Morświn (Phocoeana phocoena) monitoring stanu i zarządzanie ochroną w Polsce.

Transkrypt

1 Morświn (Phocoeana phocoena) monitoring stanu i zarządzanie ochroną w Polsce. Krzysztof E. Skóra, Iwona Pawliczka Stacja Morska Instytutu Oceanografii Uniwersytetu Gdańskiego, Hel, Morska 2, skora@ug.edu.pl, iwona.pvp@ug.edu.pl Morświn Phocoena phocoena (L.) jest jedynym gatunkiem walenia, który w krótkiej geologicznej historii Morza Bałtyckiego zasiedlił je na stałe. Miało to miejsce we wczesnym okresie litorynowym (ok temu), jednocześnie z pojawieniem się w tym akwenie foki szarej (Sommer i in. 2008). Liczny w całym Bałtyku, w tym u polskich wybrzeży jeszcze kilkadziesiąt lat temu, należy obecnie do gatunków skrajnie rzadko odnotowywanych, nie tylko w polskich obszarach morskich 1. Głównym wskaźnikiem jego obecności w tym rejonie są doniesienia o przypadkowych śmiertelnych przypadkach przyłowu lub znalezieniu martwych zwierząt wyrzuconych na brzeg. Okazjonalnie zdarzają się też obserwacje morświnów, czynione zarówno z jednostek pływających, jak i z brzegu (Rys. 1). 1 Obszary morskie RP wg. Art. 2. pkt 1. Ustawa z dnia 21 marca 1991 r. o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej (Dz.U )u 1

2 Rys. 1. Morświn (Phocoeana phocoena) Dotychczasowe badania nad charakterystyką morświnów w Bałtyku dostarczają argumentów na rzecz odrębności morfologicznej, biologicznej i genetycznej populacji żyjącej w rejonie Bałtyku właściwego i zatokach położonych na wschód i północ. Ze względu na ograniczony z powodu rzadkości gatunku dostęp do materiału badawczego, wiedza charakteryzująca tę populację jest skromna (Koschinski 2002). Konsekwencją skrajnie niskiej liczebności i genetycznej swoistości bałtyckich zasobów morświna jest ich wysoki status ochronny. Rodzaje zagrożeń dla przetrwania morświnów w Bałtyku są coraz lepiej rozpoznane, istnieją jednak trudności w ich niwelowaniu. Rzadkość obserwacji tych zwierząt, wynikająca zarówno z ich niewielkiej liczebności, jak i skrytego trybu życia, skutkuje często ignorowaniem tego gatunku jako naturalnego składnika ekosystemu Bałtyku, a potrzeba uwzględniania potrzeb jego ochrony w swoich działaniach nie znajduje zrozumiałego uzasadnienia w sektorach eksploatujących przyrodnicze zasoby Bałtyku lub wykorzystujących jego przestrzeń. Jak dotąd nie obserwuje się żadnych symptomów poprawy stanu bałtyckiej populacji. Jej niska liczebność uniemożliwia pozyskanie obfitych obserwacji i materiału badawczego w ilości pozwalającej na przeprowadzenie pełnych badań populacyjnych. Aby je zdobyć potrzeba wielu lat łączenia wysiłku badawczego w skali międzynarodowej. Rzadkość tych zwierząt i sposób ich zachowania stwarzały trudności w zbiorze obserwacji występowania morświnów w ramach inspekcji akwenów wykonywanych rutynowymi metodami z samolotów i statków zwiadowczych. Deficyt danych pogłębia 2

3 także, upowszechniający się z początkiem XXI wieku zwyczaj nie raportowania przyłowu gatunków chronionych. W tej sytuacji wydawało się, że w dyspozycji nauki pozostaną wyłącznie oportunistycznie zbierane raporty o znalezieniu zwłok lub zaobserwowaniu występowania morświnów przez przypadkowe osoby eksplorujące brzeg i akweny w ramach rekreacji i turystyki. Wsparciem okazała się nowa technologia badawcza oparta o hydroakustyczny podwodny nasłuch morświnów. Do powszechnego użytku weszły rejestratory odgłosów wydawanych przez morświny (T-POD i C-POD) 2 oraz stosowne oprogramowanie do wydzielenia i analizy tych dźwięków z akustycznego tła miejsca prowadzenia badań. Metodyka, choć ciągle doskonalona już od paru lat jest standardowo stosowana na Bałtyku przez niemal wszystkie podmioty badawcze, zarówno państwowe jak i prywatne. Cechą charakterystyczną dotychczas opublikowanego dorobku naukowego na temat morświnów z Morza Bałtyckiego jest to, że odnoszą się one w zdecydowanej większości do jego zachodniej części na zachód od podwodnego progu łączącego przylądki Gedser i Darss oraz Limhamn (IWC 2000). Prac dotyczących morświnów z akwenu na wschód od tej granicy jest niewiele, a szczególnie mało jest ich z centralnej i wschodniej części morza. W świetle obecnie dostępnej wiedzy, rejon ten (Bałtyk właściwy, ICES IIId) zasiedlony jest przez skrajnie zagrożoną populację morświnów (Hammond i in. 2008), genetycznie (Wang i Berggren 1997, Tiedemann i in. 1996, Wiemann i in. 2011) i morfologicznie (Lockyer 1995, Börjesson i Berggren 1997, Huggenberger i in. 2002, Galatius 2012) różniącą się od znacznie liczniejszych zasobów zamieszkujących sąsiednie zachodnie wody. Zwyczajowo używane terminy morświny bałtyckie czy bałtycka populacja morświnów odnoszą się do danych z akwenu Bałtyku właściwego (rejon ICES III d). Z racji niewielkiej dostępności materiału badawczego z tego rejonu, badania z polskich obszarów morskich stanowią ważne źródło dopełnienia wiedzy czy potwierdzenia wcześniej stawianych hipotez. W przypadku badań morfologicznych (Börjesson i Berggren 1997, Huggenberger 2002) oraz genetycznych (Wang i Berggren 1997), które spotkały się z krytyką niewystarczających argumentów na separację populacji bałtyckiej (Palmé i in. 2008), uzupełnienie materiału o próbki z południowego Bałtyku pozwoliły na potwierdzeni wcześniejsze hipotezy o odrębności morświnów bytujących w Bałtyku właściwym (Wiemann 2010, Galatius 2012) w takim stopniu, że są one objęte oddzielnymi planami ochrony i zarządzania (ASCOBANS 2009). Morświny, żyjące w Bałtyku są od wielu lat objęte ochroną w obrębie prawnych regulacji wszystkich państw bałtyckich (w Polsce od 1984 roku). Są też przedmiotem ochrony międzynarodowych konwencji i specjalnych ich porozumień, programów oraz zaleceń. Pierwszym, choć mało trafnym działaniem z zakresu czynnej ochrony gatunku było uwzględnienie problemu przyłowu morświnów we Wspólnotowej Polityce Rybackiej poprzez Rozporządzenie Rady (WE) nr 812/2004 z dnia 26 kwietnia 2004 roku, ustanawiające środki techniczne dla monitorowania i zapobiegania śmiertelności tych zwierząt w sieciach skrzelowych. Wydaje się jenak, że najpoważniejszym prawnym narzędziem ochrony i monitoringu stanu morświnów w wodach europejskich jest dziś Dyrektywa Rady Europy 92/43/EEC z dnia 21 maja 1992 (tzw. Dyrektywa Siedlikowa). W 2 3

4 myśl tego dokumentu organy władzy, administracyjne i sądowe państw członkowskich zobowiązane są, aby w granicach swoich kompetencji uczynić wszystko co możliwe dla osiągnięcia właściwego stanu ochrony gatunku. Muszą wykazać się posiadaniem danych o dynamice liczebności populacji, które wskazują, że ich zasoby samoistnie i długoterminowo utrzymują się jako trwały składnik dedykowanych im siedlisk przyrodniczych, a ich naturalny zasięg nie zmniejsza się ani nie ulegnie zmniejszeniu w dającej się przewidzieć przyszłości. Ponadto muszą gwarantować, że istnieje i prawdopodobnie będzie istnieć wystarczająco duże siedlisko, aby populacja mogła trwale w nim egzystować. Obowiązki zdobywania wiedzy na temat stanu ochrony gatunku oraz monitoringu zagrożeń w sposób szczególny wyrażają trzy artykuły dyrektywy. Artykuł 11 zobowiązuje państwa członkowskie do nadzoru nad stanem ochrony gatunku (monitoringu), a na podstawie artykułu 17 są one zobowiązane do raportowania tego stanu w odstępach sześcioletnich (terminami dla Polski były lata 2007, 2013 i będzie rok 2019). Ponadto na podstawie przepisu z artykułu 12, ustęp 4 tejże dyrektywy, państwa członkowskie mają obowiązek wdrożenia systemu monitorowania niezamierzonego odławiania lub uśmiercania gatunku. Celem tego obowiązku jest podejmowanie badań i środków ochronnych dla redukcji niezamierzonej śmiertelności gatunku chronionego (w przypadku waleni przyłowu) do poziomu gwarantującego brak znaczącego negatywnego oddziaływania tego rodzaju zagrożenia na populację gatunku. W Polsce w ramach tworzenia systemu obszarów ochronnych Natura 2000 (mających znaczenie dla Wspólnoty Europejskiej) wyznaczono cztery akweny, w których morświn jest przedmiotem ochrony. Są to: wody obszaru Zatoka Pucka i Półwysep Helski PLH220032, Ostoi Słowińskiej PLH220023, Ostoi na Zatoce Pomorskiej PLH oraz Wolina i Uznamu PLH Nie ustanowiono, jednak żadnego miarodajnego krajowego monitoringu 3 zagrożeń dla gatunku, a proponowane zapisy dotyczące tego problemu na wyznaczonych obszarach Natury 2000 są mało precyzyjne i często kontestowane przez sektory eksploatacyjne jako nieistotne dla ochrony całej populacji. Komisja Europejska dokonująca ocenę kompletności sieci Natura 2000 dla Morza Bałtyckiego, wykazała w 2009 roku konieczność uzupełnienia regionalnej sieci obszarów dla właściwej ochrony morświna, m.in. poprzez zobowiązanie Polski do powiększenia dla tego gatunku obszaru Zatoka Pucka i Półwysep Helski PLH oraz przeprowadzenia badań dotyczących występowania gatunku na pozostałej części polskich wód morskich, w celu zidentyfikowania ewentualnej potrzeby wyznaczenia dodatkowych obszarów. Jednak w wyniku uzgodnień międzyresortowych pomiędzy Ministerstwem Środowiska a Ministerstwem Infrastruktury i Rozwoju oraz Ministerstwem Rolnictwa i Rozwoju Wsi na wniosek tego ostatniego wystąpiono do Komisji Europejskiej (KE) z propozycją wstrzymania decyzji o powiększeniu obszaru Zatoka Pucka i Półwysep Helski 3 Monitoring oznacza regularne jakościowe i ilościowe pomiary lub obserwacje zjawiska czy obecności przedmiotu prowadzonych badań 4

5 do czasu zakończenia międzynarodowego projektu Static Acoustic Monitoring of the Baltic Sea Harbour Porpoise (SAMBAH 2011). Projekt ten wg oczekiwań wnioskujących do KE miał dostarczyć takich danych, choć w rzeczywistości przestrzenne założenia badawcze projektu nie obejmowały tak małych obszarów, jakim jest Zatoka Pucka i rozproszenie akustycznych stacji detekcyjnych było zbyt duże, by mogły one dostarczać oczekiwanych informacji dla małej zatoki, jak i innych podobnych wielkościowo akwenów. Resorty nie chciały uwzględnić faktu, że dane dla obszaru Zatoka Pucka i Półwysep Helski PLH już istnieją m.in. dzięki lokalnemu projektowi, który u wejścia do Zatoki Puckiej zrealizowano w latach (Skóra i in. 2011). Co więcej jego wynik pokazujący, że morświny wykorzystują siedlisko Zatoki Puckiej i Gdańskiej w miesiącach zimowych i wiosennych znalazły potwierdzenie w ogólnej tendencji rozmieszczenia morświnów w morzu Bałtyckim jaką wykazał projekt SAMBAH. Korelują one także z odnotowanym w tym okresie wysokim przyłowem tych zwierząt, jaki ustalono już w latach 90. ubiegłego wieku (Skóra, Kuklik 2003). Dodatkowych, podobnych danych na ten temat przyniósł także realizowany tą samą metodą hydroakustycznego NASŁUCHU jednoroczny pilotowy projekt Stacji Morskiej IOUG w rejonie Mierzei Wiślnej (dane n.pub.). Należy jednak zaznaczyć, że Powyższe wyniki nie są klasycznym, instytucjonalnie koordynowanym przez państwo monitoringiem a wyłącznie krótkookresowymi projektami badawczymi. Brak długoterminowego, permanentnego monitoringu utrudnia uchwycenie trendów zmian w rozmieszczeniu morświnów i intensywności wykorzystywania przez nie swoich siedlisk (np. w obszarach chronionych). Skutkuje to tym, że obecnie i w najbliższej przyszłości na potrzeby wywiązywania się z Dyrektywy Siedliskowej w zarządzaniu ochroną gatunku i ochroną dedykowanych mu obszarów będzie obowiązywało tzw. podejście ostrożnościowe często bardziej radykalne niż wymagała by tego obiektywna sytuacja populacji. Jak wcześniej wspomniano, w roku 2004 modyfikując Wspólną Politykę Rybacką zgodnie z art. 2 rozporządzenia Rady (WE) nr 2371/2002 z dnia 20 grudnia 2002 r. pod kątem redukcji negatywnego wpływu rybołówstwa na przyrodę mórz Unii Europejskiej wydano, zmieniając Rozporządzenie (WE) nr 88/98, nowe Rozporządzenie Rady (WE) nr 812/2004 z dnia 26 kwietnia 2004 roku. W zakresie środków technicznych zrządzono m.in. wprowadzenie Monitoringu Przypadkowych Połowów Waleni (tzw. Program obserwatorów ). Postanowiono także, że na wyznaczonych akwenach jednostki o długości powyżej 12 m będą miały obowiązek stosowania akustycznych urządzeń ostrzegających morświny (tzw. pingry) na wszelkich wystawianych sieciach skrzelowych. Z dniem wprowadzono całkowity zakaz używania dryfujących sieci skrzelowych na Bałtyku. Po dziesięciu latach obowiązywania przyjętej za zgodą odpowiedzialnych za rybołówstwo unijnych ministrów regulacji widać, że w dużej liczbie krajów sektor rybacki nie podjął właściwego wysiłku dla zapewnienia obiektywnego monitoringu dla wyznaczonych zdań. Dodatkową wadą wprowadzonych przepisów było to, że w małym stopniu uwzględniały lokalne uwarunkowania dla ich realizacji. Przykładowo było wiadomo, że przyłów morświnów w polskiej strefie brzegowej był raportowany 5

6 najczęściej z łowisk na Zatoce Puckiej. Stąd pochodziło 35,6% ze wszystkich 90 polskich raportów jakie zgromadzono w latach Było też jasne, że zjawisko to (podobnie jak na innych bałtyckich łowiskach) wynika prawie w 90% ze stosowania skrzelowych sieci ((Ropelewski 1952 i 1957, Lindroth 1962, Berggren 1994, Skóra, Kuklik 2003, Skóra i in 2014). Polski sektor rybołówstwa morskiego Rozporządzenie WE 812/2004, nie bez konsekwencji dla dzisiejszego braku raportowania przyłowu kontestował jego zapisy od początku powstawania. Głównie czynił to z uwagi na planowany zakaz stosowania dryfujących sieci skrzelowych. Znalazło to m.in. wyraz w przeforsowanym stanowisku Rady Ministrów z 11 styczna 2005 roku (...) brak wiarygodnej informacji o występowaniu populacji morświnów w wodach tradycyjnie eksploatowanych przez polskich rybaków, a tym bardziej informacji o śmiertelnych połowach tych waleni (KPRM 2005). Opinia ta nie broniła się w świetle faktów. Zaprzeczało jej wiele z przekazów z dawniejszych sprawozdań rybackich oraz informacje z literatury naukowej (Hryniewiecki 1925, Ropelewski 1952, 1954, 1957, Skóra i in. 1988, Skóra i Kuklik 2003). Realizatorem monitoringu przyłowu morświnów w ramach programu obserwatorów w Polsce jest Morski Instytut Rybacki Państwowy Instytut Badawczy, który wykonuje go od 2006 roku na zlecenie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Monitorowane są połowy prowadzone sieciami skrzelowymi lub oplątującymi w podobszarach ICES oraz włokami pelagicznymi w podobszarach ICES Już jego inicjacja zawierała poważne wady. Nie tylko nie zapewniono wymaganego przez Rozporządzenie 812/2004 w ciągu pierwszych dwóch lat projektów pilotażowych minimalnego 5% pokrycia monitoringiem rzeczywistego nakładu połowowego, ale nie dokonano odpowiedniego rozpoznania zjawiska dla opracowania trwałego programu monitoringu na dalsze lata w sposób zapewniający reprezentatywność zbieranych danych. W kolejnych latach monitoring rzadko przekraczał zalecane dla projektów pilotażowych minimalne 5% pokrycia rybołówstwa stosującego dany typ narzędzi połowowych w poszczególnych sektorach statystycznych ICES. Przy czym (co dla gremiów eksperckich było jasne od początku realizacji programu), że w sytuacji bałtyckiej populacji morświna dopiero 80% pokrycie obserwacjami połowów mogło dać jakiekolwiek właściwy wynik dla celu prowadzonego monitoringu. Nie dziwi zatem, że od początku prowadzenia monitoringu poniżej minimalnego poziomu detekcji zjawiska nie stwierdzono żadnego przypadkowego połowu walenia. Wykonanie monitoringu na 5% jednostek powyżej 15 m długości, które w Polsce (wg danych Centrum Monitorowania Rybołówstwa) początkowo w 2006 roku stanowiły 15% a dziś poniżej 5% floty stosującej stawne sieci skrzelowe GNS) jest skrajnie niewystarczającym nakładem badawczym dla zarejestrowania przyłowu choćby jednego osobnika w roku. Monitoring prowadzony w ramach tzw. program obserwatorów nie jest zatem wystarczającym narzędziem dla oceny skali przyłowu waleni w polskiej strefie Bałtyku. Nie dostarcza żadnych (!) danych, które umożliwiłyby ocenę oddziaływania rybołówstwa 6

7 na walenie w Bałtyku 4. Koncentracja monitoringu na jednostkach >15m, stanowiących zaledwie ok. 1/5 części floty stosującej GNS, wykluczyła pozyskanie informacji o skali przyłowu w rzeczywistości notowanego dotychczas głównie w rybołówstwie przybrzeżnym. W czasie realizacji ww. programu i poza jego procedurą Stacja Morska IOUG w ramach swoich działań badawczych (poprzez kolekcjonowania tzw. obserwacji oportunistycznych) odnotowała trzy raporty o przyłowie morświnów w sieciach skrzelowych i 34 o znalezieniu ich zwłok na brzegu. Okazuje się, że w ochronie gatunku oprócz monitorowania zjawisk przyrodniczych lub zagrożeń antropogenicznych mogących wpływać na stan przedmiotu ochrony należy także monitorować wykonywanie przepisów, których celem było np. zapobieganie nadmiernej śmiertelności gatunku. Do takich należy przepis Rozporządzenia 812/2004 (WE) dotyczących obowiązku używania pingerów, skutecznych na poziomie ok. 90% swych funkcji. W polskiej strefie Bałtyku przepis ten dotyczy wyłącznie podobszaru ICES 24 na Zatoki Pomorskiej. Generalnie regulacja ta w polskich warunkach, w kontekście niwelowania śmiertelności morświnów, ma dwie fundamentalne wady. Nie dotyczy obszaru, gdzie odnotowywano najliczniejszy przyłów (Zatoka Pucka i Zatoka Gdańska) oraz nie uwzględnia podstawowego segmentu wielkościowego łodzi, które używają niebezpieczne dla morświnów sieci skrzelowe. Nakazując stosowanie pingerów rybakom wyłącznie na jednostkach równych lub większych niż 12 m pomija się ponad 90% (!) nakładu połowowego, jaki w polskiej części akwenu ICES 24 jest udziałem łodzi mniejszych, wystawiających swoje sieci na podobnych pozycjach jak to czynią łodzie większe. Dodatkowo, zupełnie nie zrozumiałe jest dlaczego Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi zadowala się monitorowaniem przez terenowych inspektorów rybołówstwa posiadania przez rybaków tych urządzeń na pokładzie, a nie ich działania i stosowania in situ. Według naszej oceny pingery te (urządzenia jednorazowe) od co najmniej 2-3 lat nie posiadają działających baterii. Kupione w 2008 roku nie mogą już spełniać swojej właściwej funkcji ochronnej. Są obecnie wyłącznie przepustką na wystawianie sieci skrzelowych przez ich posiadacza. Wszystkie wyżej wymienione, nieskuteczne i pozorne działania na rzecz ochrony morświnów mogą być zniwelowane poprzez przyjęcie przez Ministra Środowiska dobrze skonstruowanego krajowego programu ochrony gatunku, programów ochrony dla morskich obszarów Natura 2000, dedykowanych ochronie tego gatunku oraz wdrożenie wynikającego z Konwencji o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt tzw. Planu odtworzenia bałtyckiej populacji morświna ASCOBANS, czy też Zalecenia nr 17/2 HELCOM, będącego pokłosiem Bałtyckiego Planu Działania deklaracji czynnej realizacji zobowiązań wobec ratyfikowanej Konwencji o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego. 4 Komunikat Komisji KOM(211) 578 wersja ostateczna; Decyzja Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich zamykająca dochodzenie w sprawie skargi nr 427/2011/MHZ przeciwko Komisji Europejskiej 7

8 Na razie żadne wnioski wypływające ze zrealizowanych projektów badawczych ani dane monitoringowe (np. te realizowane przez rybołówstwo) nie wskazują, aby można było osiągnąć oczekiwany efekt ochronny, przejawiający się ilościowym wzrostem zasobów bałtyckich morświnów. Także monitorowanie działań administracyjnych w zakresie zarządzania eksploatacją i ochrona morza nie dostarcza przesłanek do tego, aby sądzić, że zalecenia obniżenia skali zagrożeń (przyłowem czy innymi, takimi jak podwodny hałas) były wdrażane w skali pożądanej dla skutecznej ochrony bałtyckich morświnów. Literatura: ASCOBANS Recovery Plan for Baltic Harbour Porpoise (Jastarnia Plan) Internet: Berggren, P Bycatches of the harbour porpoise (Phocoena phocoena) in the Swedish Skagerrak, Kattegat and Baltic Seas; Report of the International Whaling Commission Special Issue 15: Börjesson, P. and Berggren, P Morphometric comparisons of skulls of harbour porpoise (Phocoena phocoena) from the Baltic, Kattegat, and Skagerrak Seas. Canadian. Journalof Zoology, 75(2): Galatius, A., Kinze, C.C. and Teilmann, J Population structure of harbour porpoises in the Baltic region: Evidence of separation based on geometric morphometric comparisons. Journal of the Marine Biological Association of the United Kingdom, 92, Special Issue 08: Hammond, P.S., Bearzi, G., Bjørge, A., Forney, K., Karczmarski, L., Kasuya, T., Perrin, W.F., Scott, M.D., Wang, J.Y., Wells, R.S. and Wilson, B Phocoena phocoena. In: IUCN IUCN Red List of Threatened Species. Version Internet: Hryniewiecki, A Rybołówstwo morskie na polskim Bałtyku, Spr. MUR ( ). wyd. MRiDP Warszawa - Bydgoszcz, Seria D. (Bibljoteka rybacka) nr 19: 104 Huggenberger, S., Benke, H. and Kinze, C.C Geographical variation in harbour porpoise (Phocoena phocoena) skulls: support for a separate non-migratory population in the Baltic Proper. Ophelia, 56(1): 1 12 IWC Report of the IWC-ASCOBANS Working Group on Harbour Porpoises. Journal of Cetacean Research and Management 2 (Supplement): Koschinski, S Current knowledge on the harbour porpoises (Phocoena phocoena) in the Baltic Sea, Review. Ophelia, 55(3): KPRM Komunikat po posiedzeniu Rady Ministrów z dn : Rada Ministrów zaakceptowała wniosek o ustanowienie trwałej derogacji w odniesieniu do przepisów rozporządzenia 812/2004 z 26 kwietnia 2004 r. ustanawiającego środki dotyczące przypadkowych połowów waleni w rybołówstwie oraz zmieniającego 8

9 rozporządzenie (WE) nr 88/89. Internet: Lindroth, A Baltic salmon fluctuations 2: porpoise and salmon. Report of the Institute for Freshwater Research Drottningholm, 44: Lockyer, C. 1995b. A review on factors involved in zonation in odontocete teeth, and an investigation of the likely impact of environmental factors and major life events on harbour porpoise tooth structure. Report of the International Whaling Commission. Special Issue 16: Palme, A., Laikre, L., Utter, F. and Ryman, N Conservation genetics without knowing what to conserve: tha case of the Baltic harbour porpoise Phocoena phocoena. Oryx, 42: Ropelewski, A Ssaki Bałtyku. Zakł. Ochr. Przyrody. Kraków: 76 Ropelewski, A O morświnach. Wszechświat, 1: Ropelewski, A Morświn (Phocaena phocaena L.) jako przyłów w polskim rybołówstwie bałtyckim. Prace Morskiego Instytutu Rybackiego w Gdyni, 9: SAMBAH (2011) Static Acoustic Monitoring of the Baltic Sea Harbour Porpoise SAMBAH. Internet: Skóra K.E., Górski W., Pawliczka I Ocena i propozycje zmniejszenia negatywnego wpływu wywieranego przez polskie rybołówstwo na różnorodność biologiczną Morza Bałtyckiego - wybrane zagadnienia. In: Mirek Z., Nikel A. (eds.) Ochrona Przyrody w Polsce wobec współczesnych wyzwań cywilizacyjnych, Komitet Ochrony Przyrody PAN, Kraków: Skóra, K.E., Kuklik, I Bycatch as a potencial threat to harbour porpoises (Phocoena phocoena) in Polish Baltic waters. NAMCCO Scientific Publications, 5: Skóra, K.E., Pawliczka, I., Górski, W., Kosecka, M., Koza, R. i Verfus,, U Końcowe opracowanie zawierające rezultaty osiągnięte w wyniku przeprowadzonych działań związanych z czynną ochroną morświnów przed przyłowem w ramach realizacji przedsięwzięcia pt. Czynna ochrona morświnów (P. phocoena) przed przyłowem w okresie od do roku. Umowa dotacji nr 20/2008/Wn-50/OP-WK--/D.SMIOUG dla NFOŚiGW w Warszawie (manuskrypt). Skóra, K.E., Pawliczka, I., Klinowska, M Observations of the harbour porpoise (Phocoena phocoena) on the Polish Baltic coast. Aquatic Mammals, 14(3): Sommer, R.S., Pasold, J. and Schmölcke, U Post-Glacial immigration of the harbour porpoise (Phocoena phocoena) into the Baltic Sea. Boreas, Vol. 37: Tiedemann, R., Harder, J., Gmeiner C. and Haase, E Mitochondrial DNA sequence patterns of harbour porpoises (Phocoena phocoena) from the North and the Baltic Sea. Zeitschrift für Säugetierkunde, 61:

10 Wang, J.Y. and Berggren, P Mitochondrial DNA analysis of harbour porpoises (Phocoena phocoena) in the Baltic Sea, the Kattegat-Skagerrak Seas and off the west coast of Norway. Marine Biology 127: Wiemann A., Andersen L. W., Berggren P., Siebert U., Benke H., Teilmann J., Lockyer C., Pawliczka I., Skóra K. E., Roos A., Lyrholm T., Paulus K. B., Pfautsch S., Ketmaier V., Tiedemann R., 2011 Gibt es den Ostsee-Schweinswal? - Eine genetische Betrachtung. Meer und Museum, Schriftenr. Meeresmuseum Stralsund, Band 23,