Беларускае мястэчка, шырока пашыраны ў мінулым тып паселішча

Transkrypt

1 УДК 94 (438) Ганна Вайцешчык (Гродна) КУЛЬТУРНАЕ РАЗВІЦЦЁ МЯСТЭЧКАЎ ЗАХОДНЯЙ БЕЛАРУСІ Ў ГГ. (АНАЛІЗ КРЫНІЦ ПА ПРАБЛЕМЕ) 1 В статье анализируются основные группы источников, связанные с проблемой культурного развития местечек Западной Беларуси в гг., акцентируется внимание на необходимости более глубокого изучения проблемы на основе комплекса доступных источников и литературы. Беларускае мястэчка, шырока пашыраны ў мінулым тып паселішча цэлая эпоха ў гісторыі нашай краіны. Як адзначыла даследчыца мястэчкаў Беларусі І.В. Соркіна, мястэчкі не толькі пераходны этап паселішча паміж горадам і вёскай, але і самадастатковая адметная з ява пабытовага і культурнага жыцця Беларусі [1, с. 345]. Уключэнне Заходняй Беларусі ў склад Польшчы ў 1921 г. прадвызначыла новы этап гістарычнага развіцця для заходнебеларускіх мястэчак, асабліва ў культурным плане. Мястэчкі Заходняй Беларусі ў гг., якіх было значна больш за колькасць гарадоў, выконвалі пэўныя культурныя функцыі ў гміне ці павеце, цэнтрамі якіх яны з яўляліся. Палітыка паланізацыі, якую праводзіў польскі ўрад галоўным чынам праз культуру, была накіравана на стварэнне этнічнааднародных польскіх мястэчкаў. Гэтыя фактары не маглі не адбіцца на развіцці местачковай асветы, тэатра, кіно, архітэктуры і мастацтва. Прааналізаваць культурнае становішча заходнебеларускіх мястэчкаў у міжваенны перыяд дазваляюць разнастайныя дакументальныя і апавядальныя крыніцы. Найбольш прадстаўнічай групай з яўляюцца архіўныя дакументальныя матэрыялы. Матэрыялы фондаў Дзяржаўнага архіва Брэсцкай вобласці, Дзяржаўнага архіва Гродзенскай вобласці, Занальнага дзяржаўнага архіва ў г. Маладзечна, Цэнтральнага дзяржаўнага архіва Літвы, Архіва Новых Актаў у Варшаве, Цэнтральнага архіва гісторыі яўрэйскага народа ў 1 Збор матэрыялаў для тэкста артыкула ў бібліятэках і архівах Варшавы быў здзейснены, дзякуючы фінансавай падтрымцы Касы ім. Ю.Мяноўскага (Kasa im. J. Mianowskiego Fundacja Popierania Nauki w Warszawe). 368

2 Іерусаліме прадстаўляюць значную цікавасць для вывучэння культурнай гісторыі гэтых населеных пунктаў у гг. Мястэчкі Заходняй Беларусі з 1921 г. былі ўключаны ў склад Палескага, Віленскага і Навагрудскага, часткі Беластоцкага ваяводстваў. Асноўную і найбольш колькасную групу дакументаў складаюць матэрыялы фондаў дзяржаўнай улады і мясцовага кіравання, а менавіта цэнтральнага ваяводскага ўпраўлення, павятовых і гмінных праўленняў. Аднак, матэрыялы адзначаных фондаў у большасці сваёй змяшчаюць інфармацыю пераважна статыстычна-апісальнага характару, не раскрываючы адметнасцей і асаблівасцей культурнага функцыянавання заходнебеларускіх мястэчкаў у складзе Польшчы. Развіццё асветы сярод малапісьменнага насельніцтва паўночна-ўсходніх ваяводстваў было цэнтральным пытаннем для польскага ўрада і мясцовай адміністрацыі ў правядзенні палітыкі паланізацыі. Штогадовыя і штомесячныя справаздачы ваяводаў аб колькасці пачатковых і сярэдніх навучальных устаноў па асобным мястэчкам, гмінам, паветам і ў цэлым па ваяводству даюць магчымасць прасачыць дынаміку развіцця адукацыі і ўзровень пісьменнасці сярод насельніцтва. У дакументах фонда 51 Віленскае ваяводскае ўпраўленне Цэнтральнага дзяржаўнага архіва Літвы захавалася нават карта размяшчэння сельскагаспадарчых школ па ваяводствам Заходняй Беларусі. Варта адзначыць, што з 20 сельскагаспадарчых школ (ludowych szkol rolniczych), якія дзейнічалі ў 1930 г. на тэрыторыі Заходняй Беларусі, у мястэчках знаходзілася 10 школ [2, л. 1]. Большасць мястэчкаў былі ўключаны ў дзяржаўную акцыю ( гг.) па будаўніцтву 100 польскіх школ імя Ю.Пілсудскага, якая актыўна праводзілася ў Віленскім, Навагрудскім і Палескім ваяводствах. З агульнадзяржаўнага фонду, як сведчаць архіўныя крыніцы, было выдзелена зл. для будаўніцтва школьных будынкаў у адзначаных ваяводствах [3, л. 299]. Як вынік ў гг. у мястэчках Палескага ваяводства новыя школы з явіліся ў Лахве, Беражной, Высоцку, Гарадзечна, Сяльцу, Малечы, Маларыце, Дывіне, Жабінцы, Пагосце, Хомску, Платніцы, Давыд- Гарадку, Антопалі, Серніках [3, л. 123, 130, 321, 334, 233, 253]. Значныя змены адбываліся ў гг. ХХ ст. у сістэме яўрэйскай традыцыйнай адукацыі. Матэрыялы фондаў Дзяржаўнага гістарычнага архіва ў Іерусаліме змяшчаюць значную колькасць спраў, якія характарызуюць культурна-асветніцкую дзейнасць яўрэйскіх палітычных партый, саюзаў і таварыстваў у Заходняй Беларусі. Аналізуючы ўставы яўрэйскіх арганізацый, перапіску і справаздачы аб іх дзейнасці можна адзначыць, што большасць местачковых пачатковых і сярэдніх школ на ідыш (так званых Цішо ) арганізаваных Бундам, левымі Палей-Цыён, Култур-Лігай і Фолкспартыяй 369

3 насілі свецкі характар, дзе вывучэнне іўрыта і Торы не былі абавязковымі прадметамі. З 1928 г. у некаторых мястэчках (Валожын, Радашковічы, Браслаўль, Новая Мыш, Дзярэчын, Астрына, Камянец-Літоўск і інш) пачынаюць з яўляцца двухмоўныя школы Шулкульт, навучанне ў якіх вялося на ідыш, і адначасова вучыўся іўрыт [4, л.18,23,27,33]. Польскі ўрад не аказваў фінансавай падтрымкі незалежным прыватным яўрэйскім школам і большасць вучняў вымушаны былі атрымоўваць пачатковую адукацыю ў дзяржаўных польскіх школах, а ў пазашкольны час наведваць хедар. З сярэдзіны 30-х гг. у Польшчы і Заходняй Беларусі пачынаюць дзейнічаць дзяржаўныя школы для яўрэйскіх дзяцей, так званыя шабатоўкі, якія не працавалі па суботам. Наяўнасць такіх тэндэнцый сведчыла аб значнай мадэрнізацыі традыцыйнай сістэмы яўрэйскай адукацыі ў гг. ХХ ст. у бок свецкасці, адыходу ад выключна рэлігійнага зместу навучання. Прасачыць працэсы арганізацыі школьнай справы (анкеты, колькасць вучняў і настаўнікаў, прадметы выкладання, адукацыйныя праграмы і вучэбныя планы, матэрыяльнае забеспячэнне школ) можна па матэрыялам фондаў асобных навучальных устаноў і арганізацый, якія імі кіравалі. Так, напрыклад у Занальным архіве г. Маладзечна ўзгаданую інфармацыю змяшчаюць фонды: 206: Чатырохкласная прыватная яўрэйская школа рабіна М.Шацкевіча ў Іўі, 208: Прыватнае чатырохгадовае гандлёвае вучылішча імя С.Сташыца ў Валожыне, 204: Мужчынская настаўніцкая семінарыя Віленскага школьнага кураторыя ў мястэчку Баруны ; у Дзяржаўным архіве Брэсцкай вобласці 59: Папячыцельства Брэсцкай школьнай акругі міністэрства веравызнанняў і публічнай асветы ; у Архіве Акт Новых у Варшаве 14: Міністэрства веравызнанняў і публічнай асветы ў Варшаве, 88: Таварыства народных школ, 73: Варшаўскае таварыства настаўнікаў сярэдніх і вышэйшых навучальных устаноў. Матэрыялы фондаў гмінных праўленняў, павятовых камендатур і пастарункаў паліцыі дазваляюць характарызаваць культурна-асветніцкую дзейнасць яўрэйскіх, польскіх, літоўскіх, беларускіх партый і таварыстваў па многім пытанням развіцця самадзейнага непрафесійнага тэатра ў заходнебеларускіх мястэчках. Тэатр быў важным сродкам паланізацыі для цэнтральных улад і асабліва для мясцовай адміністрацыі. Разумеючы гэты факт, гарадскія магістраты падтрымлівалі і ініцыіравалі адкрыццё прыватных паўпрафесійных вандроўных тэатраў з мэтай несці польскае слова ў памежныя рэгіёны, у першую чаргу ў мястэчкі і вёскі. Са справаздачы каменданта паліцыі ў 1933 г. ў Будслаўлі быў адкрыты тэатральны зал у будынку гміннага ўрада спецыяльна для выступленняў польскіх маладзёжных культурна-асветніцкіх таварыстваў [5, л. 2 зв.]. Штогод, пачы- 370

4 наючы з 1921 г., Міністэрствам унутраных спраў зацвярджаліся канцэсіі на правядзенне вандроўных тэатральных прадстаўленняў выключна ў тых мясцовасцях, дзе не было сталага тэатра. Так, мястэчкі Гродзенскага павета: Вялікая Бераставіца, Крынкі, Лунна трапілі ў гастрольны тур вандроўнага тэатра Я.Чыпульскага з Беластока, які з 22 студзеня па 14 лютага 1932 г. атрымаў дазвол на арганізацыю тэатральных прадстаўленняў на тэрыторыі Беластоцкага ваяводства. У рэпертуар калектыва, зацверджанага Міністэрствам унутраных спраў, былі ўключаны наступныя п есы: камедыі Сучасная жанчына, Сакратар міністра, Савецкі шлюб ; драмы Зайздрасць, Шантажыстка, Жанчына і свет, Жанчына-вампір, Ганна Карэніна, Ідыёт [5, л. 39]. Выключна польскамоўным рэпертуарам вылучаліся тэатральныя прадстаўленні Саюза стральцоў, Саюза асаднікаў, Саюза каталіцкай моладзі, Школьнай Маці, Саюза польскай моладзі і іншых польскіх культурна-асветніцкіх арганізацый. Аматарскі тэатр акруговага ураду Rodziny Policyjnej з Беластока ад 6 да 12 лютага 1932 г. арганізаваў прадстаўленні камедый Вайна за мяжой і Пакараны Дон-Жуан па наступных мястэчках Гродзенскага павета: Друскенікі, Азёры, Скідаль, Лунна, Індура, Вялікая Бераставіца. Кіраўнікамі тэатра былі падрыхтаваны, а мясцовай адміністрацыяй развешаны афішы; на кожную мясцовасць выдзялялася для продажу каля 200 білетаў, але толькі палову з іх удалося рэалізаваць. Даход ад кожнага прадстаўлення, які ішоў на патрэбы таварыства, не перавышаў 80 злотых [5, л. 41]. Пашырэнне беларускай нацыянальнай культуры ў мястэчках праз тэатральную дзейнасць была важнай мэтай і формай барацьбы супраць гвалтоўнай паланізацыі для нацыянальных суполак, беларускіх культурнаасветніцкіх таварыстваў і саюзаў. Іх праца ў гэтым накірунку была шырокамаштабнай і вельмі плённай, але мела шмат перашкод з боку мясцовай адміністрацыі, паліцыі і самой сістэмы польскіх законаў. У сувязі з паступленнем інфармацыі аб тым, што нярэдка персанажы тэатральных пастановак беларускай ці рускай класічнай драматургіі выклікалі ў публікі непажаданыя асацыяцыі з польскім адміністрацыйна-паліцэйскім апаратам, кіраўнік аддзела бяспекі Навагрудскага ваяводскага ўпраўлення ад 12 лютага 1930 г. загадаў павятовым старастам ажыццяўляць цэнзуру ўсіх тэатральных прадстаўленняў і пры наяўнасці фактаў антыдзяржаўнай дзейнасці неадкладна іх забараняць [6, л. 18]. Так, 25 красавіка 1927 г. у Валожыне у будынку Пажарнай варты адбылося тэатральнае прадстаўленне на беларускай мове На вёсцы Ф.Аляхновіча. Сабралася на прадстаўленне 160 асоб. На пастаноўцы прысутнічалі павятовы стараста і паліцыя. У рапарце павятовага старасты да Навагрудскага ваяводы ад 30 красавіка 1925 г. адзна- 371

5 чалася, што выкананая п еса па свайму зместу не адпавядала праўрадавай пазіцыі ў выхаванні сапраўднага польскага грамадзяніна і падкрэсліваўся вельмі нізкі прафесійны ўзровень гульні акцёраў. Наступныя прадстаўленні ў мястэчку былі забаронены [6, л. 46]. Колькасна дапаўняюць і ўдакладняюць змест даследуемай праблемы статыстычныя матэрыялы. Мястэчкі Заходняй Беларусі былі цэнтрамі як пачатковай, так і сярэдняй адукацыі ў гміне. Аналізаваць стан сярэдняй адукацыі ў населеных пунктах Заходняй Беларусі можна па шэрагу статыстычных выданняў: Szkolnictwo Powszechne ( ) і Spis szkoł zawodowych Rzeczypospolitej Polskiej (за 1931 г.) [7, 8]. Так, у 1931 г. у мястэчках Дварэц і Ашмяны дзейнічалі рамесныя школы, у Чорным Бары, Ішкальдзе, Новай Вілейцы, Жыровічах прафесійныя сельскагаспадарчыя школы [7, с. 17, 23, 28]. Статыстычныя звесткі пра колькасць тэатраў, кінатэатраў, народных дамоў як на тэрыторый паўночна-усходніх ваяводстваў Польшчы, так і на ўсёй тэрыторыі Рэчы Паспалітай можна знайсці ў Małym roczniku statystycznym за гг. Так, напрыклад, у 1933 г. на тэрыторыі Віленскага, Палескага, Навагрудскага і часткова Беластоцкага ваяводстваў дзейнічалі 10 прафесійных тэатраў, з якіх 6 пастаянныя і 4 вандроўныя тэатры [9, с. 184]. Гэта быў вельмі мізэрны паказчык для заходнебеларускіх земляў у параўнанні з Польшчай, дзе ў 1933 г. налічвалася 88 прафесійных тэатраў (57 пастаянных і 31 вандроўны) [9, с. 184]. Міжваенны перыядычны друк з яўляўся важным сродкам інфармацыі для насельніцтва мястэчак. Сацыяльна-культурныя выданні рознай ідэалагічнай арыентацыі, рэгіянальныя выданні, грамадска-рэлігійная і царкоўна-асветніцкая перыёдыка, гістарычныя, краязнаўчыя, літаратурнанавуковыя і літаратурна-мастацкія часопісы і тыгоднікі адлюстроўвалі найбольш важныя падзеі культурнага жыцця местачкоўцаў Заходняй Беларусі. Розным пытанням местачковай асветы і тэатральнай дзейнасці былі прысвечаны артыкулы, хронікі, фельетоны гістарычнага зместу ў рэгіянальных краязнаўчых газетах, такіх як Ziemia Lidska, Ziemia Wilenska, Ziemia Pinska, Gazeta Sokоłska, Gazeta Słonimska, Życie Nowogródskie, Tygodnik Wołkowyski. Р.Харашкевіч у сваім артыкуле, прысвечаным дзейнасці прафесійнага тэатра Рэдуты, на старонках газеты Ziemia Pinska імкнуўся падкрэсліць якую важную ролю выконваў тэатр у жыцці правінцыяльнага местачкоўца. Аўтар адзначаў: Тэатр дазваляе хоць на хвіліначку пажыць іншым жыццём, выклікае ў душы зусім іншыя пачуцці, застаўляе хутчэй думаць, і думаць не аб сваіх паўсядзённых клопатах, а шырэй, так, як быццам ты можаш у гэтым жыцці нешта змяніць, дапамагчы. Ты жывеш жыццём акцёра, перажываеш за яго, асуджаеш яго ворагаў, любіш яго сяброў. І усё гэта 372

6 застаўляе рабіць толькі невялічкая сцэна. Калі спытаць у местачкоўцаў Палесся пра тэатр, то адразу ўспамінаюць Рэдуту. Кожнае прадстаўленне Рэдуты гэта замкнуты ў сабе, адзіны і арыгінальны твор, які нельга паўтарыць. Пагэтаму нават правінцыя ў стане адрозніць рэальны тэатр ад імітацыі [10, с. 3]. Tygodnik Wołkowyski, які выдаваўся з 1927 па 1935 гг. дзякуючы падтрымцы Кола сяброў тыгодніка, быў вельмі папулярным рэгіянальным перыядычным выданнем для местачкоўцаў Ваўкавыскага павета, на старонках якога друкаваліся найбольш значныя культурныя падзеі: выстаўкі (сельскагаспадарыя, рамесныя, мастацкія), вынікі агульнадзяржаўных конкурсаў (гаспадарчых і асветніцкіх), тэатральныя навіны (аб явы прадстаўленняў аматарскіх тэатральных калектываў у Ізабеліне, Зэльве, Свіслачы), будаўніцтва і рэстаўрацыя архітэктурных помнікаў (будаўніцтва касцёлаў у Росі, Тарнопалі ў 1929 г.), навіны асветніцкага жыцця (утварэнне эксперыментальна-жывёлагадоўчай станцыі ў Свіслачы ў 1928 г. і яе дзейнасць, будаўніцтва школ і інш.) [11]. У сацыяльна-культурным тыгодніку Край можна знайсці шмат звестак статыстычнага характару, якія дазваляюць прасачыць дынаміку з яўлення і развіцця народных дамоў (domów ludowych) і бібліятэк у заходнебеларускіх мястэчках і гарадах [12]. Беларускамоўныя выданні ТБШ, ЦК КПЗБ, КСМЗБ, такія як Летапіс ТБШ, Беларуская крыніца, Беларускі звон, Беларускі фронт, Чырвоны Сцяг, Малады змагар, Малады камуніст і інш. давалі магчымасць местачкоўцам весці барацьбу за права мець і вучыцца ў беларускай школе. На старонках гэтых выданняў можна сустрэць адозвы і заклікі, а таксама просьбы і дэкларацыі местачковых жыхароў да польскай адміністрацыі аб адкрыцці беларускамоўных школ. Так, жыхар мястэчка Дварэц Навагрудскага павета у 1933 г. звярнуўся з пісьмом у рэдакцыю газеты Беларуская крыніца : Школы беларускай у нашай ваколіцы няма. У 1930 г. сяляне прабавалі дамагацца роднай школы, падпісвалі дэкларацыі і спадзяваліся, што беларуская школа будзе, але тады войт гмінны ў гэтай справе (паляк) перамог, каб беларускай школы не было. [13, с. 2]. Час ад часу у мястэчках з яўляліся аднаднёўкі, якія найчасцей выдавалі вучні сярэдніх школ і культурна-асветніцкія таварыствы. Такая аднаднёўка пад тытулам Czywaj (Будзь гатоў), напісаная на шапірографе, на 24 старонках была выдадзена ў 1925 г. і Харцэрскай дружынай хлопцаў імя Рамуальда Траўгута ў Свіслачы. У гэтай газеце ўтрымліваецца цікавы матэрыял аб гісторыі харцэрства на Ваўкавышчыне, а таксама аб традыцыях і святах гэтай навучальнай установы [14]. Адметныя асаблівасці і дасягненні яўрэйскай матэрыяльнай і духоўнай культуры адлюстроўваліся на старонках літаратурна-навуковага 373

7 часопіса Miesięcznik Żydowski. Артыкулы Ю.Вольфсанга [15], Н.Вейнінгa [16], Ц.Клафтановай [17], Хаіма Нахмана Бяліка [18] знаёмілі чытача з наватарскімі тэндэнцыямі яўрэйскага музычнага жыцця, навінкамі яўрэйскай паэзіі і прозы, з праблемамі пачатковай і сярэдняй адукацыі ў я гг. ХХ ст. Жыццю і творчасці вядомага яўрэйскага філосафа Хафец Хаіма (Ізраэль Меір га-кагена) быў прысвечаны артыкул Мардэхая Роснэра. Імя вялікага талмудзіста назаўсёды праславіла мястэчка Радунь, дзе ён тварыў свае галахічныя працы і займаўся асветніцкай дзейнасцю [19]. На старонках ілюстраванага часопіса Ziemia, які выдаваўся ў Варшаве Польскім краязнаўчым таварыствам ў гг., публікаваліся матэрыялы краязнаўча-турыстычнага, культуралагічнага характару аб мястэчках Палескага ваяводства (Камень-Літоўск, Пагост, Жабінка, Дамачова, Драгічын). Краязнаўчы матэрыял пра выдатныя помнікі гісторыі і культуры, турыстычныя маршруты, галоўнымі кропкамі якіх былі мястэчкі, прыроду палескіх мястэчкаў сустракаецца ў рубрыках пад рознымі назвамі: Пра прыроду і яе ахову, Этнаграфія, Гістарычныя матэрыялы, Гісторыя мастацтва, у раздзеле па турыстыцы і Краязнаўчай хроніцы [20]. Штогадовы квартальнік Front teatralny, які выдаваўся ў Вільні з 1922 г., адлюстроўваў важнейшыя падзеі тэатральнага жыцця на Віленшчыне, у тым ліку ў мястэчках, большасць якіх былі ўключаны ў рэпертуар дзейнасці прафесійных тэатральных труп, такіх як Віленская Рэдута і Віленскі вандроўны тэатр. Так, напрыклад, у гастрольны тур Віленскага вандроўнага тэатра ў гг. былі ўключаны мястэчкі Віленскага (Падаброддзе, Паставы, Маладзечна, Краснае, Браслаўль, Дукшты, Дзісна, Лынтупы), і Навагрудскага ваяводстваў (Шчучын, Валожын). Асаблівае захапленне ў местачковага гледача выклікалі камедыі В.Фодара Касцёльны пацук, Ст.Кеджынскага Пярун з яснага неба, А.Слонімскага Бяздомны ўрач, Янкіса Жанчына і ўлада, Т.Лапалеўскага Аўрэлій, не рабі гэтага! [21, с. 6-7]. Варта адзначыць, што менавіта прафесійны гарадскі тэатр закладваў пэўныя тэхнічныя і арганізацыйныя падмуркі для местачковага самадзейнага тэатра. На старонках навукова-папулярнага часопіса Architektura i budownictwo, які выдаваўся ў Варшаве на працягу гг. ХХ ст. змяшчаецца шэраг артыкулаў, якія адлюстроўваюць палітыку польскага ўрада адносна рэканструкцыі помнікаў архітэктуры і мастацтва. Навуковадаследчыя ўстановы, такія як Цэнтральнае ўпраўленне інвентарызацыі помнікаў архітэктуры ў Варшаве (Centralne Biuro Inwentaryzacji Zabytków), аддзел архітэктуры Варшаўскага тэхналагічнага ўніверсітэта (Zaklad Architektury Polskiej (ZAP) Politechniki Warszawskiej) пад кіраўніцтвам прафесара Оскара Сасноўскага пачалі праводзіць з 1921 г. інвентарызацыю і 374

8 рэканструкцыю помнікаў яўрэйскага культавага дойлідства XVIII XIX cт. Інвентарызацыю і архітэктурнае апісанне 30 яўрэйскіх драўляных сінагог Гродзенска-Беластоцкай групы правёў гісторык, мастацтвазнаўца Шымон Зайчык. Ім была створана ўнікальная калекцыя фатаздымкаў гэтых сінагог і іх праектаў, частка якой захоўваецца ў аддзеле мастацтва Польскай Акадэміі навук у Варшаве. Яго артыкулы ў часопісе Архітэктура і мастацтва упершыню пазнаёмілі насельніцтва з гісторыяй будаўніцтва сінагог у мястэчках Беластоцкага ваяводства: Азёры, Воўпа, Сідра, Пяскі, Крынкі, Адэльск [22]. Перыяд гг. ХХ ст. характарызуецца своеасаблівай модай на мемуарную літаратуру, у якой таксама знайшлі адлюстраванне розныя аспекты культурнага жыцця мястэчкаў Заходняй Беларусі. У асобую групу можна вылучыць успаміны, напісаныя непасрэдна местачковымі жыхарамі. Вельмі каштоўнай крыніцай з яўляюцца мемуары кіраўніка агульнаадукацыйнай сямігадовай школы мястэчка Івянец Валожынскага павета Браніслава Кроля, якія былі выдадзены польскімі даследчыкамі У.Акінскім і А.Якела ў 2000 г. [23]. Акрамя агульных звестак пра гісторыю і дзейнасць навучальнай установы, працу ўзбагачаюць шматлікія дадаткі: фотаздымкі з уласнага архіва Б.Кроля, карты-схемы планіроўкі і забудовы мястэчка, якія значна ўдакладняюць многія факты з гісторыі Івянца. Цікавыя па свайму зместу надрукаваныя ў 2003 г. успаміны вучняў дзяржаўнай гімназіі імя Св.Казіміра ў Новай Вілейцы. На старонках гэтага выдання можна знайсці шмат звестак пра арганізацыю самакіравання вучняў гімназіі і структуру школьнай адміністрацыі, а таксама прасачыць лёс вучняў пасля заканчэння дадзенай навучальнай установы [24]. Нельга не адзначыць мемуары публіцыста, вядомага дзеяча беларускай дыяспары ў ЗША В. Стомы-Сініцы, прысвечаныя мястэчку Лужкі Дзісненскага павета міжваеннага перыяду [25]. Аўтар пераносіць нас у сваю terra incognita : не Бермудскі а беларускі трохкутнік царква касцёл сінагога, у якім адбываецца бясконцы спектакль местачковага жыцця. Вывучэнне заходнебеларускіх гарадоў і мястэчак праводзілі польскія краязнаўцы, ангажаваныя ў беларускую культуру, з мэтай развіцця турызму, яны мелі пры гэтым значную дзяржаўную падтрымку. У сваіх краязнаўчых нарысах, турыстычных даведніках і праводніках М.Арловіч, В.Абрамовіч, Я.Шукевіч, Р.Якімовіч [26], акрамя панарамы гістарычных падзей, звярталі ўвагу на найбольш выдатныя помнікі архітэктуры і мастацтва, якія славілі мястэчка, вызначаючы пры гэтым патэнцыяльныя турыстычныя кропкі на тэрыторыі Заходняй Беларусі ў гг. ХХ ст. Будні і святы сялян мястэчка Ашмяны, іх штодзённыя клопаты і заняткі, апісаў у форме дыялога з местачковым селянінам Л.Валейка пад- 375

9 час сваіх падарожжаў па навакольным вёскам і мястэчкам Віленскага ваяводства [27]. Вядомы географ, краязнаўца, прафесар Віленскага ўніверсітэта Чэслаў Кудаба заставіў пасля сябе вялікую колькасць падарожных запісаў, у якіх знаёміць нас з гісторыяй асобных мястэчкаў Віленшчыны [28]. Падчас сваіх падарожжаў па Віленскаму ваяводству Ч.Кудаба рабіў замалёўкі навакольнай прыроды, якая вельмі ўражвала сваёй прыгажосцю і натхняла аўтара да творчасці. Резюміруючы сказанае, неабходна адзначыць, што выяўленыя крыніцы даследуемага перыяду не дазваляюць усебакова разгледзець усе пытанні культурнага развіцця мястэчкаў Заходняй Беларусі ў гг., таму асэнсаванне праблемы мае гіпатэтычны характар і патрабуе больш грунтоўнай зместавай рэканструкцыі, спалучэння крыніцазнаўчай базы з гістарыяграфічнымі даследаваннямі айчынных і замежных аўтараў. Мэтай жа дадзенага артыкулу было толькі вызначэнне асноўных груп крыніц і акрэсленне пэўных праблем і новых накірункаў культурнага развіцця мястэчкаў Заходняй Беларусі ў гг. 376 Спіс крыніц і літаратуры 1. Соркіна, І. Мястэчкі Беларусі ў канцы XVIII першай палове XIX ст. / І. Соркіна. Вільна: ЕГУ, с. 2. Літоўскі дзяржаўны цэнтральны архіў (ЛДЦА). Фонд. 51. Воп. 2. Спр Mapa rozmieszczenia szkól rolniczych, r Дзяржаўны архіў Брэсцкай вобласці (ДАБВ). Фонд. 1. Воп. 1. Спр. 1076: Дело о строительстве школ органами самоуправления, Цэнтральны архіў гісторыі яўрэйскага народа ў Іерусаліме. НМ3/953.6; НМ3/ Дзяржаўны архіў Гродзенскай вобласці (ДАГВ). Фонд 27. Воп. 1. Спр. 47. Переписка со следственным отделом Управления государственной полиции Гродненского уезда о борьбе с коммунистическим движением, частной продажей табака и по административным вопросам. 6. Занальны дзяржаўны архіў у г. Маладзечна (ЗДАуМ). Фонд. 14. Воп.1. Спр. 27. Донесение об общественно-политическом состоянии в Воложинском повете, 1927 г. 7. Spis szkoł zawodowych Rzeczypospolitej Polskiej. Warszawa: Drykarnia Pawła Mitręgi w Cieszynie, s. 8. Szkolnictwo Powszechne w 1922\23. - Warszawa, s. 9. Mały rocznik statystyczny za 1934 r. Warszawa: Główny Urząd Statysryczny Rzeczypospolitej Polskiej 232 s. 10. Horoszkiewicz, R. Teatr na prowincji / R. Horoszkiewicz. // Ziemia Pińska. 16 lutego c Tygodnik Wołkowyski , 24.

10 12. Kraj: tygodhik poświęcony kujturalnym i gospodarczym sprawom życia komunalnego. Warszawa Беларуская крыніца. Вільня. 25 чэрвеня г. 14. Czywaj. Swislocz, Wolfsong, J. Uwagi o muzyce i muzykach żydowskich / J. Wolfsong. // Miesięcznik Żydowski. Warszawa: «Menora», Tom II. Zeszyty s Wejning, N. Z socjologii nowoczesnej literarury żydowskiej / N. Wejning. // Miesięcznik Żydowski. Warszawa: «Menora», Tom I. Zeszyty 1 6. s Klaftenowa, C. Zagadnenie produktywizacji i szkolnictwo zawodowe wśród żydów / C. Klaftenowa. // Miesięcznik Żydowski. Warszawa: «Menora», Tom II. Zeszyty s Bialik, H.N. O kulturze, książce i polityce / H.N. Bialic. // Miesięcznik Żydowski. Warszawa: «Menora», Tom II. Zeszyty s Rosner, M. Izrael Majer Hakogen (Chofec Chaim) / M. Rosner. // Miesięcznik Żydowski. Warszawa: «Menora», Tom II. Zeszyty s Ziemia. Warszawa, Front teatralny. чэрвень-ліпень С Arhitektura i Budownictwo S ; 5 s. 47.; s ; s Krol, B. Szkola jako instytucia wychowawcza w srodowisku malomiasteczkowym (na tle konkretnego środowiska malomiasteczkowego - Iwieniec / B. W. Krol. Bialystok: Panstwowy Inst. Nauczycielski, s. 24. Państwowe Gimnazium im. Św. Kazimiera w Nowej Wilejce / wspomnenia Ireny Kontowt-Okulewiczawej, Anny Krystyny Kalenkiewicz-Mirowiczowej. Budgoszcz: towarzystwo miłosników Wilna i ziemi Wileńskiej s. 25. Стома-Сініца, В. Маё мястэчка / В. Стома-Сініца. // Полымя , 10, 11, Abramowicz, W. Strony Nowogródzkie: szkice krajoznawcze / W. Abramowicz. Lida, s.; Jakimowicz, R. Dawidgrоdek / R. Jakimowicz. Pińsk: Nakladem Oddziału Polsk. Tow. Krajoznawczego w Dawidgrоdku 45 s., 1939; Szukiewicz, J. Przewodnik turystyczny po Wileńszczyznie i Nowogródczyznie. / J. Szukiewicz. Wilno, s. 27. Kłopoty Oszmiańczyka. Manalog Tutejszy / napisal i wygłosił L. Wołłejko. Wilno, s. 28. Кудаба, Ч. П. Па Віліі: падарожныя запісы / Ч.П. Кудаба. Мінск: Полымя, с. Ганна Станіславаўна Вайцешчык, магістр гістарычных навук, аспірантка кафедры гісторыі Беларусі факультэта гісторыі і сацыялогіі ГрДУ імя Я. Купалы (навуковы кіраўнік І.П.Крэнь). Сфера навуковых інтарэсаў: гісторыя мястэчак Заходняй Беларусі міжваеннага перыяду. 377