ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN POLONIA. Grupy i organizacje producentów w ogrodnictwie w Polsce w latach

Transkrypt

1 ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN POLONIA VOL. XXIV (4) SECTIO EEE 2014 Zakład Ekonomiki Ogrodnictwa, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie ul. Leszczyńskiego 58, Lublin lukasz.kopinski@up.lublin.pl ŁUKASZ KOPIŃSKI, EUGENIA CZERNYSZEWICZ Grupy i organizacje producentów w ogrodnictwie w Polsce w latach Producer groups and organizations in horticulture in Poland during Streszczenie. Ostatnia dekada to okres bardzo intensywnego tworzenia się i rozwoju grup producentów owoców, warzyw grzybów i ziół. W latach polskie gospodarstwa, konsolidując się w grupy producenckie, uzyskały duże wsparcie z funduszy Unii Europejskiej w zakresie wyposażenia parku maszynowo-technologicznego, podnoszenia jakości oferowanych produktów oraz efektywniejszej ich sprzedaży. W okresie tym powstało 318 grup producentów, zrzeszających 7223 gospodarstwa. Wynik ten wskazuje na duże rozdrobnienie grup producentów. Polscy producenci dostrzegają znaczenie liczebności grupy, jej potencjału produkcyjnego, zależnego m.in. od powierzchni posiadanych upraw, a także znaczenie wielkości obrotu surowcem. Dlatego też kolejne gospodarstwa sukcesywnie wstępują do istniejących już grup producentów. Przewiduje się, że w najbliższym czasie grupy w celu zwiększenia swojej przewagi konkurencyjnej zaczną łączyć się między sobą. Słowa kluczowe: grupy producentów, organizacje producentów, integracja gospodarstw, ogrodnictwo WSTĘP W 2004 roku, po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej pojawiły się nowe perspektywy na rozwój branży producentów owoców i warzyw. W budżecie unijnym w latach oraz w kolejnych, , przeznaczono bardzo duże środki na wsparcie konsolidowania się mocno rozdrobnionego polskiego rolnictwa. Przez 10 lat były tworzone grupy i organizacje producentów. Zasady tworzenia i funkcjonowania grup producentów owoców i warzyw (GP), wzorem podobnych organizacji w Europie Zachodniej, zostały określone między innymi ustawą z dnia 15 września 2000 r. o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw [Dz. U. 2000, nr 88, poz. 983], znowelizowaną 18 czerwca 2004 r. [Dz. U. 2004, nr 162, poz. 1694], a następnie 15 grudnia 2006 r. [Dz. U. 2006, nr 251, poz. 1847]. Celem pracy była analiza procesu intensywnego tworzenia oraz rozwoju grup i organizacji producentów owoców, warzyw, ziół i grzybów, powstałych w Polsce w latach

2 52 Ł. KOPIŃSKI, E. CZERNYSZEWICZ Wskazano korzyści i szanse tworzenia grup i organizacji w ogrodnictwie. Zidentyfikowano bariery i zagrożenia integracji poziomej w tym sektorze. Wspomniano o wybranych aspektach prawnych i organizacyjnych wstępnie uznanych grup oraz organizacji producentów. MATERIAŁ I METODY W pracy wykorzystano dane wtórne pochodzące z urzędów marszałkowskich poszczególnych województw, Rejestr organizacji uznanych oraz grup producenckich Krajowego Związku Grup Producentów Owoców i Warzyw, akty prawne, literaturę przedmiotu, czasopisma branżowe oraz informacje z serwisów internetowych. Dane dotyczące grup i organizacji producenckich obejmują lata Dokonano tabelarycznych zestawień danych oraz przeprowadzono odpowiednie obliczenia celem charakterystyki próby. Opisy poszerzono o opinie uzyskane na podstawie wywiadów środowiskowych z liderami oraz członkami grup i organizacji producentów z rejonu Lubelszczyzny. WYNIKI Od chwili wstąpienia Polski do Unii Europejskiej krajowi producenci owoców i warzyw zaczęli upatrywać swojej szansy w budowaniu przewagi konkurencyjnej na wolnym rynku unijnym poprzez łączenie się w organizacje o różnej formie prawnej, jak np. spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółdzielnie, zrzeszenia lub stowarzyszenia (tab. 1). Najistotniejszą przesłanką dla rozwijania działań integracyjnych producentów rolnych, w tym producentów owoców i warzyw, jest duże rozdrobnienie gospodarstw [Bieniek- -Majka 2011]. Z powodu tego rozdrobnienia na rynek kierowane są małe partie towaru o zróżnicowanej jakości, więc producenci mają ograniczone możliwości kreowania stałej grupy odbiorców [Lemanowicz 2005]. Do czynników wpływających na słabą konkurencyjność polskiego sektora ogrodniczego przed akcesją do Unii Europejskiej należy zaliczyć przede wszystkim niską integrację poziomą producentów, rozdrobnioną strukturę wielkościową gospodarstw i niedostosowaną infrastrukturę oraz niski poziom inwestycji, a ponadto małą produktywność ziemi, niewłaściwą politykę cenową i ograniczoną dostępność do informacji rynkowych [Ciechomski i in. 2000]. Ponieważ działanie w grupie ma na celu uzyskanie wyższych przychodów oraz poprawę usług świadczonych na rzecz producentów członków grupy, pojedyncze gospodarstwa, zachęcone możliwościami pozyskiwania z Unii Europejskiej dużych środków finansowych na inwestycje, przy stosunkowo niewielkim wkładzie własnym, zaczęły łączyć się w grupy [Boguta 2006]. Każda grupa producentów ma określone prawa, obowiązki i ograniczenia, wynikające z przyjętej formy prawnej [Czernyszewicz i Pawlak 2012] tab. 1. Każda nowo powstała grupa podlega obecnie nadzorowi marszałka danego województwa i zobowiązana jest do przedstawienia pięcioletniego planu dochodzenia do uznania. Okres realizacji takiego planu jest dla grupy czasem intensywnych inwestycji, przy bardzo wysokim, sięgającym 75% kosztów kwalifikowanych, wsparciu finansowym z funduszy UE. Po upływie 5 lat grupa uzyskuje status grupy uznanej i staje się organizacją producencką (OP), ze znacznie uboższymi możliwościami finansowania kolejnych inwestycji ze środków unijnych.

3 Grupy i organizacje producentów w ogrodnictwie w Polsce w latach Tabela 1. Wybrane elementy charakterystyki form prawnych grup producentów owoców i warzyw w Polsce Table 1. Selected elements of the characteristics of the legal forms of fruit and vegetables producer groups in Poland Forma prawna/ Legal form Spółdzielnia/ Cooperative Minimalna liczba członków Minimum number of members 5 osób fizycznych (gospodarstw) lub 3 osoby prawne 5 persons (farms) or 3 legal entities Spółka z o.o./ Limited liability company 5 osób (gospodarstw)/ 5 persons (farms) Zrzeszenie/ Union Stowarzyszenie/ Association 10 osób (gospodarstw)/ 10 persons (farms) 15 osób (gospodarstw)/ 15 persons (farms) Źródło/ Source: Stolarz i Ślusarek [2010] Tabela 2. Dynamika tworzenia grup producentów owoców i warzyw w Polsce na przestrzeni 10 lat Table 2. Dynamics of formation of fruit and vegetables producer groups in Poland in the last 10 years Rok założenia Year of establishment Liczba grup Number of groups 2004 = 100 Poprzedni rok = 100 Previous year = ,4 94, ,0 105, ,9 138, ,0 108, ,7 177, ,0 112, ,0 144, ,8 29, ,8 21, ,1 40,0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rejestru organizacji uznanych oraz grup producenckich Krajowego Związku Grup Producentów Owoców i Warzyw Source: The author s own description based on The register of considered organizations and producer groups the National Association of Fruit and Vegetables Producer Groups Powolny wzrost liczby rejestrowanych grup producentów owoców i warzyw w Polsce wynika z problemów w porozumieniu się gospodarstw, konieczności dokonania szeregu formalności związanych z rejestracją oraz niejasnymi przepisami prawnymi. W 2004 roku, pierwszym roku akcesji Polski do UE, zostało utworzonych 18 grup. W kolejnych latach liczba ta stopniowo wzrastała (tab. 2). Rekordową liczbę zarejestrowanych w Polsce grup producentów owoców i warzyw 78 odnotowano w roku W miarę wygaszania unijnych dotacji skierowanych do grup producentów, przewidzianych na lata , liczba zawiązywanych grup stopniowo malała. Na dzień 5 maja

4 54 Ł. KOPIŃSKI, E. CZERNYSZEWICZ 2014 roku liczba grup producentów owoców, warzyw, ziół i grzybów zarejestrowanych w Polsce wynosiła 178, zaś liczba organizacji tego typu 140 (tab. 3). Tabela 3. Liczba zarejestrowanych grup producentów (GP) i organizacji producentów (OP) owoców i warzyw o określonych formach prawnych (stan z 5 maja 2014 roku) Table 3. Number of registered fruit and vegetables producer groups (GP) and producer organizations (PO) with specified legal forms (situation from 5 May 2014) Forma prawna Legal form Spółka z o.o. Limited liability company Grupa producentów (GP) Producer group Organizacja producentów (OP) Producer organization Razem Total GP + OP Spółdzielnia/ Cooperative ,5 Zrzeszenie/ Union ,3 Stowarzyszenie/ Association ,2 Razem/ Total GP + OP % Tabela 4. Liczba grup producentów owoców i warzyw w poszczególnych województwach w latach Table 4. Number of fruit and vegetables producer groups in various voivodships during Liczba grup producentów powstałych w latach Województwo Razem Number of producer groups established in years Voivodship Total % Dolnośląskie ,9 Kujawsko-pomorskie ,6 Lubelskie ,9 Lubuskie ,9 Łódzkie ,7 Małopolskie ,8 Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie ,9 Śląskie Świętokrzyskie ,4 Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie ,9 Zachodniopomorskie Razem/ Total

5 Grupy i organizacje producentów w ogrodnictwie w Polsce w latach W początkowym okresie po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej brakowało osób przeszkolonych i firm gotowych pomóc producentom w zrzeszaniu się. Dynamika zawiązywania się grup w pierwszych trzech latach po akcesji była bardzo zróżnicowana zależnie od regionu Polski (tab. 4). W tym okresie grupy producentów powstały w zaledwie dziewięciu z szesnastu województw. Najwięcej w województwach kujawsko-pomorskim, lubelskim oraz wielkopolskim. Najwięcej grup ogrodniczych powstało w województwie mazowieckim (tab. 5), co wynika z faktu, że województwo to stanowi w Polsce największe zagłębie sadownicze. Tabela 5. Liczba grup producentów i organizacji producentów owoców i warzyw w poszczególnych województwach (stan z 5 maja 2014 roku) Table 5. Number of fruit and vegetables producer groups and producer organizations in individual voivodships (the situation from 5 May 2014) Województwo Voivodship Liczba grup producentów (GP) Number of producer groups (GP) % GP Liczba organizacji producentów (OP) Number of producer organizations (PO) Dolnośląskie 9 5,5 2 1,3 Kujawsko-pomorskie 21 12, ,4 Lubelskie 16 9, ,8 Lubuskie 1 0,6 5 3,3 Łódzkie 11 6,7 9 5,9 Małopolskie 3 1,8 9 5,9 Mazowieckie 54 32, ,7 Opolskie ,9 Podkarpackie ,9 Podlaskie 2 1,2 1 0,7 Pomorskie 7 4,2 4 2,6 Śląskie 4 2,4 1 0,7 Świętokrzyskie 10 6,1 6 3,9 Warmińsko-mazurskie 1 0,6 1 0,7 Wielkopolskie 26 15, Zachodnio-pomorskie ,3 Razem/ Total % OP Istnieje bardzo duże zróżnicowanie pod względem liczby gospodarstw zrzeszonych w danej grupie lub organizacji: od minimalnej liczby wynoszącej 5 członków do 460 gospodarstw w jednej grupie. Liczba ta decyduje o wielkości danej grupy i o jej potencjale produkcyjnym, a tym samym handlowym. Grup i organizacji producentów liczących 10 i więcej gospodarstw jest 129, a wszystkich grup i organizacji 318. Dane te świadczą o przewadze mniej licznych grup i organizacji producentów i dużym ich rozdrobnieniu (tab. 6 i 7).

6 56 Ł. KOPIŃSKI, E. CZERNYSZEWICZ Tabela 6. Liczba grup producentów i organizacji producentów w zależności od liczby członków (stan z 5 maja 2014 roku) Table 6. Number of producer groups and producer organizations, depending on the number of associated members (the situation from 5 May 2014) Liczba członków GP/OP Number of members of the OP/GP Liczba GP w Polsce Number of GP in Poland % GP Liczba OP w Polsce Number of OP in Poland % OP , , , , , , , ,1 3 2,1 > ,9 Razem/ Total Tabela 7. Średnia liczba członków przypadająca na jedną grupę producentów oraz na jedną organizację producentów w danym województwie (stan z 5 maja 2014 roku) Table 7. The average number of members in a producer group and producer organization in the region (the situation from 5 May 2014) Województwo Średnia liczba gospodarstw /Average number of farms Voivodship w jednej GP/ per GP w jednej OP/ per OP Dolnośląskie 5 13 Kujawsko-pomorskie 7 25 Lubelskie 6 65 Lubuskie 5 12 Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie 5 0 Podkarpackie 23 0 Podlaskie 6 6 Pomorskie 8 11 Śląskie 5 6 Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie 5 5 Wielkopolskie 6 37 Zachodniopomorskie 5 0 Średnia liczba gospodarstw Average number of farms Od do/ From to Modalna/ Modal 5 11 Mediana/ Median 6 12 Odchylenie standardowe Standard deviation 9,7 22,3

7 Grupy i organizacje producentów w ogrodnictwie w Polsce w latach Większość grup producentów zrzesza niewielką liczbę gospodarstw, dlatego mają mniejszy potencjał produkcyjny i handlowy w porównaniu z organizacjami producentów (tab. 7). Najwięcej gospodarstw skupiają grupy producentów w województwach: świętokrzyskim, małopolskim i podkarpackim. Największe organizacje powstały w województwach: małopolskim, lubelskim i świętokrzyskim. Przewaga wymienionych województw wynika z ich naturalnych uwarunkowań sprzyjających produkcji ogrodniczej, jak również z bardzo dobrej organizacji i przedsiębiorczości producentów. Organizacje producentów, w przeciwieństwie do grup producentów, dłużej funkcjonują, są lepiej doposażone i mają wypracowaną pozycję na rynku. Jest to jeden z czynników decydujących o wstępowaniu niezrzeszonych dotąd gospodarstw do organizacji producentów. Tabela 8. Liczba gospodarstw ogrodniczych zrzeszonych w grupach lub organizacjach producentów na tle liczby wszystkich gospodarstw ogrodniczych w Polsce Table 8. Number of horticultural farms affiliated in producer groups or producer organizations against the total number of horticultural farms in Poland Rodzaj organizacji Type of organization Organizacja producentów Producer organization Grupa producentów Producer group Liczba zrzeszonych gospodarstw ogrodniczych Number of associated horticultural farms Liczba gospodarstw ogrodniczych powyżej 1 ha w 2010 roku Number of horticultural farms over 1 ha in Razem/ Total Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rejestru organizacji uznanych oraz grup producenckich Krajowego Związku Grup Producentów Owoców i Warzyw oraz danych GUS [2012] Source: The author s own description based on The register of considered organizations and producer groups of the National Association of Fruit and Vegetables Producer Groups and data of GUS [2012] Potencjał tkwiący w grupach i organizacjach producentów jest bardzo duży. Ponad 7 tysięcy gospodarstw z branży ogrodniczej należy do grup lub organizacji producentów. Jednak na tle wszystkich (niemal 108 tysięcy) gospodarstw ogrodniczych w Polsce te zrzeszone stanowią niewielki odsetek (tab. 8). Kolejne inicjatywy tworzenia grup producentów oraz konsolidacja istniejących grup i organizacji mogłyby uczynić Polską branżę ogrodniczą silniejszą, stabilniejszą, odporniejszą na wahania na rynku światowym. Obecnie są podejmowane próby konsolidowania branży ogrodniczej w Polsce. Producenci zrzeszają się w większych organizacjach branżowych, np. Związku Sadowników Rzeczpospolitej Polskiej, Towarzystwie Rozwoju Sadów Karłowych czy Krajowym Stowarzyszeniu Plantatorów Czarnych Porzeczek. Dzięki temu nawiązują kontakty, prowadzą wspólną politykę względem partnerów handlowych, a także mają możliwość wspólnej sprzedaży surowca na nowe rynki zagraniczne.

8 58 Ł. KOPIŃSKI, E. CZERNYSZEWICZ Tabela 9. Liczba grup i organizacji producentów owoców i warzyw w Polsce według specyfiki produkcji Table 9. Number of groups and organizations of fruit and vegetables producers in Poland, according to the specific production Grupa produktów Group of products Liczba grup producentów o danej specyfice produkcji Number of producer groups with specific production % GP Liczba organizacji producentów o danej specyfice produkcji Number of producer organizations with specificproduction % OP Owoce/ Fruits 53 29, ,4 Warzywa/ Vegetables 62 34, ,2 Owoce, warzywa Fruit, vegetables 48 27, ,3 Grzyby/ Mushrooms 11 6,2 10 7,1 Zioła kulinarne Culinary herbs Zioła kulinarne, warzywa Culinary herbs, vegetables Owoce, warzywa, grzyby Fruits, vegetables, mushrooms 2 1, , ,6 0 0 Razem/ Total Dzięki integracji indywidualne gospodarstwa mają możliwość uzyskania pomocy finansowej, negocjacji cen, wspólnego zakupu środków czy surowców po niższych cenach, a przede wszystkim zyskują możliwość wspólnej sprzedaży wytworzonych produktów po wyższych cenach. Nie mniej istotne są także możliwość wymiany doświadczeń, udział w szkoleniach czy wzajemne wsparcie [Stoma 2013]. Funkcjonowanie grup i organizacji producentów odznacza się swoistą specyfiką. Zarządzanie nimi przysparza wielu trudności. Producenci tworzący nawet bardzo duże spółki lub spółdzielnie bardzo rzadko zatrudniają menedżerów. Najczęściej rolę tę pełni jeden z gospodarzy należących do grupy lub organizacji. W bardzo dynamicznie zmieniających się warunkach społeczno-ekonomicznych osoby zarządzające grupą lub organizacją godzą interesy wielu zainteresowanych stron, negocjują z partnerami handlowymi i często bez specjalnych kwalifikacji menedżerskich odnoszą sukcesy, ucząc się na własnych błędach. Utrudnieniem w podejmowaniu decyzji o współpracy jest brak liderów potrafiących przewodzić grupie i cieszących się zaufaniem jej członków. Ten aspekt przekłada się na proces tworzenia grup producenckich. Tylko nieliczni liderzy zintegrowali wokół siebie znaczącą liczbę gospodarstw i udało im się stworzyć grupy liczące ponad stu, a nawet kilkuset członków. Dodatkową barierą przed wstępowaniem gospodarstw do grup czy organizacji jest niechęć do inwestowania własnych pieniędzy w orga-

9 Grupy i organizacje producentów w ogrodnictwie w Polsce w latach nizację i funkcjonowanie grupy, wzajemna nieufność, brak lojalności i zaangażowania członków grupy [Czernyszewicz i Pawlak 2012]. Niekorzystnym zjawiskiem spowodowanym dużą liczbą niewielkich grup i organizacji producentów w jednym regionie jest silna konkurencja o zdobycie odbiorcy swoich produktów. Skutkuje to brakiem spójnej polityki względem odbiorców oraz nasileniem zjawiska podziału wsi. PODSUMOWANIE Lata to ważny czas inwestowania w infrastrukturę oraz budowania relacji społecznych na polskiej wsi. Polscy producenci z branży ogrodniczej przebyli w ostatnim dziesięcioleciu bardzo długą drogę, aby sprostać wyzwaniom konkurencyjności, nie tylko na rynkach krajowym i unijnym, lecz także na rynku światowym. Zrzeszeni w grupy producenckie, doposażeni w nowoczesny sprzęt i urządzenia, reprezentują interesy wielu drobnych producentów. Konsolidacja branży doprowadziła do powstania wielu grup i organizacji producentów. Jednakowy profil produkcji i skupienie grup w rejonie będą sprzyjały łączeniu się grup i organizacji. PIŚMIENNICTWO Bieniek-Majka M., Korzyści i bariery tworzenia grup producentów owoców i warzyw. Roczniki Ekonomiczne KPSW w Bydgoszczy 4, Boguta W. (red.), Organizacja i funkcjonowanie grup producentów rolnych. Poradnik informacyjno-szkoleniowy. Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa. Ciechomski W., Marzec-Wołczyńska T., Niewiadomski J., Rynek warzyw i owoców. W: E. Majewski, G. Dalton (red.), Strategiczne opcje dla polskiego agrobiznesu w świetle analiz ekonomicznych. Wieś Jutra, Warszawa, Czernyszewicz E., Pawlak J., Integracja w ogrodnictwie uwarunkowania, korzyści i bariery. W: E. Skrzypek (red.), Zintegrowany system zarządzania w organizacjach. Katedra Zarządzania Jakością i Wiedzą, Wydz. Ekonomiczny UMCS, Lublin, GUS, Uprawy ogrodnicze Powszechny Spis Rolny tematyczne/rolnictwo-lesnictwo/psr-2010/powszechny-spis-rolny-2010-uprawy-ogrodnicze,7,1.html, data dostępu 3 lutego data dostępu 2 lutego Krajowy Związek Grup Producentów Owoców i Warzyw, Rejestr organizacji uznanych oraz grup producentów (materiały niepublikowane). Lemanowicz M., 2005 Mechanizm udzielania pomocy finansowej grupom producentów rolnych (budżet krajowy i PROW). W: B. Klepacki i in. (red.), Kwestia agrarna w Polsce i na świecie. Wyd. SGGW, Warszawa, Stolarz M., Ślusarek K., Informator o grupach producentów rolnych oraz producentów owoców i warzyw. Krajowa Sieć Obszarów Wiejskich, Szczecin. Stoma M., Grupy producentów rolnych uwarunkowania i funkcjonowanie. Q&R Polska Sp. z o.o., Lublin. Ustawa z dnia 15 września 2000 r. o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw (Dz. U. 2000, nr 88, poz. 983).

10 60 Ł. KOPIŃSKI, E. CZERNYSZEWICZ Ustawa z dnia 18 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw (Dz. U. 2004, nr 162, poz. 1694). Ustawa z dnia 15 grudnia 2006 r. o zmianie ustawy o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw (Dz. U. 2006, nr 251, poz. 1847). Wykaz grup i organizacji producentów, Owoce Warz. Kwiaty 7, Summary. The last ten years was a period of very intense formation and development of groups producing fruit, vegetables, mushrooms and herbs. In the years Polish farms consolidating the producer groups received strong support of European Union funds for the construction of the park machine technology, improvement of the quality of products and increasing the efficiency of product sales. This period resulted in establishing 318 producer groups, associating 7223 farms. This is a good result, but it points to excessive fragmentation of producer groups. Polish producers recognize the importance of the group size, the land area and tonnage level production. Therefore, the following farms gradually join the existing producer groups. It is predicted that soon some groups, in order to increase their competitive advantage, will feel the need to merge. Key words: producer groups, producer organizations, integration of farms, horticulture