1086 Zgniotek cynobrowy Cucujus cinnaberinus (Scopoli, 1763)

Transkrypt

1 1086 Zgniotek cynobrowy Cucujus cinnaberinus (Scopoli, 1763) Metodyka badań Autor: Lech Buchholz Ponieważ monitoring stanu ochrony zgniotka cynobrowego nie był dotychczas w Polsce fot. R. Rossa prowadzony, trzeba się liczyd z tym, że poniższe ustalenia i metody (wynikające z najlepszej wiedzy prowadzących badania ekspertów, w tym koordynatora) mogą w miarę gromadzenia nowych danych ulec modyfikacjom, w celu ich udoskonalenia. Zgniotek cynobrowy Cucujus cinnaberinus należy do gatunków dośd trudnych do badao nad występowaniem, ze względu na prowadzenie skrytego trybu życia. Mimo dziennej aktywności imagines, raczej sporadycznie notuje się obserwacje dorosłych chrząszczy, nawet w miejscach, gdzie gatunek tworzy silne populacje. Metodą badawczą pozwalającą uzyskad w miarę szybko wiedzę na temat występowania tego gatunku na danym terenie pozostaje przeszukiwanie potencjalnych mikrosiedlisk rozwoju gatunku, w których odnajdywad można zarówno imagines jak i larwy czy poczwarki. Metoda taka pozwala ponadto prowadzid badania monitoringowe praktycznie w ciągu całego sezonu - od wczesnej wiosny do późnej jesieni, przy czym w okresie od późnej wiosny do późnego lata gatunek ten odnajdywany jest z reguły tylko w postaci stadiów przedimaginalnych Dla oceny jakości populacji której istotnym kryterium jest jej liczebnośd, zaproponowano zastosowanie metody bazującej na rejestrowaniu częstotliwości i dyspersji osobników (zarówno imagines jak i stadiów przedimaginalnych) podczas systematycznych obserwacji, wykonywanych z częstotliwością przynajmniej co ok. 2 tygodnie od kwietnia do października, polegających na przeszukiwaniu potencjalnych makro- i mikrosiedlisk bytowania i rozwoju gatunku, na całej powierzchni stanowiska. Stanowisko obejmowad ono powinno w miarę jednorodne środowisko leśne, bez barier uniemożliwiających lub istotnie utrudniających przemieszczanie się dorosłych chrząszczy zgniotka, które posiadają zdolnośd aktywnego lotu (barierami takimi mogą byd tereny nieleśne o szerokości powyżej 100 m, ruchliwe szosy i autostrady, linie zabudowy zagrodowej i jednorodzinnej z przylegającymi agrosiedliskami itp.). Teoretycznie za stanowisko uznad można każdy, niezależnie od jego wielkości zwarty obszar leśny, na którym występuje populacja (w ekologicznym tego słowa znaczeniu) Cucujus cinnaberinus, jednak ze względów przyrodniczych i praktycznych wielkośd pojedynczego stanowiska powinna zawierad się w granicach od 250 do 5000 ha. Stanowisko o powierzchni mniejszej niż 250 ha stwarza niebezpieczeostwo wystąpienia sytuacji braku ciągłości przebiegu wszystkich naturalnych procesów dynamicznych zachodzących w Strona 1 z 8

2 ekosystemie leśnym, w tym występowania wszystkich faz fluktuacyjnych, co dla zgniotka może mied bardzo istotne znaczenie, natomiast powierzchnia przekraczająca 5000 ha nie dałaby prawdopodobnie możliwości wykonania prac w ciągu jednego sezonu przez jednego eksperta. Rzecz jasna, w przypadku gdy Cucujus cinnaberinus stwierdzony został na odizolowanym obszarze leśnym o powierzchni mniejszej niż 250 ha, obszar taki może byd uznany za stanowisko. Główną metodą obserwacji terenowych jest przeszukiwanie potencjalnych mikrosiedlisk zgniotka cynobrowego, a więc stojących i powalonych drzew, zarówno liściastych jak i iglastych, w których łyko wykazuje wyższy stopieo rozkładu, a drewno jest jeszcze na etapie początków tego procesu (od ok. 2 do ok. 6 lat od śmierci drzewa). Ponieważ metoda ta jest dośd inwazyjna i w przypadku znacznego niedoboru mikrosiedlisk jej intensywne stosowanie może mied znaczący wpływ na populację Cucujus cinnaberinus i innych saproksylicznych gatunków bezkręgowców, wykonując badania przestrzegad należy następujących zasad: Penetrację potencjalnych mikrosiedlisk prowadzid wyłącznie poprzez próbkowe odginanie płatów korowiny celem zaobserwowania larw i/lub imagines monitorowanego gatunku chrząszcza. W przypadku oderwania korowiny należy podjąd próbę jej ponownego przyłożenia do drewna poprzez np. podparcie, by zasiedlające tę strefę organizmy zwierzęce mogły przemieścid się w miejsca gdzie korowina przylega i istnieją dzięki temu odpowiednie warunki rozwoju podkorowych saproksylobiontów. Wczesną wiosną i jesienią prace terenowe wykonywad przy temperaturze powietrza +5 C lub wyższej (przy niskich temperaturach, w szczególności poniżej 0 C podkorowe organizmy są w stanie odrętwienia i nie mają zdolności przemieszczenia się w nienaruszone strefy). Wybrane do analizy drzewo powinno byd poddane próbkowemu przeszukaniu tylko w odniesieniu do nie więcej niż ok. 30% powierzchni korowiny (pozostała powierzchnia musi pozostad nienaruszona). W przypadku gdy dane drzewo jest częściowo pozbawione kory (np. w efekcie odbicia części kory przez dzięcioły), poddad przeszukaniu można nie więcej niż 30% powierzchni kory, która została zastana. W przypadku drzew leżących nie należy odginad i odrywad kory w postaci długiego pasa wzdłuż jednego miejsca na obwodzie - próbkowe przeszukiwanie wykonad należy w kilku miejscach oddzielonych od siebie korą nienaruszoną. Przy drzewach stojących nie należy obrywad kory z całego obwodu pnia - pozostawid należy strefy kory łączące poszczególne poziomy przeszukania. Poszukiwanie larw i/lub imagines zgniotka cynobrowego w danym drzewie należy przerwad w chwili odnalezienia i zidentyfikowania pierwszego osobnika. W przypadku występowania w odległości mniejszej niż 50 m podobnych martwych drzew, te nie poddawane są przeszukiwaniu. W przypadku larw Cucujus cinnaberinus, których identyfikacja w terenie może byd praktycznie niemożliwa (larwy pokrewnego gatunku - zgniotka szkarłatnego C. haematodes są do nich bardzo podobne) istnieje koniecznośd pobrania od jednej do trzech larw (pod warunkiem, że są wyrośnięte i rokują przepoczwarczenie w bieżącym roku) do obserwacji laboratoryjnej i uzyskania imagines, celem pewnej identyfikacji gatunku. Po ostatecznej identyfikacji, przetrzymywane osobniki muszą byd jak najszybciej uwolnione, w miejscu gdzie zostały zebrane. Każde stwierdzenie osobnika lub osobników zgniotka cynobrowego w poddanym przeszukiwaniu drzewie należy odnotowad w arkuszu obserwacji (dotyczy to także stadiów przedimaginalnych zebranych do hodowli celem uzyskania imago możliwego do identyfikacji). W arkuszy obserwacji Strona 2 z 8

3 odnotowane zostaje: dokładna lokalizacja (GPS) miejsca stwierdzenia, liczba osobników w poszczególnych stadiach rozwojowych, gatunek drzewa, stan rozkładu łyka i drewna, ogólna charakterystyka w najbliższym otoczeniu, występowanie podobnych drzew w odległości mniejszej niż 50 m, itp. Wstępnie przyjęto następujące wskaźniki stanu ochrony: Stan populacji Obecnośd gatunku na stanowisku. Wskaźnik określa stwierdzenie osobników (imagines bądź stadiów przedimaginalnych na stanowisku. Wartośd wskaźnika wskazuje na okres (rok) w którym po raz ostatni odnotowano na stanowisku obecnośd gatunku (tab. 1). Tabela 1. Waloryzacja wskaźnika stanu populacji Parametr Wskaźnik Ocena FV U1 U2 Populacja Obecnośd gatunku na stanowisku Stwierdzenie podczas tegorocznej inwentaryzacji Brak stwierdzenia podczas tegorocznej inwentaryzacji, ale obecnośd potwierdzona w ciągu ostatnich 12 lat, co odpowiada 2 cyklom monitoringowy m Brak stwierdzenia podczas tegorocznej inwentaryzacji i brak potwierdzenia obecności od ponad 12 lat, co odpowiada mniej więcej 3 cyklom monitoringowy m Stan siedlisk Ilośd martwego drewna. Wskaźnik określa średnią zasobnośd lasu na stanowisku w tzw. martwe drewno, a więc martwe (stojące oraz powalone) drzewa w różnym stadium i różnych formach rozkładu, jako procentowy udział martwych drzew w stosunku do średniej dla lasów stanowiska zasobności żywego (dane z baz SIP, SILP lub pomiarów wykonanych na transektach, wg metody opisanej w opracowaniu: Gutowski J. M., Bobiec A., Pawlaczyk P., Zub K. 2004: Drugie życie drzewa. WWF Polska, Warszawa - Hajnówka. 245 ss. *uśrednione dane z co najmniej pięciu powierzchni+). Przy obliczaniu tej miąższości brana może byd pod uwagę tylko nadziemna częśd drzewa z wyłączeniem pniaków po drzewach ściętych i usuniętych z lasu, o d1,3 * pierśnicy, czyli średnicy na wys. ok. 1,3 m od powierzchni gruntu+ powyżej 15 cm. W przypadku braku danych umożliwiających procentowe określenie zasobności w martwe drewno - średnia liczba martwych drzew o pierśnicy co najmniej 40 cm, w tym świeżo Strona 3 z 8

4 obumarłych, stojących i/lub powalonych nie przeznaczonych do usunięcia, przypadająca na 1 ha powierzchni stanowiska. Jakośd martwego drewna Wskaźnik określa występowanie na stanowisku martwych drzew o pierśnicy co najmniej 30 cm w poszczególnych klasach rozkładu. Występowanie w lesie drzew początkowych faz rozkładu, a więc grubszych drzew (zarówno stojących jak i złamanych czyli złomów i wywróconych czyli wywrotów z wykrotami), w których rozkład łyka jest już zaawansowany a drewno jeszcze twarde, w początkowym stadium opanowywania przez saprofityczne grzyby, jest warunkiem uznania takiego lasu za możliwy do zasiedlenia przez zgniotka cynobrowego. Dla łatwiejszego charakteryzowania wartości wskaźnika podzielono martwe, rozkładające się drzewa, zarówno stojące jak i złomy czy wywroty, na 4 klasy rozkładu, kierując się przydatnością drzew w poszczególnych klasach rozkładu jako mikrosiedlisk rozwoju Cucujus cinnaberinus: I - drzewo pokryte korą, drewno i łyko wizualnie zdrowe (z reguły są to świeże wiatrołomy i wiatrowały); II - drzewo pokryte przylegającą (ale łatwą do oderwania) korą w co najmniej 70% powierzchni pnia, łyko rozłożone, drewno twarde lub w początkowych fazach rozkładu; III - drzewo pokryte korą w co najmniej 20% powierzchni pnia *np. kora częściowo odbita przez dzięcioły+, łyko rozłożone, drewno w początkowych fazach rozkładu; IV - kora, łyko i drewno silnie rozłożone (drewno przynajmniej w zewnętrznej warstwie miękkie, kora jeśli obecna to odstająca i odpadająca) Należy mied na uwadze fakt, że chod drzewa zaklasyfikowane do I fazy rozkładu nie mogą byd miejscem rozwoju zgniotka, to występowanie drzew w tej fazie gwarantuje występowanie odpowiednich mikrobiotopów w najbliższej przyszłości (pod warunkiem, że drzewa te nie zostaną usunięte). Po ok latach od obumarcia, pozostawione w lesie drzewo zaczyna byd mikrosiedliskiem odpowiednim dla rozwoju C. cinnaberinus i utrzymuje tę cechę przez kolejne 3-5 lat lub niekiedy dłużej. Wejście w fazę IV rozkładu zakaocza w zasadzie możliwośd zasiedlania takiego drzewa przez zgniotka, jednak wyraźnie wskazuje, że wcześniej gatunek ten miał w danym miejscu warunki do rozwoju. Stopieo naturalności ekosystemu leśnego. Wskaźnik określa stopieo naturalności ekosystemu leśnego oraz ciągłości tej naturalności. Na podstawie obserwacji przeprowadzonych w trakcie inwentaryzacji, a także danych z literatury, własnych wcześniejszych obserwacji oraz innej dostępnej dokumentacji, określa się występowanie w obrębie stanowiska wybranych gatunków chrząszczy uznawanych za relikty ekologiczne lasów naturalnych, będące wskaźnikami w zakresie naturalności ekosystemów leśnych. Wszystkie przyjęte gatunki wskaźnikowe są gatunkami saproksylobiontycznymi, w większości związanymi z tą samą fazą rozkładu martwego drewna jaka jest preferowana przez C. cinnaberinus. Częśd z nich (te, przyjęte za wskaźniki oceny FV) to gatunki, których obecnośd w środowisku wskazuje także wyraźnie na ciągłośd występowania na danym terenie odpowiednich warunków (w tym przypadku właściwej zasobności i zróżnicowania martwego drewna w ekosystemie leśnym) - gatunki z tej grupy nie występują w lasach, w których ciągłośd naturalnych cech ekologicznych została w przeszłości przerwana w obrębie całego kompleksu leśnego, bowiem nie posiadają jak się wydaje zdolności wtórnego zasiedlania właściwych im siedlisk z odgraniczonych zniekształconymi ekosystemami refugiów. Strona 4 z 8

5 Stopieo naturalności składu gatunkowego. Stopieo naturalności składu gatunkowego na stanowisku to wskaźnik w znacznym stopniu opisowy, oceniany na całej powierzchni stanowiska. Jest to ocena ekspercka wykorzystująca dane z SILP, SIP, operatów urządzeniowych, lub przeprowadzonych obserwacji, będąca swego rodzaju uśrednieniem struktury gatunkowej drzewostanów w obrębie całego stanowiska. Struktura przestrzenna i wiekowa. Struktura wiekowa i przestrzenna na stanowisku to wskaźnik pozwalający ocenid jedną z najistotniejszych cech ekosystemu leśnego jaką jest dynamicznie zmieniająca się struktura ekologiczna - zróżnicowanie zagęszczenia drzew, piętrowośd, itp. Wskaźnik ten jest w znacznym stopniu opisowy - przy jego określaniu wykorzystuje się dane uzyskane w efekcie przeprowadzonych obserwacji, z wykorzystaniem danych zawartych w SILP, SIP, operatach urządzeniowych, itp. Oceniona struktura przestrzenna i wiekowa dotyczyd musi co najmniej 50% powierzchni stanowiska (jednak nie mniej niż na łącznej powierzchni 250 ha). Zasobnośd. Wskaźnikiem jest średnia zasobnośd żywego na stanowisku, oceniana na powierzchni całego stanowiska na podstawie danych z SILP, SIP, operatów urządzeniowych, lub w ostateczności przy braku takowych, uzyskane w efekcie pomiarów na losowo wybranych powierzchniach próbnych (uśrednione dane z co najmniej pięciu 0,1 ha powierzchni, na których wykonuje się pełen pomiar miąższości metodą opisaną w aktualnie obowiązującej w Lasach Paostwowych Instrukcji urządzania lasu ). Tabela 2. Waloryzacja wskaźników stanu siedliska Parametr Wskaźnik Ocena FV U1 U2 Siedlisko Ilośd martwego drewna Średnia miąższośd martwego drewna na stanowisku ma wartośd co najmniej 10% zasobności żywego (przy obliczaniu tej miąższości brana jest pod uwagę tylko nadziemna częśd drzewa z wyłączeniem pniaków po drzewach ściętych i usuniętych z lasu, o pierśnicy Średnia miąższośd martwego drewna na stanowisku ma wartośd od 2 do 10% zasobności żywego (przy obliczaniu tej miąższości brana jest pod uwagę tylko nadziemna częśd drzewa z wyłączeniem pniaków po drzewach ściętych i usuniętych z lasu, o pierśnicy powyżej 15 cm) Średnia miąższośd martwego drewna na stanowisku ma wartośd niższą niż 2% zasobności żywego (przy obliczaniu tej miąższości brana jest pod uwagę tylko nadziemna częśd drzewa z wyłączeniem pniaków po drzewach Strona 5 z 8

6 Jakośd martwego drewna Stopieo naturalności ekosystemu leśnego powyżej 15 cm) lub na 1 hektarze występuje co najmniej 10 drzew martwych (stojących lub powalonych/ złamanych) o pierśnicy co najmniej 40 cm, nie przeznaczonych do usunięcia Reprezentowane mniej więcej w jednakowej ilości wszystkie 4 klasy rozkładu lub przynajmniej I, II i III. Wszystkie drzewa obumierające i martwe są w lesie pozostawiane i nie podlegają korowaniu Stwierdzenie (w ciągu 12 lat, co odpowiada mniej więcej 2 cyklom badao monitoringowych) aktualnego występowania na stanowisku lub w obrębie obszaru stanowiącego zwarty kompleks leśny na którym lub na 1 hektarze występuje od 2 do 9 drzew martwych (stojących lub powalonych/ złamanych) o pierśnicy co najmniej 40 cm nie przeznaczonych do usunięcia Reprezentowane co najmniej klasy II i III, może brakowad klasy I i/lub IV; drzewa z klasy II i I (o ile występuje) nie wszystkie są przeznaczone do usunięcia (musi pozostad co najmniej 50% takich drzew, jednak nie mniej niż 2 na 1 hektar powierzchni lasu i drzewa te nie mogą byd korowane) Brak stwierdzeo (w ciągu 12 lat, co odpowiada mniej więcej 2 cyklom badao monitoringowych) występowania na stanowisku lub w obrębie obszaru stanowiącego zwarty kompleks leśny na którym stanowisko jest ściętych i usuniętych z lasu, o pierśnicy powyżej 15 cm) lub na 1 hektarze występuje co najwyżej 1 drzewo martwe (stojące lub powalone/złama ne) o pierśnicy co najmniej 40 cm Brak drzew w poszczególnych klasach rozkładu (występuje co najwyżej klasa IV), a w przypadku występowania I i II wszystkie drzewa ją reprezentujące przeznaczone są do usunięcia lub korowania Brak stwierdzeo (w ciągu 12 lat, co odpowiada mniej więcej 2 cyklom badao monitoringowyc h) występowania na stanowisku lub w obrębie obszaru stanowiącego zwarty kompleks leśny na którym Strona 6 z 8

7 Stopieo naturalności składu gatunkowego Struktura przestrzenna i wiekowa stanowisko jest zlokalizowane, co najmniej jednego spośród następujących gatunków: Boros schneideri, Cucujus haematodes, Lacon lepidopterus, Ampedus melanurus, Rhysodes sulcatus, Ceruchus chrysomelinus, Prostomis mandibularis Skład gatunkowy naturalny, odpowiadający siedlisku Drzewostan panujący o silnie strukturze wiekowej i przestrzennej oraz wyraźnie dymensji; obecnośd starych zlokalizowane, gatunków wymienionych przy ocenie FV, przy jednoczesnym stwierdzeniu w tym okresie co najmniej jednego spośród następujących gatunków: Dendrophagus crenatus, Pytho depressus (lub dowolnego przedstawiciela rodzaju Pytho) Denticollis rubens, Diacanthous undulatus, Peltis grossa, Sinodendron cylindricum Skład gatunkowy mniej lub bardziej odbiegający od właściwego danemu siedlisku (nadmiar jakiegoś gatunku - np. sosny w grądzie, niedobór jakiegoś gatunku, np. dębu w borze mieszanym, itp.) Brak którejkolwiek z cech wymienionych przy ocenie FV, jednak drzewostan panujący o 2-3 klasach wieku wynikających z stanowisko jest zlokalizowane, któregokolwiek z wymienionych przy ocenie FV i U1 gatunków chrząszczy Skład gatunkowy panującego nienaturalny (np. monokultura, znaczny udział gatunków obcych geograficznie, itp.) Brak którejkolwiek z cech wymienionych przy ocenach FV i U1 - drzewostan panujący jednowiekowy o Strona 7 z 8

8 Zasobnośd drzew zbliżających się do wieku maksymalnego w liczbie min. 5 szt./ha Zasobnośd minimum 300 m 3 /ha gospodarczego użytkowania rębnią częściową i słabo strukturze przestrzennej i nie- lub słabo dymensji; średnio na 1 ha od 1 do 5 szt. starych drzew zbliżających się do wieku maksymalnego (drzewa w wieku przeszłorębnym nie mają więcej niż 150 lat) Zasobnośd od 200 do 300 m 3 /ha uproszczonej strukturze przestrzennej wynikającej z intensywnego gospodarczego użytkowania i nie- lub słabo dymensji; brak drzew w wieku wyższym niż wiek rębności (np. sosny powyżej lat) Zasobnośd poniżej 200 m 3 /ha Strona 8 z 8