczeństwie, niestety, wciąż o wiele mniejsza, niż zasługiwałoby na to znaczenie tego tematu. Dlatego zdumienie wywołuje nieraz już sama informacja o tym, że wśród ofiar Katynia byli również Polacy z ziem czeskich. Spowodował to m. in. fakt, że część obszaru Śląska Cieszyńskiego nazywana przez Polaków Zaolziem (w zasadzie obejmuje dawny powiat polityczny Frysztat i Czeski Cieszyn), skąd wywodziła się większość ofiar, stała się w październiku 1938 r. częścią Polski. 5

6 List Jana Michałka do matki, wysłany z obozu w Ostaszkowie dnia 24 listopada Dopis Jana Michałka matce, zaslaný z tábora v Ostaškově dne 24. listopadu Zaraz na początku wojny została bezpośrednio wcielona do Rzeszy Niemieckiej, znalazła się więc poza Protektoratem Czech i Moraw, co znacznie osłabiło późniejsze powiązanie z Czechosłowacją. W czasach komunistycznego reżymu owo prawie pół wieku fałszowania i ukrywania prawdy o Katyniu spowodowało, że również fakty ogólnie znane w czasie okupacji niemieckiej, popadły w zapomnienie. Do paradoksów historii należy, że prawdziwą informację o zbrodni podała właśnie znana ze swego zakłamania propaganda nazistowska. Także z tego powodu większość czeskiego społeczeństwa uważała wiadomości o Katyniu raczej za część owej propagandy. Stopniowo jednak zaczęły pojawiać się świadectwa osób, które odwiedziły miejsce zbrodni, wprawdzie za pośrednictwem niemieckich urzędów, ale w czeskim społeczeństwie były uważane za osoby wiarygodne. Np. w delegacji europejskich pisarzy, którzy przyjechali do Katynia na zaproszenie ministerstwa propagandy III Rzeszy 20 kwietnia 1943 r., był znany czeski poeta i pisarz František Kožík. Był wówczas redaktorem praskiego radia i w delegacji znalazł się z rozkazu protektora Rzeszy. Aby nie służyć propagandzie nazistowskiej, starał się w swoich artykułach i reportażach radiowych unikać oceny zbrodni, niemniej fakty wskazywały na rzeczywistych sprawców. W międzynarodowej komisji przedstawicieli instytutów medycyny sądowej i kryminologii z 13 państw Europy, których urzędy niemieckie zaprosiły do uczestniczenia w ekshumacjach w Katyniu, był też profesor medycyny sądowej na Uniwersytecie Karola w Pradze František Hájek. Razem z innymi lekarzami podpisał protokół końcowy, który stwierdzał, że do zamordowania polskich oficerów doszło już na wiosnę 1940 r. Krótko po wojnie był aresztowany, oskarżony o kolaborację z okupantem, a swoje oświadczenie musiał publicznie odwołać. Informacje o Katyniu przynosili też żołnierze armii niemieckiej, którzy w ramach wycieczek propagandowych odwiedzali groby katyńskie. Np. Stanisław Lorek z Czeskiego Cieszyna służył podczas wojny w jednostce łączności Wehrmachtu w okolicach Smoleńska i widział katyńskie groby bezpośrednio po rozpoczęciu ekshumacji. Pomimo zakazu fotografowania zrobił w Lesie Katyńskim kilka zdjęć. Podobnie do Katynia trafił Antoni Walica z Frysztatu. 6

7 Wziął sobie na pamiątkę jeden z banknotów, które wiatr roznosił z otwartych grobów. Kolejne świadectwa o polskich oficerach i policjantach podawali w domu ich koledzy, którym udało się uniknąć niewoli i obozów internowania. Pochodzili ze Śląska Cieszyńskiego, zajętego przez niemiecką armię zaraz w pierwszych dniach wojny. Wcześniej zostali powołani do swoich jednostek oficerowie rezerwy polskiej armii i rozpoczęła się masowa ewakuacja urzędów państwowych i instytucji, dołączały się do niej tłumy mieszkańców uciekających przed frontem. Funkcjonariusze Policji Województwa Śląskiego i innych służb bezpieczeństwa, często z rodzinami, kierowali się w grupach na wschód, w stronę Lwowa. W mieście i okolicy były już setki uchodźców z Zaolzia, kiedy 17 września rozpoczął się atak armii sowieckiej na Polskę. Wielu udało się uniknąć niewoli, inni uciekli z kolumn jenieckich w czasie transportu do obozów, bądź ukryli swoje stopnie oficerskie i zostali zwolnieni. Niektórym więźniom udało się nawet otrzymać zwolnienie z obozu w ramach wymiany jeńców z Niemcami. Znamy dziś około pięćdziesięciu osób z terenu Śląska Cieszyńskiego, gdzie już pod koniec 1939 r. trafiały za ich pośrednictwem stosunkowo dokładne informacje o tym, jak sowieckie władze obchodzą się z wziętymi do niewoli polskimi żołnierzami i policjantami oraz dokąd ich wywożą. Nazwiska kolegów i przyjaciół tychże świadków pojawiły się później na listach osób zaginionych i zastrzelonych. Badania nad ofiarami katyńskimi pochodzącymi z ziem czeskich rozpoczęły się jesienią 1989 r. Został wówczas sporządzony prowizoryczny spis około dwudziestu prawdopodobnych ofiar. Wtedy jeszcze nie przypuszczano, że mogłoby ich być o wiele więcej; nie świadczyły o tym również ówczesne listy ofiar wojennych. Zabitych i zaginionych uważano za ofiary okupacji nazistowskiej, po części dlatego, iż zbrodnia katyńska była przypisywana Niemcom, przede wszystkim jednak z powodu niewyjaśnionych okoliczności, podczas których osoby zaginione dostały się do niewoli. Często przypuszczano, że zaginieni oficerowie i policjanci polegli podczas walk obronnych z Niemcami. O agresji sowieckiej na Polskę całe lata milczano. Dopiero w 1989 r. w ówczesnym Związku Radzieckim ukazały się pierwsze artykuły, w których otwarcie przyznawano, że zbrodni katyńskiej dokonali funkcjonariusze sowieckich państwowych służb bezpieczeństwa. W tym czasie rozpadał się system totalitarny w Czechosłowacji i Polsce i pojawiały się publikacje drugiego obiegu, a w nich obiektywne informacje o Katyniu. Pod koniec 1989 r. powstał scenariusz filmu dokumentalnego o zbrodni w Katyniu. Szybko został w ówczesnej Telewizji Czechosłowackiej skierowany do realizacji. Kręcenie zdjęć nastąpiło w kwietniu 1990 r., w niecałe dwa tygodnie po tym, jak Związek Sowiecki przyznał swą odpowiedzialność za zbrodnię a urzędy sowieckie wydały pozwolenie na filmowanie w Katyniu. Film Stíny svědomí (Cienie sumienia) po raz pierwszy udostępnił czechosłowackiej opinii publicznej nie tylko obiektywne informacje o zbrodni i jej sprawcach, ale też o ofiarach spośród mieszkańców Śląska Cieszyńskiego. Urządzono wystawę ukazujące przyczyny, przebieg i następstwa zbrodni katyńskiej, przedstawiono udokumentowane ofiary ze Śląska Cieszyńskiego. Uzupełniona wersja wystawy była kilka razy wznawiana w Czeskim Cieszynie, Opawie, Bruntalu. 7

8 Od stycznia 1990 r. w polskiej i czeskiej prasie regionalnej okręgu ostrawskiego (Głos Ludu, Nová svoboda, Den) regularnie publikowane były artykuły o ofiarach zbrodni katyńskiej z prośbą do czytelników o współpracę w weryfikacji danych. Czytelnicy bardzo pomogli w uzupełnieniu i sprecyzowaniu ewidencji ofiar. W czerwcu 1990 r. w Czeskim Cieszynie odbyło się pierwsze spotkanie krewnych i przyjaciół osób, które na początku wojny zniknęły bez wieści na terenie byłego Związku Sowieckiego. Stało się ono bodźcem do założenia organizacji Rodzina Katyńska w RCS (później RC), której pomoc w weryfikacji danych biograficznych konkretnych ofiar była nieoceniona. Karta pocztowa Międzynarodowego Czerwonego Krzyża do Franciszka Króla z Dziećmorowic W 1991 r. została wydana pierwsza czeska praca na temat Katynia w sprawie poszukiwanego syna Władysława. W odpowiedzi zamieszczony jest adres obozu Vraždy v Katyňském lese (Morderstwa w Lesie Katyńskim), a także w Starobielsku, w którym Władysław Król był więziony. Karta wysłana z Genewy 24 lutego polska monografia Symbol Katynia, 1940 r. podająca dane biograficzne około Korespondenční lístek Mezinárodního červeného kříže zaslaný F. Królovi z Dětmarovic ve věci Badania prowadzone w następnych dwustu ofiar Zbrodni Katyńskiej. pohřešovaného syna Władysława. V odpovědi latach w Śląskim Muzeum Krajowym oraz na Uniwersytecie Ślą- je adresa tábora v Starobělsku, ve kterém Władysław Król byl vězněn. Korespondenční skim w Opawie pokazały jednak, lístek byl zaslán z Ženevy 24. února że rzeczywistych ofiar zbrodni jest co najmiej dwa razy więcej. W ewidencji ofiar znaleźli się przede wszystkim Polacy, którzy urodzili się na terenie dzisiejszej Republiki Czeskiej, zwłaszcza na tzw. Zaolziu na Śląsku Cieszyńskim, gdzie żyje autochtoniczna ludność polska. Włączono tu również osoby, które wprawdzie nie urodziły się na tych terenach, jednak w czasie wybuchu wojny we wrześniu 1939 r. tu mieszkały lub przebywały służbowo (dotyczyło to w większości osób, które przybyły tu za pracą po październiku 1938 r., kiedy Zaolzie zostało przyłączone do państwa polskiego, a także żołnierzy i policjantów, którzy w tym czasie otrzymali tu przydział służbowy). Dotyczy to również osób urodzonych lub na początku wojny mieszkających w zjednoczonym Cieszynie, bez względu na to, czy była to jego polska czy czeska część, ponieważ w wielu wypadkach nie było możliwe to stwierdzić. Cieszyn, będąc centrum regionu, stał się siedzibą władzy administracyjnej, łącznie z policją i wojskiem, w mieście stacjonował 4. Pułk Strzelców Podhalańskich. 8

9 Tak samo więc do ewidencji zostali włączeni oficerowie ze stałym przydziałem służbowym do tej jednostki. Podobnie zostało zaszeregowanych tu również czterech policjantów, którzy służyli na posterunkach w słowackich miejscowościach Czerne, Skalite i Świerczynowiec, przyłączonych wówczas do Polski, jak i dwaj Czesi, którzy przed wojną mieszkali w polskiej Galicji. Ostatnim wyjątkiem było wpisanie na listę czterech ofiar, które wprawdzie urodziły się i działały w Polsce, ale ich rodziny na stałe mieszkają dziś w Republice Czeskiej, uczestniczą w życiu Rodziny Katyńskiej, i życzyły sobie, aby ich bliscy znaleźli się na liście tutejszych ofiar. Kryterium czasowe zostało ograniczone okolicznościami zbrodni katyńskich, a więc początkiem sowieckiej niewoli po 17 września 1939 r. i wymordowaniem jeńców w 1940 r. Do tej ewidencji więc nie należą osoby, które zostały przez reżym sowiecki stracone lub zamęczone w gułagach wcześniej, jeszcze przed wojną lub odwrotnie później, podczas wojny i po jej zakończeniu. Obecnie ewidencją zostało objętych 479, do tej pory, potwierdzonych ofiar, zweryfikowanych w księgach cmentarnych oraz grupa 55 osób, u których dokładnie nie stwierdzono okoliczności śmierci, jednak z największym prawdopodobieństwem są to ofiary tej zbrodni. Listy ofiar obozów jenieckich Kozielsk, Starobielsk i Ostaszków są prowadzone według miejsc, gdzie zostały pogrzebane, a więc Katyń (99 ofiar), Charków (33 ofiar) i Miednoje (347 ofiar). Według struktury można ofiary podzielić na dwie grupy oficerów polskiej armii oraz policjantów i pracowników państwowych. Z liczby 132 oficerów przeważającą większość tworzyło 104 oficerów rezerwy, z 28 oficerów zawodowych 20 było w służbie czynnej, 7 w stanie spoczynku, l w służbie pomocniczej. Według stopnia wojskowego przeważali podporucznicy było ich w sumie 80, co odpowiada stwierdzeniom, że wśród ofiar przeważali oficerowie rezerwy. Dalej ewidencjonujemy 23 poruczników, 16 kapitanów, 5 podpułkowników, 5 majorów, 2 aspirantów i l rotmistrza. Mniej niż połowa oficerów (59) należała do 4. pułku strzelców podhalańskich w Cieszynie. Z punktu widzenia struktury społecznej byli to wyłącznie przedstawiciele inteligencji. Oprócz 28 zawodowych oficerów było wśród oficerów rezerwy 44 nauczycieli, 11 inżynierów i techników, 9 lekarzy i weterynarzy, 9 prawników i sędziów, 8 innych urzędników państwowych i komunalnych, 7 urzędników górnictwa i hutnictwa, 9 urzędników bankowych, 5 kupców i przedsiębiorców, w 5 wypadkach nie udało się stwierdzić zawodu. Ten wykaz potwierdza, że poprzez likwidację polskich oficerów sowiecki reżym chciał znacząco zaszkodzić polskiej inteligencji narodowej, tak samo jak czynił to od początku wojny również okupacyjny system nazistowski. Według miejsca urodzenia prawie połowa oficerów pochodziła z dzisiejszej Polski (64 osoby), tylko nieco mniej z terenów dzisiejszej Republiki Czeskiej (56 osób), 5 oficerów pochodziło z Cieszyna bez sprecyzowania jego części; w 4 wypadkach miejsca urodzenia nie stwierdzono, 3 oficerów urodziło się za granicą (Pięciokościele na Węgrzech, Petersburg w Rosji i Hlybokie na Bukowinie). W sumie 41 oficerów urodziło się w jednej z 29 miejscowości na Zaolziu po 3 w Dąbrowie, Karwinie, Sibicy i Wędryni, po 2 w Dziećmorowicach, Łazach, Stonawie i Cierlicku itp. Z liczby 15 oficerów urodzonych w głębi ziem 9

10 Rodziny polskich oficerów i pracowników służby państwowej czyniły wszelkie starania w celu odnalezienia swych najbliższych. Niestety bezskutecznie. Na zdjęciu karta pocztowa z odpowiedzią Polskiego Czerwonego Krzyża, którą otrzymała Marta Witoszek z Karwiny, żona policjanta Rudolfa Witoszka. Rodiny polských důstojníků a zaměstnanců státní služby dělaly všechno pro to, aby se dověděli, kde jsou jejich blízcí. Bohužel bezúspěšně. Na snímku korespondenční lístek s odpovědí Polského červeného kříže, který obdržela Marta Witoszek z Karviné, manželka policisty Rudolfa Witoszka. czeskich 6 pochodziło z Ostrawy (z dzisiejszych dzielnic Morawska i Śląska Ostrawa, Witkowice i Michałkowice), 2 z Břeclavia, po l z Pragi i miejscowości: Vysoké Mýto, Vilímov, Olšany w Szumperskiem, Hranice na Morawach, Starý Dvůr u Domažlic i Grilovice na Morawach [ta ostatnia miejscowość do tej pory nie została zlokalizowana]. Według miejsca zamieszkania, które w większości pokrywało się z miejscem zatrudnienia, wyraźnie przeważają miejscowości w Polsce (w 87 przypadkach), w 18 przypadkach chodziło o Cieszyn a 6 miejsca nie stwierdzono. Tylko 21 oficerów mieszkało w tym czasie na Zaolziu. W Polsce mieszkali więc nie tylko oficerowie rezerwy, którzy służyli w 4. Pułku Strzelców Podhalańskich, ale też przeważająca większość Polaków urodzonych na Zaolziu i wszyscy Polacy rodem z głębi ziem czeskich. Niektórzy odeszli do Polski podczas pierwszej wojny światowej, większość jednak dopiero krótko po niej oraz po podziale Śląska Cieszyńskiego w 1920 r., ale tylko prawdopodobnie 7 z nich po 1938 r. wróciło na Zaolzie. Wszyscy zamordowani oficerowie leżą na cmentarzach wojskowych w Katyniu lub Charkowie, z jednym wyjątkiem: podporucznik Sylwester Burzyk, pochodzący z Karwiny, absolwent Polskiego Gimnazjum Realnego w Orłowej, urzędnik górnictwa, zmarł w styczniu 1940 r. w obozie w Kozielsku i został pochowany na miejskim cmentarzu. Poniekąd odmienne wyniki przyniosła analiza zweryfikowanych 347 ofiar z grupy policjantów i pracowników państwowych. Policjanci należeli prawie wyłącznie do formacji Policji Województwa Śląskiego, tylko czterech było funkcjonariuszami Policji Państwowej poza obszarem województwa, jeden służył w Straży Granicznej. Według stopnia służbowego było wśród ofiar 190 posterunkowych, 91 starszych posterunkowych, 32 przodowników, 28 starszych przodowników, 4 komisarzy, 2 pracowników cywilnych. Pochodzenie społeczne ofiar przed ich wstąpieniem do policji można było stwierdzić tylko 10

11 w pewnej liczbie przypadków, przede wszystkim osób pochodzących z Zaolzia, gdzie informacji udzielili krewni. Starsi policjanci wstąpili do służb policyjnych zazwyczaj po odejściu z armii lub żandarmerii, podczas gdy przeważająca liczba młodych znalazła się tam na skutek masowego werbunku w latach Dla wielu z nich rozwiązała się tym samym również ich trudna sytuacja materialna, ponieważ bezrobocie groziło wówczas przede wszystkim młodym, mniej wykwalifikowanym pracownikom. W odróżnieniu od oficerów, których grupę tworzyli prawie wyłącznie przedstawiciele inteligencji, wśród nowo przyjętych policjantów wyraźnie przeważali robotnicy wszelkich profesji, zwłaszcza hutnicy z Huty Trzynieckiej oraz górnicy z kopalń Zagłębia Ostrawsko-Karwińskiego; to dotyczyło również licznych rolników i rzemieślników. Także na tym przykładzie można potwierdzić eksterminacyjnee zamiary reżymu sowieckiego. Podczas gdy zwykłych szeregowych i podoficerów zaraz po wzięciu do niewoli oddzielono od oficerów i zazwyczaj w imię międzynarodowej solidarności klasy robotniczej zwolniono, wobec policjantów nie zastosowano klasowego kryterium. Uważano ich bowiem za wykonawców burżuazyjnej władzy państwowej, za wrogów ideowych reżymu, tym bardziej niebezpiecznych, gdyż wcześniej należeli do klasy robotniczej. Według miejsca urodzenia również w grupie policjantów przeważają osoby urodzone w Polsce (w sumie 157), z Zaolzia pochodziło 131 osób, kolejnych 5 urodziło się w Cieszynie (w obu jego częściach). Z innych terenów ziem czeskich pochodziły 2 osoby (z Pragi i miejscowości Velká Kraš u Vidnavy), 5 osób urodziło się w Niemczech, miejsca urodzenia 47 osób na razie nie stwierdzono. Prawie każda gmina na Zaolziu ma swojego mieszkańca wśród ofiar leżących w Miednoje pod Twerem. Ofiary pochodziły z 46 tutejszych miejscowości (bez Cieszyna), najwięcej z Karwiny (11), z Darkowa (9), Mostów pod Jabłonkowem (8), Dolnych Błędowic, Łazów i Stonawy po 7 itd. Wykaz według miejsca służby policjantów potwierdza ich powiązania z Zaolziem jeszcze wyraźniej. W sumie 275 policjantów służyło na posterunkach na Zaolziu, kolejnych 23 w komisariatach i powiatowej komendzie policji w Cieszynie (w obu jego częściach). Lista tych miejscowości pozwala na pełne rozpoznanie struktury policji w regionie i świadczy o nadzwyczaj wysokiej liczbie ofiar z szeregów policji: 51 policjantów służyło we Frysztacie (23 w komisariacie, 17 w wydziale śledczym i 11 w komendzie powiatowej), 36 w Nowym Boguminie (w komisariacie i szkole policyjnej), 25 w Orłowej (15 w komisariacie i 10 w oddziale konnym, 20 w Pietwałdzie (w komisariacie i urzędzie celnym), 18 w komisariatach w Karwinie, 10 w Rychwałdzie, po 7 w Jabłonkowie i Łazach, 6 w Mostach koło Jabłonkowa, po 5 w Boguminie Mieście, Skrzeczoniu i Trzyńcu, po 4 w Lutyni Dolnej, Gnojniku i Stonawie, po 3 w Błędowicach, Bystrzycy, Darkowie, Dziećmorowicach, Łomnej Dolnej, Domasłowicach Dolnych, Dąbrowie, Łąkach nad Olzą, Piotrowicach i Szumbarku itp. Na posterunkach w dzisiejszej Polsce służyło w sumie 41 policjantów, w przeważającej większości pochodzących z Zaolzia, najwięcej na komisariacie w Chorzowie (9) i Katowicach (5). W formacji Policji Państwowej w głębi Polski służyło 4 policjantów. Oprócz ofiar zweryfikowanych w księgach cmentarnych mamy w ewidencji kolejnych 55 osób, u których na razie nie udało się dokładnie stwierdzić 11

12 W czasie, gdy już zwłoki większości polskich oficerów i policjantów leżały w masowych grobach w Katyniu, Miednoje, Charkowie, ich rodziny otrzymywały nieprawdziwe informacje o tym, iż ich najbliżsi zostali przewiezieni do innych mniejszych obozów, gdzie są lepsze warunki bytowe. V době, kdy již těla většiny polských důstojníků a policistů ležela v hromadných hrobech v Katyni, Medném, Charkově, dostávaly jejich rodiny nepravdivé informace o tom, že jejich nejbližší byli převezeni do jiných menších táborů, kde jsou lepší existenční podmínky. okoliczności śmierci. Jest wśród nich 22 oficerów wojska polskiego, 20 funkcjonariuszy Policji Województwa Śląskiego oraz Straży Granicznej i 13 innych Polaków z Zaolzia, których jesienią 1939 r. czy na początku 1940 r. aresztowały sowieckie organy we Lwowie, a którzy potem zniknęli. Niektóre nazwiska ofiar tej grupy już znaleźliśmy na liście Polaków pomordowanych na Ukrainie. Znajduje się tu np. porucznik rezerwy Alfons Hess z 4. pieszego pułku strzelców podhalańskich w Cieszynie, policjant Józef Mazurek z Rychwałdu czy Czech rodem z Brna, podpułkownik František Kikal. Większość tych osób z wielkim prawdopodobieństwem należy zaliczyć do ofiar katyńskich, ale potrzebne będą jeszcze bardziej szczegółowe dowody. Pamięć o ofiarach Zbrodni Katyńskiej przypominać będzie pomnik na brzegu Olzy w Czeskim Cieszynie Na Konteszyńcu. Będzie na nim 221 nazwisk ofiar, które urodziły się na Śląsku Cieszyńskim i na terenach dzisiejszej Republiki Czeskiej. W czeskim społeczeństwie szczególne zainteresowanie problematyką katyńską wzbudził niedawno film dokumentalny ostrawskiego studia Czeskiej Telewizji Zločin jménem Katyň,(Zbrodnia zwana Katyń), który zyskał szereg krajowych i międzynarodowych nagród. Opowiadania kilku członków Rodziny Katyńskiej w RC o losach swoich najbliższych zostały uzupełnione o wypowiedzi polskich, rosyjskich i czeskich historyków oraz publicystów, którzy przypomnieli również aktualny wymiar zbrodni. Z podobnym zainteresowaniem widzów spotkał się też kolejny film dokumentalny Lebka (Czaszka) o losach zamordowanego w Katyniu MUDr. Ludwika Szymańskiego, którego córka Maria jeszcze niedawno żyła w Trzyńcu i pomagała zakładać pierwszą Rodzinę Katyńską. Pamięć o ofiarach katyńskich jest i będzie zachowana. 12

13 Katyňský zločin a oběti z Těšínska Mečislav Borák Povraždění více než dvaceti tisíc důstojníků polské armády a příslušníků polských státních služeb v Sovětském svazu bylo po půl století předmětem pochybností a dohadů. Svět se o něm dověděl na jaře roku 1943, když byly během německého tažení do Ruska nalezeny v lese u Katyně poblíž Smolenska první hromadné hroby. Mnozí to pokládali za trik nacistické propagandy s cílem zakrýt vlastní podobné zločiny, jakých nacisté na okupovaném území spáchali bezpočet. Proto se svět zdráhal uvěřit tvrzení, že polské důstojníky a policisty povraždili příslušníci sovětské bezpečnosti už na jaře roku 1940, dávno před německým útokem na Sovětský svaz. Nasvědčovala tomu i okolnost, že Poláci zajatí Rudou armádou po sovětském vpádu do Polska v září 1939 a internovaní v zajateckých táborech přestali počátkem roku 1940 odpovídat na dopisy svým rodinám. Nenašli se ani po roce 1941, kdy nová situace ve vývoji války umožnila propuštění zajatců a vězňů v souvislosti se vznikem polského vojska v SSSR. Sovětský svaz německé obvinění kategoricky odmítl a dokonce ho využil k přerušení styků s polskou emigrační vládou. I když Spojenci znali pravdu, v zájmu společného postupu ve válce proti Německu a Japonsku, a později v zájmu poválečné spolupráce mlčeli. Po ústupu německé armády se Sovětský svaz pokusil zfalšovat důkazy o pachatelích zločinu, a po válce je předložil i Norimberskému tribunálu. K obvinění Němců ze spáchání zločinu však nestačily, žaloba byla z jednání procesu v tichosti stažena a vůbec se neprojednávala. Až ve změněné mezinárodní situaci na počátku padesátých let se o Katyni začalo na Západě otevřeně mluvit, zatímco pro země sovětského bloku platila výhradně verze o tom, že zločin spáchali Němci. Teprve uvolnění komunistického systému před jeho rozpadem způsobilo, že v dubnu 1990 Sovětský svaz svou odpovědnost za katyňský zločin konečně oficiálně přiznal. Během několika let po pádu totalitního režimu v zemích někdejšího sovětského bloku a zvláště po částečném uvolnění ruských archivů se naše informace o příčinách, průběhu a rozsahu zločinu spáchaného na polských zajatcích podstatně rozšířily. Do té doby jsme vlastně znali jen Katyň, kterou představila německá propaganda; o místech dalších hromadných hrobů se jen spekulovalo, stejně jako o počtu obětí. Teprve po přiznání odpovědnosti za zločin, po letech utajování, zakrývání a falšování informací, začaly sovětské (a posléze ruské) úřady zpřístupňovat, i když nepříliš ochotně, první archivní dokumenty. Vyplynulo z nich, že vraždy provedli příslušníci sovětské bezpečnosti NKVD na příkaz politického byra ústředního výboru sovětské komunistické strany VKS(b). Dokument z 5. března 1940 s podpisem Stalina a dalších členů politbyra ukládal NKVD projednat ve zvláštním řízení případy osob zadržovaných v táborech pro válečné zajatce a dalších osob vězněných v západních oblastech Ukrajiny a Běloruska, s použitím vůči nim nejvyššího trestu zastřelení. Jednání mělo proběhnout bez přizvání těchto zavilých nepřátel sovětské moci, kteří se ne- 13

14 List České slovo vydávaný v Moravské Ostravě (Protektorát Čechy a Morava) informoval čtenáře o objevení v Katyni hromadných hrobů polských důstojníků, zavražděných na Stalinův příkaz. Na snímku článek z 15. dubna Pismo České slovo wydawane w Morawskiej Ostrawie (Protektorat Czech i Moraw) informowało czytelników o odkryciu w Katyniu masowych grobów polskich oficerów, zamordowanych z rozkazu Stalina. Na zdjęciu artykuł z 15 kwietnia měli dovědět ani vznesená obvinění. V dubnu a květnu 1940 je z táborů a věznic svezli do nejbližších oblastních správ NKVD, ranou do týla zavraždili a zakopali do hromadných hrobů na pozemcích rekreačních středisek NKVD. Další dokumenty nalezené v archivech potvrdily, že rozsudek politbyra byl skutečně vykonán, a že na jeho základě bylo zastřeleno asi 22 tisíc Poláků. Podle zprávy pořízené v roce 1959 pro N. S. Chruščova bylo zastřeleno osob z bývalého buržoazního Polska, přičemž zastřelených tvořili zajatci tří největších zajateckých táborů v Kozelsku, Starobělsku a Ostaškově. Celkem polských důstojníků z tábora v Kozelsku bylo zastřeleno nejen v Katyni, jak se až donedávna předpokládalo, ale též v budově oblastní správy NKVD ve Smolensku; všichni jsou pohřbeni v Katyňském lese. Celkem důstojníků z tábora ve Starobělsku bylo zastřeleno v Charkově a zakopáno v lese na charkovském předměstí Pjatichatky. Celkem polských policistů z tábora v Ostaškově bylo zastřeleno ve Tveru, tehdejším Kalininu, a zakopáno v lese u osady Jamok, poblíž obce Mednoje nedaleko Tveru. Dalších zajatců bylo podle této zprávy zastřeleno ve vězeních Západní Ukrajiny a Běloruska. Prozatím byl nalezen soupis polských občanů, zastřelených podle příkazu z na Ukrajině, a zakopaných patrně v lese u obce Bykovňa na okraji Kyjeva. Lze rovněž předpo- 14

15 kládat, že zbývajících osob bylo zastřeleno v Bělorusku, patrně v Minsku, na jehož předměstí se nachází jedno z největších pohřebišť obětí sovětského režimu Kuropaty. Z dalších možných míst se uvádí též Hlyboké ve vitebském obvodu, Volodymyr Volynskyj nebo Cherson na Krymu. Historici se pokusili ověřit počet obětí též srovnáním dobových exhumačních protokolů, výsledků exhumačních sond provedených v devadesátých letech, hlášení o evidenci zajatců a vězňů, torzovitých vězeňských kartoték, transportních listin zajatců převážených k likvidaci, korespondence bezpečnostních a politických orgánů, dopisů z táborů, seznamů pohřešovaných osob, vzpomínek propuštěných osob a rodinných příslušníků pohřešovaných, výpovědí bývalých příslušníků NKVD a mnoha dalších zdrojů. Došli k téměř shodným výsledkům: nedávno vydané hřbitovní knihy jmenovitě určily celkem obětí, pohřbených na třech největších pohřebištích spojených s katyňským zločinem (z toho v Katyni, v Charkově a v Medném u Tveru). Na těchto třech místech byly vybudovány a v roce 2000 slavnostně zpřístupněny polské vojenské hřbitovy, v nichž má každý ze zavražděných pamětní desku se svým jménem. Jsou mezi nimi i jména těch, jejichž životní osudy nějak souvisely s územím dnešní České republiky. Obecné povědomí o katyňské problematice je v české společnosti bohužel dosud mnohem menší, než by si to význam tohoto tématu zasluhoval. Proto zde někdy vzbuzuje údiv už samotná informace o tom, že mezi oběťmi Katyně byli též Poláci z českých zemí. Způsobila to mj. okolnost, že část území Těšínského Slezska (Poláky zvaná Zaolzie, Zaolzí, v podstatě někdejší politické okresy Fryštát a Český Těšín), odkud pocházela většina obětí, se v říjnu 1938 stala součástí Polska. Hned na začátku války byla začleněna přímo k Německé říši, tedy mimo rámec Protektorátu Čechy a Morava, což někdejší vazby na Československo značně oslabilo. Téměř půl století falšování a zakrývání pravdy o Katyni v době komunistického režimu pak uvedlo takřka v zapomenutí i fakta, jež byla v době nacistické okupace veřejně známa. Patří k paradoxům dějin, že pravdivou informaci o zločinu uvedla do světa právě nacistická propaganda, proslulá svou prolhaností. Také proto většina české společnosti tehdy pokládala zprávu o Katyni spíše za součást této propagandy. Postupně se však začala objevovat i svědectví osob, jež navštívily místo zločinu sice prostřednictvím německých úřadů, ale byly v české společnosti považovány za důvěryhodné. Např. v delegaci evropských spisovatelů, která na pozvání říšského ministerstva propagandy přijela do Katyně 20. dubna 1943, byl známý český básník a spisovatel František Kožík. Pracoval v té době jako redaktor pražského rozhlasu a členem delegace se stal na příkaz úřadu říšského protektora. Aby nemusel sloužit nacistické propagandě, snažil se ve svých článcích a rozhlasových reportážích vyhnout hodnocení zločinu, nicméně fakta skutečné pachatele jasně usvědčovala. V mezinárodní komisi zástupců ústavů soudního lékařství a kriminologie ze 13 zemí Evropy, které do Katyně pozvaly německé úřady k účasti na exhumacích, byl i profesor soudního lékařství na Karlově univerzitě v Praze František Hájek. Spolu s ostatními lékaři podepsal závěrečný protokol, podle nějž došlo k zavraždění polských důstojníků už na jaře roku Krátce po válce byl zatčen, obviněn z kolaborace s okupanty a musel své prohlášení veřejně odvolat. 15

16 Letecký snímek místa zločinu v Katyni pořízený Němci v roce 1943 během první exhumace těl zavražděných polských důstojníků. Zdjęcie lotnicze miejsca zbrodni w Katyniu wykonane przez Niemców w 1943 r. w czasie pierwszej ekshumacji zwłok pomordowanych polskich oficerów. Zprávy o Katyni přinášeli též vojáci německé armády, kteří v rámci propagandistických akcí navštívili katyňské hroby. Např. Stanislav Lorek z Českého Těšína za války sloužil u spojovací jednotky wehrmachtu v okolí Smolenska a viděl katyňské hroby hned poté, co začaly exhumace obětí. Přes zákaz fotografování pořídil v Katyňském lese několik snímků. Podobně se dostal do Katyně Antoni Walica z Fryštátu, který si na památku odnesl jednu z bankovek, které vítr odvál z odkrytých hrobů. Další svědectví o zajatých polských důstojnících a policistech přinášeli domů jejich kamarádi, kterým se podařilo vyhnout zajetí a internačním táborům. Pocházeli z Těšínského Slezska, jež bylo obsazeno německou armádou hned prvního dne války. Nedlouho předtím narukovali ke svým jednotkám záložní důstojníci polské armády a začala rozsáhlá evakuace státních úřadů a institucí, k níž se od prvních hodin války přidával živelný útěk obyvatel před frontou. Příslušníci Policie Slezského vojvodství a dalších bezpečnostních složek, často i s rodinami, směřovali po skupinách na východ, ke Lvovu. Ve městě a v jeho okolí už byly stovky uprchlíků ze Zaolzí, když Polsko 17. září 1939 napadla sovětská armáda. Mnoha z nich se podařilo vyhnout zajetí, jiní uprchli ze zajateckých kolon během transportu do táborů, nebo zatajili své důstojnické hodnosti a byli propuštěni na svobodu. Některým vězňům se dokonce podařilo dosáhnout propuštění z tábora v rámci výměny zajatců s Německem. Známe dnes asi padesát takových svědků z oblasti Těšínska, kam se jejich prostřednictvím už koncem roku 1939 dostaly poměrně přesné zprávy o tom, jak se sovětské orgány vůči zajatým polským vojákům a policistům chovaly a kam je odvážely. Jména kolegů a přátel těchto svědků se později objevila na listinách pohřešovaných a zastřelených. 16

17 Výzkum katyňských obětí původem z českých zemí započal na podzim roku 1989, kdy byl sestaven provizorní soupis asi dvaceti pravděpodobných obětí. Tehdy se ještě nepředpokládalo, že by jich mohlo být podstatně více, nenapovídaly to ani tehdejší soupisy válečných obětí. Mrtví a nezvěstní v nich byli vedeni jako oběti nacistické okupace, zčásti proto, že katyňský zločin byl připisován Němcům, především však kvůli neobjasněným okolnostem, za nichž se nezvěstné osoby dostaly do zajetí. Často se předpokládalo, že nezvěstní důstojníci a policisté padli při obraně Polska proti německému vpádu. Sovětská agrese vůči Polsku se po léta zamlčovala. Teprve v roce 1989 se objevily v tehdejším Sovětském svazu první články, jež otevřeně přiznávaly, že katyňský zločin spáchali příslušníci sovětské bezpečnosti. V té době se již totalitní režim v Československu i Polsku hroutil a objevovaly se samizdatové i exilové publikace s objektivními informacemi o Katyni. Koncem roku 1989 vznikl scénář dokumentárního filmu o zločinu v Katyni, který byl vzápětí přijat tehdejší Československou televizí k realizaci. Natáčení se uskutečnilo už v dubnu 1990, necelé dva týdny poté, co Sovětský svaz přiznal svou odpovědnost za zločin a sovětské úřady natáčení v Katyni povolily. Film Stíny svědomí poprvé představil československé veřejnosti nejen objektivní informaci o zločinu a jeho pachatelích, ale též o obětech z řad obyvatel Těšínska. Následovala výstava o příčinách, průběhu a následcích katyňského zločinu, která obsáhle dokumentovala i oběti z Těšínska a byla několikrát v doplněné verzi opakována v Českém Těšíně, Opavě a Bruntále. Od ledna 1990 byly v polském i českém tisku na Ostravsku (Głos Ludu, Nová svoboda, Den) pravidelně publikovány články o obětech katyňského zločinu s žádostí o spolupráci čtenářů při ověřování zjištěných údajů. Čtenářské ohlasy významně pomohly doplnit a zpřesnit evidenci obětí. V červnu 1990 se v Českém Těšíně konalo první setkání příbuzných a přátel osob, které počátkem války zmizely beze stop někde na území bývalého Sovětského svazu. Stalo se podnětem k založení občanského sdružení Katyňská rodina v ČSR (později v ČR), jehož pomoc byla při ověřování životopisných údajů konkrétních obětí nezbytná. V roce 1991 byla vydána první česká práce na téma Katyně Vraždy v Katyňském lese a také polská monografie Symbol Katynia, shrnující životopisné údaje o asi dvou stech obětí katyňského zločinu. Výzkumy prováděné v dalších letech ve Slezském zemském muzeu a na Slezské univerzitě v Opavě však ukázaly, že skutečných obětí zločinu bylo nejméně dvakrát tolik. Do evidence obětí byli zařazeni především Poláci, kteří se narodili na území dnešní České republiky, zvláště na tzv. Zaolzí na Těšínsku, kde žije autochtonní polské obyvatelstvo. Byly sem zařazeny i osoby, které se tu sice nenarodily, ale v době vypuknutí války v září 1939 tu bydlely či služebně působily (většinou šlo o osoby, které sem přišly za prací po říjnu 1938, kdy bylo Zaolzí přičleněno k polskému státu, nebo o vojáky a policisty, kteří sem v té době byli služebně přiděleni). Týkalo se to i osob narozených či na počátku války bydlících v tehdy sjednoceném Těšíně bez ohledu na to, zda se jednalo o jeho dnešní českou či polskou část, což mnohdy ani nebylo možno přesně zjistit. Těšín jako středisko regionu byl sídlem správních orgánů včetně policie a vojska, ve městě byla posádka 4. pluku podhalanských střelců. Do evidence tak byly zahrnuty i oběti z řad důstojníků trvale přidělených k této jednotce. Podobně tam byli zařazeni i čtyři 17

18 Exhumační práce v Katyni v roce Prace ekshumacyjne w Katyniu v 1943 r. policisté, kteří sloužili na stanicích ve slovenských obcích Čierne, Skalité a Svrčinoviec, tehdy připojených k Polsku, nebo dva Češi, kteří před válkou žili v polské Haliči. Poslední výjimkou bylo zařazení čtyř obětí, které se sice narodily a působily v Polsku, ale jejich rodiny dnes trvale žijí v České republice, účastní se činnosti Katyňské rodiny, a přály si zahrnout své blízké do seznamu zdejších obětí. Časové kritérium bylo vymezeno okolnostmi katyňských zločinů, tedy počátkem sovětského zajetí po 17. září 1939 a povražděním zajatců v roce Do této evidence tedy nepatří osoby, které byly sovětským režimem popraveny či umučeny v gulazích už před válkou, nebo naopak později v jejím průběhu a po ní. V současné době evidence zahrnuje 479 dosud zjištěných obětí verifikovaných hřbitovními knihami, a dále skupinu 55 osob s přesně nezjištěnými okolnostmi smrti, které však pravděpodobně patří k obětem téhož zločinu. Oběti zajateckých táborů Kozelsk, Starobělsk a Ostaškov jsou zaznamenány podle míst, kde jsou pohřbeny, tedy Katyň (99 obětí), Charkov (33 obětí) a Mednoje (347 obětí). Z hlediska struktury lze oběti rozdělit na dvě skupiny na důstojníky polské armády a na skupinu policistů a státních zaměstnanců. Z celkem 132 důstojníků tvořili naprostou většinu 104 důstojníci v záloze, ze 28 důstojníků z povolání bylo 20 v aktivní službě, 7 ve výslužbě a 1 v domobraně. Podle hodností vysoce převažují podporučíci bylo jich celkem 80, což odpovídá skutečnosti, že mezi oběťmi převažovali důstojníci v záloze. Dále jsme zaznamenali 23 poručíků, 16 kapitánů, 5 podplukovníků, 5 majorů, 2 aspiranty i 1 rotmistra. Necelá polovina důstojníků (59) patřila ke 4. pluku podhalanských střelců v Těšíně. Z hlediska sociální skladby šlo výhradně o představitele inteligence. Kromě 28 profesionálních důstojníků bylo mezi důstojníky v záloze 44 učitelů, 11 inženýrů a techniků, 9 lékařů a veterinářů, 9 právníků a soudců, 8 různých státních a obecních úředníků, 7 důlních a hutních úředníků, 6 bankovních úředníků, 5 obchodníků a podnikatelů, a v 5 případech nebyla profese zjištěna. Tento přehled dokládá, že likvidací polských důstojníků chtěl sovětský režim významně poškodit polskou národní inteligenci, tak jak to od začátku války systematicky prováděl i okupační režim nacistů. 18

19 Podle místa narození pocházela zhruba polovina důstojníků z dnešního Polska (64 osob), jen o něco méně z území dnešní České republiky (56 osob), 5 důstojníků pocházelo z Těšína (bez rozlišení jeho částí); ve 4 případech nebylo místo narození zjištěno a 3 důstojníci se narodili v zahraničí (Pětikostelí v Maďarsku, Petrohrad v Rusku a Hlyboké na Bukovině). Celkem 41 důstojníků se narodilo v některé ze 29 obcí na Zaolzí po 3 v Doubravě, Karviné, Svibici a Vendryni, po 2 v Dětmarovicích, Lazech, Stonavě a Těrlicku atd. Z celkem 15 důstojníků narozených hlouběji v českých zemích jich 6 pocházelo z Ostravy (z dnešních částí Moravská a Slezská Ostrava, Vítkovice a Michálkovice), 2 z Břeclavi, a po 1 z Prahy, Vysokého Mýta, Vilímova, Olšan na Šumpersku, Hranic na Moravě, Starého Dvoru u Domažlic a Grilovic na Moravě [toto místo nebylo dosud upřesněno]. Podle místa bydliště, jež se většinou krylo s místem zaměstnání, jednoznačně převažují obce v Polsku (87 případů), v 18 případech šlo o Těšín, v 6 případech nebylo místo bydliště zjištěno. Jen 21 důstojníků bydlelo v té době na Zaolzí. V Polsku tedy žili nejen důstojníci v záloze, kteří patřili k 4. pluku podhalanských střelců, ale i naprostá většina rodáků ze Zaolzí a všichni Poláci původem z vnitrozemí českých zemí. Někteří odešli do Polska už během první světové války, většinou však až krátce po ní a po rozdělení Těšínska v roce 1920, ale jen asi 7 z nich se po roce 1938 vrátilo zpátky. Všichni povraždění důstojníci leží na vojenských hřbitovech v Katyni nebo v Charkově, s jedinou výjimkou: podporučík Sylwester Burzyk, rodák z Karviné, absolvent gymnázia v Orlové a báňský úředník, zemřel už v lednu 1940 během internace v Kozelsku a byl pochován na městském hřbitově. Poněkud odlišné výsledky přinesl rozbor verifikovaných 347 obětí z řad policistů a státních zaměstnanců. Policisté patřili takřka výhradně do formace Policie Slezského vojvodství, jen čtyři z nich byli příslušníky Státní policie a jeden sloužil u Pohraniční stráže. Podle hodností bylo mezi nimi 190 strážníků (posterunkowy), 91 nadstrážníků (starszy posterunkowy), 32 strážmistrů (przodownik), 28 vrchních strážmistrů (starszy przodownik), 4 komisaři (komisarz), a 2 byli zaměstnáni jako civilní zřízenci. Sociální původ obětí před jejich vstupem do řad policie šlo zjistit jen v omezeném počtu případů, především u rodáků ze Zaolzí, u nichž to uvedli jejich příbuzní. Starší policisté přešli k policejní službě obvykle z armády nebo četnictva, zatímco naprostá většina mladých se tam dostala až v rámci hromadného náboru v letech Mnozí z nich tak zároveň vyřešili i svou sociální situaci, neboť nezaměstnanost tehdy hrozila především mladým a méně kvalifikovaným pracovníkům. Na rozdíl od důstojníků, jejichž řady tvořili takřka výhradně příslušníci inteligence, převažovali výrazně mezi nově přijatými policisty dělníci všech profesí, zvl. hutníci z Třineckých železáren a horníci z dolů v Ostravsko-karvinském revíru, k nimž patřili i četní rolníci a řemeslníci. Také v jejich případě lze zjistit likvidační záměry sovětského režimu. Zatímco prosté vojáky a poddůstojníky hned po zajetí oddělili od důstojníků a obvykle je na důkaz mezinárodní solidarity dělnické třídy propustili, vůči policistům toto třídní hledisko neuplatnili. Považovali je totiž za vykonavatele státní moci buržoazie a ideologické nepřátele režimu o to nebezpečnější, že kdysi k dělnické třídě patřili. 19

20 Podle místa narození převažují i ve skupině policistů osoby narozené v Polsku (celkem 157), ze Zaolzí pocházelo 131 osob, dalších 5 se narodilo v Těšíně (bez rozlišení jeho částí). Z jiných oblastí českých zemí pocházely 2 osoby (z Prahy a z Velké Kraše u Vidnavy), 5 osob se narodilo v Německu a u 47 osob se místo narození prozatím nepodařilo zjistit. Skoro každá obec na Zaolzí má mezi oběťmi ležícími v Medném u Tveru svého rodáka. Oběti pocházely z celkem 46 místních obcí (bez Těšína), nejvíce jich bylo z Karviné (11), z Darkova (9), z Mostů u Jablunkova (8), z Dolních Bludovic, Lazů a Stonavy (po 7) atd. Přehled podle místa působení policistů prokazuje jejich vztah k Zaolzí ještě výrazněji. Celkem 275 policistů sloužilo na stanicích na Zaolzí, dalších 23 policistů na komisařství a okresním velitelství policie v Těšíně (bez rozlišení jeho částí). Seznam těchto míst dává skoro kompletní přehled o policejní struktuře v regionu a dokazuje mimořádně vysoké oběti z řad policistů: 51 policistů sloužilo ve Fryštátu (23 na komisařství, 17 ve vyšetřovacím oddělení a 11 na okresním velitelství), 36 v Novém Bohumíně (na komisařství a v policejní škole), 25 v Orlové (15 na komisařství a 10 v jízdním oddílu), 20 v Petřvaldě (na komisařství a celním úřadě), 18 na komisařství v Karviné, 10 v Rychvaldě, po 7 v Jablunkově a Lazech, 6 v Mostech u Jablunkova, po 5 v Bohumíně Městě, Skřečoni a Třinci, po 4 v Dolní Lutyni, Hnojníku a Stonavě, po 3 v Bludovicích, Bystřici, Darkově, Dětmarovicích, Dolní Lomné, Dolních Domaslovicích, Doubravě, Loukách nad Olzou, Petrovicích a Šumbarku atd. Na stanicích v dnešním Polsku sloužilo celkem 41 policistů, v naprosté většině rodáků ze Zaolzí, nejvíce na komisařství v Chorzowě (9) a Katovicích (5). Ve formaci Státní policie ve vnitrozemí Polska sloužili 4 policisté. Kromě obětí verifikovaných hřbitovními knihami máme v evidenci dalších 55 osob, u nichž se okolnosti jejich smrti prozatím nepodařilo přesně zjistit. Je mezi nimi 22 důstojníků polského vojska, 20 policistů Policie Slezského vojvodství a Pohraniční stráže a 13 dalších Poláků ze Zaolzí, kteří byli na podzim roku 1939 či počátkem roku 1940 zatčeni sovětskými orgány ve Lvově a poté zmizeli. Některá jména obětí z této skupiny jsme již nalezli na listině Poláků povražděných na Ukrajině. Je tam uveden např. poručík v záloze Alfons Hess ze 4. pěšího pluku podhalanských střelců v Těšíně, policista Józef Mazurek z Rychvaldu, nebo Čech původem z Brna podplukovník František Kikal. Většina těchto osob s velmi vysokou pravděpodobností patří ke katyňským obětem, ale bude to zapotřebí ještě podrobněji prokázat. Památku obětí katyňského zločinu bude připomínat pomník na břehu Olzy v Českém Těšíně na Kontešinci. Bude na něm uvedeno 221 jmen obětí, které se narodily na Těšínském Slezsku a na území dnešní ČR. Mimořádný zájem o katyňskou problematiku vzbudil nedávno u české veřejnosti dokumentární film ostravského studia České televize Zločin jménem Katyň, který získal řadu domácích i mezinárodních ocenění. Vyprávění několika členů Katyňské rodiny v ČR o osudech jejich blízkých v něm doplnila vystoupení polských, ruských a českých historiků a publicistů, jež připomenula i aktuální souvislosti zločinu. S podobným zájmem veřejnosti se setkal i další dokumentární film Lebka o osudu MUDr. Ludwika Szymańského zavražděného v Katyni, jehož dcera Maria donedávna žila v Třinci a pomáhala zakládat první Katyňskou rodinu. Památka katyňských obětí není a nebude zapomenuta. 20