Poszukiwania œladów Stanis³awa Staszica we Francji

Transkrypt

1 Poszukiwania œladów Stanis³awa Staszica we Francji Piotr Daszkiewicz *, Rados³aw Tarkowski** Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 11, 2005 Pierwszy pobyt Stanis³awa Staszica we Francji ( ) i studia odbyte w Pary- u, odegra³y decyduj¹c¹ rolê w ukszta³towaniu pogl¹dów póÿniejszego pisarza, P. Daszkiewicz R. Tarkowski dzia³acza politycznego, uczonego, organizatora szkolnictwa i przemys³u, ksiêdza i jednego z najwybitniejszych przedstawicieli polskiego Oœwiecenia. Pomimo licznych prac biograficznych i sporego zainteresowania tym okresem ycia (Dziennik podró y..., 1931; Kleczkowski, 2004; Leœniewski, 1926; Kukulski, 1928; Wójcik, 1999 i inne) nasza wiedza na temat paryskich lat Staszica jest nadal bardzo fragmentaryczna, wrêcz sk¹pa. Biografom uczonego uda³o siê dotrzeæ do oryginalnych zapisków samego Staszica (Dziennik podró y ; Klaczko, 1850), zwróciæ uwagê na jego naukowe otoczenie w Pary u (Wójcik, 1999) i na fakt, e jego pobyt w tym kraju zbieg³ siê z prze³omowym dla nauk geologicznych momentem (Kleczkowski, 2004). Uda³o siê nawet odtworzyæ Ÿród³a bibliograficzne z jakich korzysta³ Staszic (Kleczkowski, 2004) i które cytowa³ w pracy: O ziemiorodztwie Karpatow... (Staszic, 1815) i Dzienniku podró y Stanis³awa Staszica (1931). Jednak e, pomimo przesz³o 150-letniego zainteresowania historiografii nauki biografi¹ Staszica, jedynymi jak dotychczas znanymi Ÿród³ami informacji na temat pobytu Staszica w Pary u s¹ jego w³asne zapiski w: Krótki rys ycia mego (Klaczko, 1850) i Dziennik podró y Stanis³awa Staszica (1931) oraz rezultaty analizy cytowanych przez Staszica Ÿróde³, g³ównie wspó³czesnych mu francuskich i niemieckich prac przyrodniczych. Sytuacjê tê dobrze opisa³ Kleczkowski (2004):... Mówi¹c o inspiracjach paryskich Staszica, nale y mieæ na myœli dwa jego pobyty w tym mieœcie: dwuroczny z lat oraz przesz³o pó³roczny od 10 listopada 1804 do 22 czerwca 1805 r. O pierwszym wiemy niewiele, tylko z autobiografii, o drugim nieco cennych informacji dostarcza Dziennik podró y... (D ). Wed³ug Wójcika Staszic by³ we Francji (mo e te w Pary u?) w latach , towarzysz¹c w podró y swojemu wychowankowi Stanis³awowi Zamoyskiemu. Opieraj¹c siê na podanych przez samego Staszica, informacjach, jak i na danych przedstawionych w: Dziennik podró y Stanis³awa Staszica (1931), Wój- *Muséum national d Histoire naturelle, USM Inventaire et suivi de la Biodiversité, Département écologie et gestion de la Biodiversité, 61, rue Buffon, PARIS; piotrdas@mnhn.fr **Instytut Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie, ul. Podchor¹ ych 2, Kraków; tarkowski@min-pan.krakow.pl cika (1999), Kleczkowskiego (2004), autorzy postanowili przeprowadziæ poszukiwania w paryskich archiwach œladów pobytów Staszica. Zwa ywszy na ró norodnoœæ, rozproszenie, jak i ogromne bogactwo francuskich zasobów archiwalnych, przeprowadzone dotychczas poszukiwania nie wyczerpuj¹ wszystkich mo liwoœci. Jest nadzieja, e pewnego dnia œwiat³o dzienne ujrz¹ nieznane dokumenty dotycz¹ce pobytu Staszica we Francji. Prowadzone badania s¹ kontynuowane, a prezentowany artyku³ omawia pierwsze uzyskane rezultaty. Niniejsz¹ publikacj¹ autorzy pragn¹ siê przy³¹czyæ do obchodów Roku Jubileuszowego z okazji 250-lecia urodzin Stanis³awa Staszica. Miejsca poszukiwañ Podstawowym problemem jaki przysz³o rozwi¹zaæ autorom by³ wybór zasobów archiwalnych w Pary u, w których nale y przeprowadziæ poszukiwania. Po analizie fragmentów tekstów Staszica (cytowanych powy ej), uwzglêdniaj¹c informacje zawarte w publikacjach Dziennik podró y... (1931), Wójcika (1999), Kleczkowskiego (2004) oraz po zasiêgniêciu opinii historyków francuskich nauk przyrodniczych, a zw³aszcza geologii (patrz podziêkowania), w pierwszej kolejnoœci sprawdzono zasoby: Archiwum Francuskiej Akademii Nauk, Archiwum Coll ge de France, Biblioteki Gùównej Narodowego Muzeum Historii Naturalnej (MNHN), biblioteki oraz wpisów inwentarzowych byùego Laboratorium Mineralogii MNHN, biblioteki École des Mines, biblioteki Société Géologique de France (Francuskiego Towarzystwa Geologicznego), Biblioteki Polskiej w Pary u. Na wizytê w dwóch ostatnich z cytowanych instytucji zdecydowano siê pomimo, e zosta³y one utworzone w okresie póÿniejszym ni pobyty Staszica we Francji. Maj¹ one bogate kolekcje dokumentów zwi¹zanych z histori¹ geologii (Société Géologique de France) oraz poloników (Biblioteka Polska), równie z okresu wczeœniejszego ni ich utworzenie. Wymienione i odwiedzone przez autorów instytucje nie wyczerpuj¹ listy francuskich archiwów mog¹cych posiadaæ dokumenty zwi¹zane z pobytem Staszica. Nale y te zwróciæ uwagê na bogate zbiory prywatne i inne (np. archiwa wojskowe) istniej¹ce we Francji. Ma³o znany biogram Staszica W poszukiwaniu ewentualnych omówieñ prac Staszica lub jego korespondencji, autorzy dokonali przegl¹du francuskojêzycznych czasopism, s³owników przyrodniczych i encyklopedii z tamtego okresu. Zwa ywszy na ogromn¹ liczbê prac w Polsce poœwiêconych Staszicowi, w tym bibliografii (Hahn, 1928), autorzy mieli niewielk¹ nadziejê na znalezienie jakichœ nieznanych informacji czy danych. Nale y podkreœliæ, e lista francuskojêzycznych publikacji Staszica jest bardzo skromna i ogranicza siê praktycznie do jego krótkiego listu adresowanego do J.C. Delamétheriego: Sur les Mélanites trouvées en Pologne, opublikowanego na 1021

2 ³amach Journal de Physique (Staszic, 1807)* oraz do przedstawienia dorobku Staszica w Journal de Physique,w omówieniu pracy Staszica przez Paul Marie G. Treuil. Niespodziank¹ by³o wiêc znalezienie praktycznie nie cytowanego biogramu Staszica w Biographie universelle ancienne et moderne: histoire par ordre alphabétique de la vie publique et privée de tous les hommes redagowanej przez Louis-Gabriel Michaud ( ) (Michaud, ), najwa niejszej zapewne dziewiêtnastowiecznej, francuskojêzycznej encyklopedii biograficznej. Polskie t³umaczenie tego biogramu przedstawiono poni ej. Staszic (Stanis³aw), polski pisarz i filantrop, urodzony w Pile, mieœcie gdzie jego ojciec i dziadek piastowali urz¹d burmistrza. Najpierw studiowa³ w Getyndze i Lipsku, nastêpnie dotar³ do Pary a. W mieœcie tym spêdzi³ dwa lata studiuj¹c fizykê. Zwi¹zany by³ z d Alambertem, Raynalem i innymi znacz¹cymi postaciami tamtej epoki. Nastêpnie podró owa³ przemierzaj¹c Szwajcariê, W³ochy i Sycyliê. G³ównym celem tych podró y by³y badania geologiczne. Zdobywszy g³êbok¹ wiedzê w ró nych dziedzinach powróci³ do Polski. Spotka³ siê tam jedynie z obojêtnoœci¹. Nikt nie interesowa³ siê odnow¹ intelektualn¹ jak¹ Staszic chcia³ wprowadziæ w swojej ojczyÿnie. Wybra³ wiêc pracowit¹ samotnoœæ szczodrobliwie dziel¹c siê z otoczeniem owocami swojej pracy. Jego znaczny maj¹tek powiêkszy³ siê dziêki dobremu gospodarowaniu. Staszic wst¹pi³ do zakonu, bardziej zreszt¹ spe³niaj¹c wolê matki ni id¹c za swoim powo³aniem. Zawsze zreszt¹ trzyma³ siê z dala od religijnych sporów. Nie bra³ tak e udzia³u w zamieszkach politycznych, które mia³y dla Polski tak smutne konsekwencje. Napisa³ jednak kilka dzie³ przeznaczonych dla wsparcia patriotycznych aspiracji tego kraju (Przestrogi dla Polski, Myœli o równowadze politycznej, itd.). Jego Uwagi nad yciem Jana [w oryginale Andrzeja] Zamoyskiego, którego Staszic by³ przyjacielem, wzbudzi³y du e zainteresowanie. Pomiêdzy publikacjami o charakterze naukowym wymieñmy O statystyce Polski i O ziemiorodztwie Karpatow. Staszic pozostawi³ po sobie niewiele ksi¹ ek. W wiêkszoœci by³y to zreszt¹ t³umaczenia. Przet³umaczy³ na polski dzie³a Homera, Epoki Natury Buffona i poemat O religii Racina syna. T³umaczenie to rozpocz¹³ gdy mia³ piêtnaœcie lat. Ten szlachetny obywatel zmar³ 20 stycznia 1826 [w oryginale podana jest b³êdna data 1806]. Jego testament zawiera³ wiele dobroczynnych zaleceñ. Staszic ofiarowa³ dwieœcie tysiêcy z³otych szpitalowi Jezusa w Warszawie, sto tysiêcy instytutowi chemicznemu, czterdzieœci piêæ tysiêcy zak³adowi dla g³uchoniemych. Zaleci³ tak e parcelacjê swojego maj¹tku w Hrubieszowie [w oryginale Rubieszowie] i rozdanie jego czêœci biednym. Ten bardzo trafny, krótki biogram œwiadczy, e jego autor dobrze zna³ yciorys i prace Staszica. L.-G. Michaud *W liœcie skierowanym do J.C. Delamétheriego (w opracowaniu autorów), Staszic wspomina o wstêpowaniu w rejonie Krzeszowic/Krakowa ska³ o w³asnoœciach magnetycznych zawieraj¹cych znaczn¹ iloœæ hornblendy bazaltowej, w których znalaz³ ró nej wielkoœci kryszta³y czarnych melanitów. Nazwa melanit (dzisiaj ju nie u ywana) dotyczy odmiany andradytu (minera³ z grupy granatów) (Manecki, 2004). Wed³ug opinii mineralogów: prof. A. Maneckiego i dr G. Bzowskiej, nale y wykluczyæ wystêpowanie hornblendy bazaltowej i melanitów w ska³ach wylewnych okolic Krzeszowic. Prawdopodobnie Staszic pomyli³ hornblendê bazaltow¹ z oliwinem lub produktami wietrzenia oliwinu, a czarny minera³ uwa any przez niego za melanit to najprawdopodobniej iddingsyt. by³ pisarzem historycznym, dziennikarzem i wydawc¹. Znany ze swoich przekonañ religijnych i monarchistycznych, spêdzi³ wiele miesiêcy w wiêzieniu za druk antynapoloeoñskich tekstów. W póÿniejszym okresie poœwiêci³ siê pracy publicystycznej i naukowej. W przypadku Biographie universelle... by³ jedynie redaktorem i wydawc¹. Poszczególne biogramy s¹ opatrzone inicja³ami autorów, a na koñcu ka dego tomu znajduje siê informacja, któremu autorowi odpowiada dany inicja³. Jednak e przy literze Z jak¹ jest podpisany biogram Staszica, widnieje informacja autor anonimowy. Nie sposób zatem odpowiedzieæ na pytanie kim by³ autor biogramu. Bardzo prawdopodobna jest jednak e hipoteza, e by³ to albo Polak (ChodŸko?) albo ktoœ zwi¹zany z polskim œrodowiskiem emigracyjnym. W tamtych czasach wiele znanych osób publikowa³o anonimowo. Jest te mo liwe, e autor biogramu z nieznanych wzglêdów np. politycznych wola³ pozostaæ anonimowy. Jeœli porównamy informacje zawarte w biogramie opublikowanym przez Michauda ( ), z tymi jakie s¹ zawarte w krótkiej autobiografii Staszica (Klaczko, 1850) zauwa ymy, e biogram zawiera informacje, których pró - no szukaæ w tamtym tekœcie. Pisz¹c, jak ojciec zachêca³ go do nauki Staszic wspomina³ (Klaczko, 1850): W tym celu radzi³ mi, bym po skoñczonej krajowej edukacyi wyjecha³ za granicê do uniwersytetów niemieckich, a bardziej jeszcze zachwala³ akademie francuzkie. (...) Zwiedziwszy uniwersytety w Lipsku i Getyndze, zatrzyma³em siê lat dwa w Pary u, przy kolegium franuzkiem**. Szczególniej odda³em siê naukom fizyki i historyi naturalnej. Pierwszej s³ucha³em pod Brissonem, drugiej pod s³awnym d Aubanten. Przez tego zabra³em znajomoœæ z nieœmiertelnej pamiêci Buffonem. Wyda³ on by³ wtenczas œwie e Epoki **Warto tak e zwróciæ uwagê i zastanowiæ siê nad wyborem oœrodków naukowych jakich dokona³ Stanis³aw Staszic przyje d aj¹c do Francji. Wprawdzie pisa³ on przecie o ojcowskich radach: W tym celu radzi³ mi, bym po skoñczonej krajowej edukacji wyjecha³ za granicê do uniwersytetów niemieckich, a bardziej jeszcze zachwala³ akademie francuzkie (podkreœlenie autorów), to jednak zastanawia wybór Collège Royal i Jardin de Plantes, a nie na przyk³ad któregoœ z francuskich uniwersytetów choæby Sorbony. Oczywiœcie przypuszczaæ mo na, e znane ju wówczas w ca³ej Europie nazwiska Buffona, Daubentona, Brissona czy te matematyków przyci¹gnê³y m³odego Polaka do tych w³aœnie instytucji. Czy jednak by³ to jedyny motyw wyboru? Zastanawiaj¹ce jest, e jak dotychczas historycy nauki i biografowie Staszica nie postawili tego pytania. Warto przypomnieæ, e jak s³usznie zauwa y³ Yves Lassius te dwie ró ne z pozoru instytucje wiele ³¹czy³o: W motywacjach utworzenia, obu tych tak szacownych dzisiaj instytucji, z ³atwoœci¹ dostrzec mo na wiele podobieñstw. Podobnie jak ³atwo obserwowalna jest równoleg³oœæ ewolucji ich struktury i stosowanych przez nie metod. Znacz¹cym jest tak e jak wiele wa nych dla nauki postaci zwi¹zanych by³o jednoczeœnie z Collège Royal i z Jardin de Plantes. Oczywiœcie, utworzone w 1530 roku, Collège jest starsze o prawie ca³y wiek od Jardin, który otrzyma³ swój statut w 1635 roku. Program dzia³ania Collège jest szerszy poniewa nic nie by³o mu w zasadzie zakazanym, dewiz¹, przyznan¹ mu przez Henryka IV, wraz z kwiatem lilii jako god³em, by³o docet omnia. Nie brak jednak e cech wspólnych w motywacjach powo³ania obu instytucji. Zarówno Collège jak i Jardin powsta³y z królewskiej woli utworzenia, poza Uniwersytetem to znaczy poza wszelkimi ograniczeniami administracyjnymi i intelektualnymi, nowoczesnego nauczania, wolnego, bez kompleksów, zawsze na najwy szym poziomie ale dostêpnego dla jak najwiêkszej iloœci s³uchaczy bez onieœmielaj¹cych ograniczeñ (Laissus & Torlais 1986). 1022

3 natury. Przy czêstej z nim o tem dziele rozmowie, powzi¹³em myœl wyt³ómaczenia Epok natury na ojczysty jêzyk. Nastêpnie zwiedzanie gór Alp i Apeninu, gdym powraca³ do kraju, przekonywa³o miê, i ta teorya epok jest dowcipna, ale z natur¹ niezgodna. To postrze enie zwraca³o coraz wiêcej uwagê moj¹ na rozpoznanie ziemiorodztwa Karpatów. Zacz¹³em w tym zamiarze zbieraæ wszystkie uwagi geologiczne, tak we w³asnym kraju, jakote przy powtórnem zwiedzeniu W³och, Alp, Apeninu, Wezuwiuszu i Etny. Nakoniec przez kilka lat zwiedzanie naszych ojczystych Karpatów przyprowadzi³o mnie do wydania dzie³a: O ziemiorodztwie Karpatów i ziemi dawnej Sarmacyi. Nale y podkreœliæ, e w tekœcie Michauda jest mowa o zwi¹zkach z d Alambertem* i Raynalem**, o których nie wspomina Staszic. Œwiadczy to o tym, e autor biogramu albo mia³ dostêp do jakichœ dokumentów lub relacji nieznanych póÿniejszym biografom lub te, e mia³ kontakt z samym Staszicem lub z kimœ kto Staszica zna³ osobiœcie. Zwi¹zki Maleszewskiego i ChodŸki ze Staszicem Wœród ró nych œladów godnych zbadania szczególnie interesuj¹ce wydaje siê autorom sprawdzenie ewentualnych zwi¹zków informacji o Staszicu z postaciami Piotra Maleszewskiego ( ) i Leonarda ChodŸki ( ). Te dwie postacie z polskiej emigracji mog³y mieæ jakiœ zwi¹zek z informacjami na temat ycia Staszica opublikowanymi przez Michauda i mog³y posiadaæ informacje na temat jego paryskich wizyt. Maleszewski przebywaj¹cy od 1786 r., mniej lub bardziej regularnie w Pary u, by³ nie tylko ekonomist¹ interesuj¹cym siê spraw¹ w³oœciañsk¹, handlem i mieszczañstwem (podobnie jak Staszic), ale z racji na rozleg³e kontakty polityczne by³ tak e jednym z najbardziej wp³ywowych Polaków we Francji koñca osiemnastego i pocz¹tku dziewiêtnastego wieku. ywo interesowa³ siê naukami przyrodniczymi. Co wiêcej, napisa³ omówienie ksi¹ ki Delam thrie go***, jak i korespondowa³ z tym uczonym. Przypomnijmy, e to w³aœnie czasopismu prowadzonemu przez Delameth rie- go zawdziêczamy jedyne bezpoœrednie œlady zwi¹zków Staszica z Francj¹. Jest wiêc nieomal pewnym, e zarówno zainteresowania jak i odwiedzane miejsca i salony naukowe Pary a sprawi³y, e drogi Staszica i Maleszewskiego tutaj siê krzy owa³y. Leonard ChodŸko (ziêæ Maleszewskiego), znany uczony, kolekcjoner, publicysta, redaktor i wydawca encyklopedii La Pologne...**** gromadzi³ *Jean le Rond d Alambert ( ) matematyk i fizyk, encyklopedysta, jeden z najwybitniejszych uczonych francuskiego Oœwiecenia. **Guillaume-Thomas Raynal ( ), ksi¹dz, pisarz polityczny, historyk i ekonomista, encyklopedysta. ***Grodek (1936) powo³uj¹c siê na korespondencjê Maleszewskiego i ksiê nej Sapie yny pisz¹c o rozproszonej bardzo publicystyce Maleszewskiego wspomina: Podobno zamieœci³ w jakiemœ piœmie recenzjê z dzie³a o mineralogii de Lametterie. Nie uda³o siê jej jednak odnaleÿæ. Zapewne by³o to omówienie Manuel du minéralogiste; ou sciagraphie du règne minéral, distribuée d après l Analyse chimique wydanego w 1792 r. ****La Pologne historique, littéraire, monumentale et pittoresque, rédigée par une société de littérateurs sous la direction de Léonard Chodzko; publiée par Ignace-Stanislas Grabowski, polonika, które póÿniej sta³y siê zacz¹tkiem zbiorów Biblioteki przy Muzeum Polskim w Rappersville. W Pary- u ChodŸko by³ uznawany za autorytet w sprawach polskiej historii. Gdy Julian Klaczko opublikowa³ po raz pierwszy, w 1850 r. w Poznaniu, autobiografiê Stanis³awa Staszica zaznaczy³, e tekst ten pochodzi ze zbiorów ChodŸki. W jaki sposób autobiografia ta mog³a trafiæ do jego zbiorów? ChodŸko przyjecha³ do Pary a przed Powstaniem Listopadowym. Trudno jest przypuszczaæ, e wywióz³ ten tekst z kraju. Po powstaniu droga powrotu do Polski by³a dla ChodŸki zamkniêta. Tekst autobiografii zrabowany przez Rosjan powróci³ do kraju dopiero po odzyskaniu niepodleg³oœci, w rezultacie negocjacji w sprawie zwrotu zrabowanych dóbr kultury, prowadzonych po Traktacie Ryskim przez rz¹d Polski z Sowietami. Prawdopodobn¹ jest hipoteza, e ChodŸko dysponowa³ w Pary u odpisem autobiografii, odnalezionym byæ mo e w papierach teœcia. Mo liwym jest, e autorem biogramu Staszica w Biographie Universelle Michaud (Michaud, ) by³ ktoœ z otoczenia ChodŸki (lub on sam). Niestety, prowadzone i opublikowane przez Grodka (1936), szerokie badania nad spuœcizn¹ i korespondencj¹ Maleszewskiego, nie doprowadzi³y do znalezienia jakiejkolwiek korespondencji zwi¹zanej ze Staszicem. Zniszczenie w okresie okupacji zbiorówbiblioteki przy Muzeum Polskim w Rappersville, w tym kolekcji ChodŸki, sprawiaj¹ e prawdopodobnie nigdy zagadka ta nie znajdzie rozwi¹zania. W tej sytuacji jedynym konkretnym œladem ewentualnych zwi¹zków Staszica z Maleszewskim jest informacja podana w: Dzienniku podró y... (1931): Je eliby by³o prze³o one na niemiecki lub francuski jêzyk trzebaby coœ pos³aæ do Pary a dla Instytutu, a w polskim jêzyku dla Pana Maleszewskiego [!] i Jenera³a Koœciuszki, któremu tak e poszlij moj¹ Jeografiê, najlepiejby by³o przez Staszica, który ma jechaæ do ksiê nej Sapie ynej (list Jana Œniadeckiego z Mediolanu 1 listopada 1804 r. do Dmochowskiego). Pierwsze rezultaty poszukiwañ œladów Staszica w archiwach paryskich Wiêkszoœæ przeprowadzonych przez autorów poszukiwañ w paryskich archiwach nie doprowadzi³a do adnego pozytywnego rezultatu. Nawet w Coll ge de France (dawniej Coll ge Royal) nie natrafiono na nazwisko S. Staszica. Nale y podkreœliæ, e w Instytucji tej zachowa³y siê rejestry s³uchaczy (niestety niekompletne, czêœciowo tak e z lat pobytu Staszica we Francji). W³aœnie tê instytucjê Staszic cytowa³ jako miejsce swoich studiów w Pary u. Jedyn¹ instytucj¹ w której natrafiono na œlad pobytu Staszica jest Biblioteka G³ówna MNHN (ryc. 1). W zbiorze rêkopisów MNHN brak nazwiska Staszica. adnej wzmianki o nim nie znaleziono w rêkopisach pozostawionych przez G. L. L. Buffona, M. J. Brissona i L. J. M. Daubentona, uczonych cytowanych przez Staszica w autobiografii (Klaczko, 1850) jako jego nauczycieli. W muzealnej bibliotece nie ma egzemplarza O ziemiorodztwie Karpatow... (Staszic, 1815), co wskazuje na to, e Staszic najprawdopodobniej nie podarowa³ tej ksi¹ ki, adnemu z muzealnych profesorów. 1023

4 Ryc. 1. Jardin de Roi (obecnie Jardin de Plantes, w g³êbi biblioteka MNHN) mal. J.B. Hilair, 1794; najwa niejsze miejsce studiów S. Staszica w Pary u. Ze zbiorów Narodowej Biblioteki Francji Galica Prawdziw¹ niespodziank¹ by³o odnalezienie wpisu i autografu Staszica w rejestrze uczniów R. J. Haüy w MNHN. Fakt ten pokazuje na ca³¹ trudnoœæ prowadzenia podobnych poszukiwañ. Rejestr uczniów nie jest wymieniony w katalogu muzealnych zasobów bibliotecznych i archiwalnych. W chwili obecnej prowadzony jest program badawczy dotycz¹cy uczniów L. J. M. Daubentona i R. J. Haüy (uprzednio podobny program zrealizowany zosta³ na temat uczniów Lamarcka). Dziêki yczliwoœci panów prof. P. Corsi, R. Bange oraz pana J.-P. Chiapperro mogliœmy zapoznaæ siê z list¹ s³uchaczy, a nawet otrzymaæ kopiê polskich nazwisk uczniów Haüy. Stanis³aw Staszic figuruje w niej w 1805 r. jako ksi¹dz: L abbé Stanislas Staszic (pozycja 48). Dziêki yczliwoœci Prof. J.-P. Chiapperro autorzy mogli zapoznaæ siê tak e z rejestrami ofiarodawców okazów do kolekcji muzealnej i do kolekcji prywatnej Haüy. Brak tam nazwiska Stanis³awa Staszica, co wydaje siê wzmacniaæ hipotezê, e nie utrzymywa³ on kontaktów ze swoimi paryskimi nauczycielami. Odnalezienie informacji o uczestnictwie Stanis³awa Staszica w wyk³adach Haüy jest pod kilkoma wzglêdami wa n¹ informacj¹ dla biografii tego uczonego. Po pierwsze pokazuje jak niekompletne s¹ informacje odtworzone z zapisków samego Staszica. Pobytowi w Muzeum Staszic poœwiêci³ zaledwie kilka zdañ (por. Dziennik podró y..., 1931, p ). Nie ma w nich wzmianki o uczestnictwie Staszica w tych wyk³adach. Drug¹ wa n¹ informacj¹ jest lista z nazwiskami du ej grupy (kilkunastu) Polaków, s³uchaczy wyk³adów Haüy. S¹ wœród niej m. in. takie nazwiska jak: Franciszek Potocki, Jan Bielinski, Józef Wybicki (syn Józefa, autora hymnu), Józef Markowski, Feliks Drzewiñski, Marek Antoni Paw³owicz, Antoni JaŸwiñski i inni. Lista ta jest interesuj¹ca dla historii polskiej nauki (co bêdzie przedmiotem oddzielnego opracowania autorów). Wydaje siê ona byæ niedoceniona we Francji. Potwierdza to artyku³ poœwiêcony miêdzynarodowym kontaktom R. J. Haüy (Touret, 1997), w którym nie ma adnej informacji na temat oddzia³ywania tego uczonego na polskie nauki przyrodnicze. Autorzy postanowili równie zweryfikowaæ hipotezê ewentualnych kontaktów Staszica z Lamarckiem i jego ewentualnego uczestnictwa w wyk³adach z botaniki*. Niestety, choæ wœród rozpoznanych uczniów Lamarcka znaj- *Zbadanie hipotezy o ewentualnych kontaktach Staszica z Lamarckiem wydawa³o siê interesuj¹ce z kilku powodów. Po pierwsze to bardzo wa na przecie botaniczna czêœæ pracy OZiemiorodztwie Karpatow... (Staszic, 1815). Jak wiadomo to Franciszek Schiedt oznacza³ dostarczone mu przez Staszica roœliny. Jednak e autor Ziemiorodztwa... nie tylko musia³ przecie umieæ sporz¹dziæ w terenie zielnik ale tak e doskonale zna³ wiele z nowoczesnych wówczas koncepcji botanicznych (miêdzy innymi pionowego rozmieszczenia roœlin w górach), jego wiedza botaniczna daleko wykracza³a zatem zakres zwyczajowego wykszta³cenia geologów. Nie bardzo wiadomo, gdzie tê botaniczn¹ wiedzê naby³. Jeœli dodamy do tego fakt, e Lamarck by³ uznawany za niepodwa alny autorytet w dziedzinie zoologii i paleontologii bezkrêgowców to prawdopodbnym wydawa³o siê autorom, e Staszic by³ zainteresowany nie tylko ewentualnym kontaktem z tym uczonym, ale i uczêszczaniem na jego wyk³ady. 1024

5 duje siê 11 Polaków brak jakiejkolwiek informacji na temat uczestniczenia Stanis³awa Staszica w jego wyk³adach. Perspektywy dalszych poszukiwañ Przeprowadzone poszukiwania nie wyczerpuj¹ mo liwoœci odnalezienia nieznanych dokumentów archiwalnych dotycz¹cych pobytu Stanis³awa Staszica w Pary u. Dotyczy to (przynajmniej czêœciowo) zespo³ów archiwalnych w których autorzy prowadzili ju poszukiwania. Wskazuje na to z jednej strony du y rozmiar owych zasobów, jak i panuj¹cy w niektórych z nich ba³agan (Coll ge de France) czy te z³e (lub niekiedy wrêcz brak) katalogowanie. W nastêpnym etapie przedmiotem poszukiwañ œladów Stanis³awa Staszica we Francji bêd¹ równie inne francuskie zasoby archiwalne. Kleczkowski (2004, p. 259) pisz¹c o jedynym znanym francuskim omówieniu ksi¹ ki Staszica przypomina, e: W 1807 roku w Journal de physique, de chimie, d histoire naturelle et des arts (t. LXV, Août, s ), wydawanym przez J.C. Delamétheriego, ukaza³o siê streszczenie tej rozprawy w jêzyku francuskim: Géologie des Montagnes de l ancienne Sarmatie (Pologne d aujourd hui), podpisane «Extrait par M.[onsieur] G. Treuil. [Paul-Marie-Gabriel] Treuil by³ profesorem matematyki w wy szej szkole wojskowej Prytanée Militaire w La Fléche (na wschód od Angers, 250 km na po³udniowy zachód od Pary- a) [w póÿniejszym okresie by³ profesorem w najbardziej presti owej francuskiej szkole wojskowej w Saint-Cyr]. Jakie by³y jego kontakty ze Staszicem, jaka znajomoœæ jêzyka polskiego nie wiadomo. Zwa ywszy na ogromne zainteresowanie w³adz wojskowych w okresie napoleoñskim terenami opisywanymi przez Staszica, pracê licznych przyrodników francuskich dla potrzeb armii, jak i na dysponowanie wykszta³con¹ kadr¹ polskich oficerów, nie ma niczego dziwnego w tym, e streszczenie pracy O ziemiorodztwie Karpatow... (Staszic, 1815) opublikowane zosta³o przez profesora szko³y wojskowej. W zwi¹zku z tym kontynuacj¹ przedstawionych w niniejszym artykule poszukiwañ bêdzie równie sprawdzenie archiwów wojskowych. Autorzy planuj¹ tak e opublikowanie apelu w czasopismach przyrodniczych, jak i archiwistycznych w nadziei na odnalezienie ewentualnych dokumentów o Staszicu znajduj¹cych siê w zbiorach prywatnych. Autorzy pragn¹ podziêkowaæ za wszechstronn¹ pomoc i dyskujê profesorom: P. Corsi, J. Chiappero, J.-M. Drouin, dr E. Gonthier, A. Gerin, G. Gohau, L. Touret, Z. Wójcikowi oraz doktorom B. Bilodeau, R. Bange, T. Hoquet i J. PeŸdzie. Literatura Dziennik podró y Stanis³awa Staszica , 1931 z rêkopisów wyda³ Cz. Leœniewski. Nak³adem PAU. Kraków. GRABOWSKI T Stanis³aw Staszic Próba syntezy. [W:] Ksiêga zbiorowa pod red. Z. Kukulskiego. Wyd. Lubelskiego Komitetu Obchodu Setnej Rocznicy Zgonu St. Staszica. Lublin: GRODEK A Piotr Maleszewski ( ) i jego nauka spo³eczna. Szko³a G³ówna Handlowa. Warszawa. HAHN W Biografia o Stanis³awie Staszicu. [W:] Ksiêga zbiorowa pod red. Z. Kukulskiego. Wyd. Lubelskiego Komitetu Obchodu Setnej Rocznicy Zgonu St. Staszica. Lublin: KLACZKO J Autobiografia Staszica. Goniec Polski, 130, 131. KLECZKOWSKI A. S Staszica Ÿród³a inspiracji paryskie i literaturowe. Zesz. Staszicowskie, 4: KUKULSKI Z. (red.) 1928 Stanis³aw Staszic MDCCLV MDCCCXXVI, Ksiêga zbiorowa. Wyd. Lubelskiego Komitetu Obchodu Setnej Rocznicy Zgonu St. Staszica. Lublin. LAISSUS Y. & TORLAIS J Le Jardin du Roi et le Collége royal dans l enseignement des sciences au XVIII sic le dans Taton R. Enseignement et diffusion des sciences au XVIII si cle. Hermann, Paris. LEŒNIEWSKI C Stanis³aw Staszic jego ycie i ideologia w dobie Polski Niepodleg³ej ( ). Warszawa. MANECKI A Encyklopedia minera³ów z polskim i angielskim s³ownikiem nazw. Minera³y Ziemi i materii kosmicznej. AGH Kraków. MICHAUD L.-G Biographie universelle ancienne et moderne 45 vol., éd. de Paris : Delagrave ( ); Chez Madame C. Desplaces et; Leipzig: Librairie de F. A. Brockhaus ( ). STASZIC S O ziemiorodztwie Karpatow i innych gor i rownin Polski. Warszawa, s atlas. STASZIC S Lettre de M. Stazis J.-C. Delamétherie sur les Mélanites trouvées en Pologne. Journale de Phisique, de chimie, d histoire naturelle et des arts. 64, Paris. TOURET L Lettres et manuscrits. Relations parisiennes et internationales de René-Just Haüy. Rev. Hist. Sc., 50: WÓJCIK Z Stanis³aw Staszic organizator nauki i gospodarki. Kraków. Stowarzyszenie Wychowanków Akademii Górniczo-Hutniczej im. S. Staszica w Krakowie. 1025