NOWE DANE DOTYCZĄCE POBYTU STANISŁAWA STASZICA WE FRANCJI

Transkrypt

1 Posiedzenie Nauk Geologicznych PAN w dniu r. Dr Piotr Daszkiewicz (*) Dr hab. inż. Radosław Tarkowski, prof. AP (**) (*) Muséum national d'histoire naturelle, USM Inventaire et suivi de la Biodiversité, Département écologie et gestion de la Biodiversité, 61, rue Buffon, Paris. (**) Instytut Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie, ul. Podchorążych 2, Kraków. NOWE DANE DOTYCZĄCE POBYTU STANISŁAWA STASZICA WE FRANCJI W 2005 roku obchodzona jest 250-rocznica urodzin Stanisława Staszica ( ). Jego rola w historii nauk nie ogranicza się do działalności w geologii. Był on również jednym z założycieli Towarzystwa Przyjaciół Nauk, tłumaczem dzieł filozofów i uczonych francuskich, był również politykiem. Pierwszy pobyt Staszica we Francji ( ) i studia odbyte w Paryżu, odegrały znaczącą rolę w ukształtowaniu poglądów późniejszego pisarza, działacza politycznego, uczonego, organizatora szkolnictwa i przemysłu, księdza i jednego z najwybitniejszych przedstawicieli polskiego oświecenia. Pomimo licznych prac biograficznych i sporego zainteresowania tym okresem życia, nasza wiedza na temat paryskich lat Staszica jest bardzo fragmentaryczna. Pomimo przeszło 150-letniego zainteresowania historiografii nauki biografią Staszica, jedynymi jak dotychczas znanymi źródłami informacji na temat pobytu Staszica w Paryżu są jego własne zapiski w: Krótki rys życia mego (Klaczko 1850) i Dziennik podróży Stanisława Staszica (1931) oraz rezultaty analizy cytowanych przez Staszica źródeł (Kleczkowski 2004). Artykuł przedstawia wstępne wyniki poszukiwań śladów Stanisława Staszica we Francji. Szczegółowe ich omówienie znajdzie czytelnik w artykule Daszkiewicza i Tarkowskiego (2005). Miejsca poszukiwań Opierając się na podanych przez Staszica informacjach jak i na danych przedstawionych w: Dziennik podróży Stanisława Staszica (1931), Kleczkowskiego (2004), Wójcika (1999) oraz po zasięgnięciu zdania historyków francuskich nauk przyrodniczych, autorzy sprawdzili zasoby: Archiwum Francuskiej Akademii Nauk, Archiwum Collège de France, Biblioteki Głównej MNHN (Muzeum Narodowego Historii Naturalnej), Biblioteki oraz wpisów inwentarzowych byłego Laboratorium Mineralogii MNHN, biblioteki Ėcole des 1

2 Mines, Biblioteki Société Géologique de France (Towarzystwa Geologicznego Francuskiego), Biblioteki Polskiej w Paryżu. Mało znany biogram Staszica Autorzy dokonali przeglądu francuskojęzycznych czasopism, słowników przyrodniczych, encyklopedii z końca XVIII i XIX wieku. Należy podkreślić, że lista francuskojęzycznych publikacji Staszica jest bardzo skromna i ogranicza się do krótkiego listu adresowanego do J.C. Delamétheriego: Sur les Mélanites trouvées en Pologne, opublikowanego na łamach Journal de Physique oraz do przedstawienia dorobku Staszica w Journal de Physique, w omówieniu pracy Staszica przez Paul Marie G. Treuil. Odnaleziono nie cytowany biogram Staszica w Biographie universelle ancienne et moderne: histoire par ordre alphabétique de la vie publique et privée de tous les hommes redagowanej przez Louis-Gabriel Michaud a ( ) o następującej treści: Staszic (Stanisław), polski pisarz i filantrop, urodzony w Pile, mieście gdzie jego ojciec i dziadek piastowali urząd burmistrza. Najpierw studiował w Getyndze i Lipsku, następnie dotarł do Paryża. W mieście tym spędził dwa lata studiując fizykę. Związany był z Dalambertem, Raynalem i innymi znaczącymi postaciami tamtej epoki. Następnie podróżował przemierzając Szwajcarię, Włochy i Sycylię. Głównym celem tych podróży były badania geologiczne. Zdobywszy głęboką wiedzę w różnych dziedzinach powrócił do Polski. Spotkał się tam jedynie z obojętnością. Nikt nie interesował się odnową intelektualną jaką Staszic chciał wprowadzić w swojej ojczyźnie. Wybrał więc pracowitą samotność szczodrobliwie dzieląc się z otoczeniem owocami swojej pracy. Jego znaczny majątek powiększył się dzięki dobremu gospodarowaniu. Staszic wstąpił do zakonu, bardziej zresztą spełniając wolę matki niż idąc za swoim powołaniem. Zawsze zresztą trzymał się z dala od religijnych sporów. Nie brał także udziału w zamieszkach politycznych, które miały dla Polski tak smutne konsekwencje. Napisał jednak kilka dzieł przeznaczonych dla wsparcia patriotycznych aspiracji tego kraju (Przestrogi dla Polski, Myśli o równowadze politycznej, itd.). Jego Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, którego Staszic był przyjacielem, wzbudziły duże zainteresowanie. Pomiędzy publikacjami o charakterze naukowym wymieńmy O statystyce Polski i O ziemiorodztwie Karpatów. Staszic pozostawił po sobie niewiele książek. W większości były to zresztą tłumaczenia. Przetłumaczył na polski dzieła Homera, Epoki Natury Buffona i poemat O religii Racina syna. Tłumaczenie to rozpoczął gdy miał piętnaście lat. Ten szlachetny obywatel zmarł 20 stycznia Jego testament zawierał wiele dobroczynnych zaleceń. Staszic ofiarował dwieście tysięcy złotych szpitalowi Jezusa w Warszawie, sto tysięcy 2

3 instytutowi chemicznemu, czterdzieści pięć tysięcy zakładowi dla głuchoniemych. Zalecił także parcelację swojego majątku w Hrubieszowie i rozdanie jego części biednym. Autor prezentowanego biogramu pozostaje nieznany. Prawdopodobna jest hipoteza, że był nim Polak albo ktoś związany z polskim środowiskiem emigracyjnym. Jest też możliwe, że autor biogramu z nieznanych względów (np. politycznych) wolał pozostać nieznany. Jeśli porównamy informacje zawarte w biogramie opublikowanym przez Michaud a z tymi zawartymi w autobiografii Staszica (Klaczko 1850) można zauważyć, że biogram zawiera informacje, których na próżno szukać w tekście samego Staszica. Warto także zwrócić uwagę nad wyborem ośrodków naukowych jakich dokonał Staszic przyjeżdżając do Francji. Wprawdzie pisał on o ojcowskich radach: W tym celu radził mi, bym po skończonej krajowej edukacji wyjechał za granicę do uniwersytetów niemieckich, a bardziej jeszcze zachwalał akademie francuzkie (Klaczko 1850), to jednak zastanawia wybór Collège Royal i Jardin de Plantes, a nie na przykład któregoś z francuskich uniwersytetów choćby Sorbony. Zapewne znane przyciągnęły Staszica do tych instytucji znane już wówczas w całej Europie nazwiska Buffona, Daubentona, Brissona. W tekście biogramu Michaud a jest mowa również o związkach z Jeanem le Rond d Alambertem ( ; matematyk i fizyk, encyklopedysta, jeden z najwybitniejszych uczonych francuskiego Oświecenia) i Guillaume-Thomas Raynalem ( ; ksiądz, pisarz polityczny, historyk i ekonomista, encyklopedysta), o których nie wspomina Staszic ani żaden z jego badaczy. Świadczy to o tym, że autor biogramu albo miał dostęp do jakichś dokumentów lub relacji nieznanych późniejszym biografom lub też, że miał kontakt z samym Staszicem lub z kimś kto Staszica znał osobiście. Pierwsze rezultaty poszukiwań śladów Staszica w archiwach paryskich. Większość przeprowadzonych przez autorów poszukiwań śladów Staszica w paryskich archiwach nie doprowadziła do żadnego pozytywnego rezultatu. Jedyną instytucją w której natrafiono na ślad pobytu Staszica we Francji jest MNHN. W zbiorze rękopisów Muzeum brak jest nazwiska Staszica. Żadnej wzmianki o nim nie znaleziono w rękopisach pozostawionych przez G. L. L. Buffona, M. J. Brissona i L. J. M. Daubentona, uczonych cytowanych przez Staszica w autobiografii (Klaczko 1850) jako jego nauczycieli. Udało się natomiast odnaleźć, co było prawdziwą niespodzianką wpis i autograf Staszica w rejestrze uczniów R. J. Haüy w MNHN. Udało się również odnaleźć kopię polskich nazwisk uczniów Haüy. Stanisław Staszic figuruje w niej w 1805 roku jako ksiądz: L abbé Stanislas Staszic (pozycja 48). Informacja o uczestnictwie Staszica w wykładach Haüy jest pod kilkoma względami istotną informacją dla biografii tego uczonego. Po pierwsze pokazuje jak niekompletne są informacje odtworzone z zapisków samego Staszica. Pobytowi w Muzeum Staszic poświęcił zaledwie kilka zdań (por. 3

4 Dziennik podróży , p ). Nie ma w nich wzmianki o uczestnictwie Staszica w wykładach Haüy. Drugą ważną informacją jest lista z nazwiskami dużej grupy (kilkudziesięciu) Polaków, słuchaczy wykładów Haüy. Lista ta jest interesująca dla historii nauki polskiej (w opracowaniu autorów). Pokazuje ona wpływ Haüy ego na rozwój nauk przyrodniczych w Polsce. Jeżeli zauważy się znaczącą liczbę polskich słuchaczy wykładów Haüy i rolę jaką odegrali oni później w rozwoju nauki, organizacji instytucji naukowych, finansowaniu badań i w życiu politycznym naszego kraju, można zauważyć, że wpływ Haüy na rozwój nauk przyrodniczych w Polsce był dotychczas niedoceniony, nie tylko przez biografów Staszica lecz również przez historyków obu krajów. Wśród przeszło 30 polskich słuchaczy wykładów Haüy znajdują się następujące nazwiska: senator Jan Bieliński ( ) ; generał Jan Weyssenhoff ( ); Antoni Downarowicz ( ), pułkownik Legionów Polskich w armii Napoleona; Antoni Pawłowicz, ( ) geolog, chemik, profesor Uniwersytetu Warszawskiego; Franciszek Potocki ( ), adiutant marszałka Davout; Feliks Drzewiński, profesor fizyki Uniwersytetu w Wilnie; Andrzej Serwiński (1772?-1842), polityk, agronom; Stanisław Plater ( ) oficer, historyk, geograf i kartograf ; Józef Skrodzki ( ), fizyk, zoolog, profesor Uniwersytetu Warszawskiego; Jan Krzyżanowski ( ) pedagog, organizator i reformator systemu edukacji; Ignacy Abłamowicz ( ) fizyk i chemik; Józef Markowski ( ) lekarz, profesor chemii i mineralogii Uniwersytetu Jagiellońskiego; Antoni Jaźwiński (1789-około1870) twórca mnemotechnicznej metody nauczania, znanej we Francji pod nazwą «metody polskiej». Najważniejsze wyniki i perspektywy dalszych poszukiwań Przeprowadzone poszukiwania nie wyczerpują możliwości odnalezienia kolejnych, nieznanych dokumentów dotyczących pobytu Stanisława Staszica w Paryżu. Za najważniejsze rezultaty przeprowadzonych badań należy uznać: biogram Staszica z Encyklopedii L.-G. Michaud a oraz wpis i autograf Staszica w rejestrze uczniów R. J. Haüy. Nieznana dotąd lista przeszło 30 Polaków - słuchaczy wykładów Haüy, wskazuje na wpływ tego przyrodnika i mineraloga na rozwój nauk przyrodniczych w Polsce na początku XIX wieku. Literatura: Daszkiewicz P., Tarkowski R. - Poszukiwania śladów Stanisława Staszica we Francji. Przegląd Geologiczny nr 11 (w druku). Dziennik podróży Stanisława Staszica , z rękopisów wydał Cz. Leśniewski. Nakładem PAU. Kraków

5 Klaczko J Autobiografia Staszica. Goniec Polski, nr 130 i 131. Kleczkowski A. S Staszica źródła inspiracji paryskie i literaturowe. Zeszyty staszicowskie nr 4. Wójcik Z. Stanisław Staszic organizator nauki i gospodarki. Kraków. Stowarzyszenie Wychowanków Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krakowie