Wybrane Dokumenty Kościoła o muzyce sakralnej

Transkrypt

1 Wybrane Dokumenty Kościoła o muzyce sakralnej Tom II Podręcznik formacyjny Diakonii Muzycznej Duszpasterstwa Liturgicznego Tebajda Parafii Św. Mikołaja we Wrocławiu

2 Spis treści: SACROSANCTUM CONSILIUM... 3 MUSICAE SACRAE DISCIPLINA... 7 Cel i motywy Encykliki... 7 I. HISTORIA MUZYKI SAKRALNEJ - MUZYKA DAREM BOśYM... 8 Muzyka w Starym Prawie... 8 Muzyka w Kościele pierwotnym... 9 Śpiew gregoriański... 9 Śpiew polifoniczny Opieka Kościoła nad muzyką Troskliwość PapieŜy II. ZASADNICZE PRAWA RZĄDZĄCE MUZYKĄ KOŚCIELNĄ Zasady ogólne Zasady szczegółowe sztuki sakralnej w ogóle Uprzywilejowane stanowisko muzyki sakralnej O muzyce religijnej pozaliturgicznej III. WŁAŚCIWE MIEJSCE I ZADANIE RÓśNYCH RODZAJÓW MUZYKI SAKRALNEJ Ten sam śpiew w całym Kościele! Śpiew gregoriański tylko po łacinie! Śpiew liturgiczny w innych obrzędach Polifonia zachowuje swe znaczenie Gra na instrumentach muzycznych Organy mają pierwszeństwo Instrumenty smyczkowe Muzyka nowoczesna Zalety i właściwe miejsce śpiewu religijnego w języku ojczystym W języku ojczystym IV. WSKAZANIA PRAKTYCZNE Zakończenie Encykliki MUSICAM SACRAM Wstęp I. NIEKTÓRE ZASADY OGÓLNE II. OSOBY UCZESTNICZĄCE W OBRZĘDACH LITURGICZNYCH III. ŚPIEW PODCZAS MSZY ŚWIĘTEJ IV. ŚPIEW BREWIARZA W CHÓRZE V. MUZYKA SAKRALNA PRZY SPRAWOWANIU SAKRAMENTÓW I SAKRAMENTALIÓW, W NIEKTÓRYCH OBRZĘDACH LITURGICZNYCH ROKU KOŚCIELNEGO, W NABOśEŃSTWACH SŁOWA BOśEGO ORAZ W ŚWIĘTYCH I POBOśNYCH ĆWICZENIACH VI. STOSOWANIE JĘZYKA W CZYNNOŚCIACH LITURGICZNYCH WYKONYWANYCH ŚPIEWEM I ZACHOWANIE SKARBCA MUZYKI SAKRALNEJ VII. PRZYGOTOWANIE MELODII DO TEKSTÓW W JĘZYKU NARODOWYM VIII. MUZYKA SAKRALNA INSTRUMENTALNA wtedy, gdy kapłan przyjmuje Komunię, i trwa podczas przyjmowania przez wiernych Ciała Chrystusa, jak długo trzeba. Ma on wyrazić duchowe zjednoczenie przyjmujących Komunię świętą. Gromadzą się oni przy jednym stole - ołtarzu, na zaproszenie Chrystusa, który daje się ludziom jako pokarm, aby z Nim nastąpiła całkowita komunia. Omawiany śpiew ma teŝ ukazać radość serc ludzi wolnych, pojednanych ze sobą, świętujących nie tylko spotkanie z Panem, ale radujących się ze spotkania we wspólnocie. Komunia święta jest takŝe spotkaniem w miłości wzajemnej i dlatego śpiew ten ma nadać bardziej braterski charakter procesji komunijnej. Wymaga to często pojednania z bliźnim, ale owocem tego pojednania jest właśnie więź społeczna i wzajemna miłość. Ks. S. Hartlieb pisze wprost, Ŝe podczas procesji komunijnej wykonujemy radosne pieśni o wydźwięku paschalnym, nie śpiewamy pieśni adorujących Pana Jezusa w Najświętszym Sakramencie. Wprawdzie wśród tradycyjnego repertuaru najłatwiej znaleźć śpiewy na Komunię św., ale brak nam często w naszych zbiorach kościelnych tekstów, które oddawałyby sens teologiczny tej części Mszy świętej. Pieśni zawarte w śpiewnikach polskich moŝna podzielić na: pieśni adoracyjne, pieśni o Eucharystii jako pokarmie oraz pieśni uwielbienia. Z tych wymienionych trzech kategorii najodpowiedniejszymi są śpiewy o Eucharystii jako pokarmie. Mogą być tutaj wykonywane takŝe inne pieśni okresowe, maryjne lub o świętych, a tematykę podsunie antyfona na Komunię. Zakończenie W tradycji polskiej znany jest i wykonywany śpiew na zakończenie liturgii po rozesłaniu wiernych. Instrukcja Musicam Sacram zaliczyła go do śpiewów liturgicznych, gdy stwierdziła, Ŝe moŝna teŝ śpiewać inną pieśń na końcu Mszy świętej. Mszał Pawła VI podaje krótko: zgromadzenie się rozwiązuje, by kaŝdy z wiernych powrócił do swych zajęć, wychwalając i błogosławiąc Pana OWMR nr 57b. 55

3 rozpoczyna on akcję liturgiczną, pogłębia jedność zgromadzonych, wprowadza w myśl roku liturgicznego, towarzyszy procesji kapłana i asysty 101. Śpiew ten ma wywołać poczucie braterstwa, pogłębić jedność serc, ukierunkować myślenie i pragnienie wiernych ku Bogu, wytworzyć wspólnotę radosnego spotkania w domu Ojca. Dlatego waŝną wydaje się zrozumienie sprawowanej tajemnicy dnia liturgicznego. Wybrany tekst wspólnego śpiewu ma ją zapowiadać. Pieśń na wejście powinna ukazywać myśl przewodnią odprawianej liturgii, powinna wprowadzać w odpowiedni nastrój oraz budować wewnętrzną jedność zgromadzonych. Tekst wykonywanego śpiewu na wejście nie moŝe się rozmijać z obchodzoną tajemnicą dnia, lecz winien on nawiązywać do czytań mszalnych, modlitw, prefacji, misterium święta lub okresu liturgicznego, a nawet sugestii, które zostaną podane w homilii. NaleŜy teŝ pamiętać, Ŝe jest to śpiew towarzyszący procesji i chociaŝ moŝe się zacząć przed wyjściem kapłana z zakrystii, to nie powinien być przedłuŝany po dojściu do ołtarza. Niestety krótka zazwyczaj droga nie sprzyja wytworzeniu odpowiedniej atmosfery modlitewnej refleksji i oŝywienia. Przygotowanie darów Śpiew na przygotowanie darów towarzyszy procesji z darami i składaniu darów 102. Sens tej czynności wyjaśnia samo wprowadzenie teologiczne do mszału, gdy podaje, Ŝe obrzęd - mowa o składaniu darów - zachowuje swoją wymowę i duchowe znaczenie, a są nimi potrzeby kościoła i ubogich 103. Dlatego najodpowiedniejszymi tekstami będą te, które podejmują problematykę miłości bliźniego lub dziękczynne (zaczyna się juŝ liturgia eucharystyczna). Komunia Zasady śpiewu na Komunię świętą są podobne jak przy liturgii wejścia. Wprowadzenie do Mszału Pawła VI podaje, Ŝe śpiew rozpoczyna się 101 Por. OWMR nr Por. OWMR nr OWMR nr IX. KOMISJE CZUWAJĄCE NAD ROZWOJEM MUZYKI SAKRALNEJ INSTRUKCJA EPISKOPATU POLSKI O MUZYCE LITURGICZNEJ PO SOBORZE WATYKAŃSKIM II Wstęp I. Normy ogólne II. Liturgia Mszy Świętej III. Liturgia Godzin IV. Sakramenty, sakramentalia i naboŝeństwa V. Instrumenty muzyczne VI. Wychowanie muzyczne VII. Komisje Muzyki Kościelnej ZASADY DOBORU PIEŚNI NA LITURGIĘ CHARAKTER CZYNNOŚCI ŚWIĘTEJ Wejście Przygotowanie darów Komunia Zakończenie Konstytucja o Liturgii Świętej Soboru Watykańskiego II SACROSANCTUM CONSILIUM Muzyka sakralna (rozdz. VI) 112. Tradycja muzyczna całego Kościoła stanowi skarbiec nieocenionej wartości, wybijający się ponad inne sztuki, przede wszystkim przez to, Ŝe śpiew kościelny związany ze słowami jest nieodzowną oraz integralną częścią uroczystej liturgii. Śpiewowi kościelnemu nie szczędzili pochwał Pismo święte 1, Ojcowie Kościoła i papieŝe, którzy w naszych czasach, począwszy od św. Piusa X, bardzo jasno określili słuŝebną funkcję muzyki w liturgii. ToteŜ muzyka kościelna będzie tym świętsza, im ściślej zwiąŝe się z czynnością liturgiczną, juŝ to serdeczniej wyraŝając modlitwę, juŝ teŝ przyczyniając się do jednomyślności, juŝ wreszcie nadając uroczysty charakter obrzędom świętym. Przy czym Kościół uznaje wszystkie formy prawdziwej sztuki i dopuszcza je do słuŝby BoŜej, jeŝeli 1 Por. Ef 5, 19; Kol 3, 16. 3

4 tylko posiadają wymagane przymioty. Sobór święty, zachowując zasady i przepisy kościelnej tradycji i karności oraz biorąc pod uwagę cel muzyki kościelnej, którym jest chwała BoŜa i uświęcenie wiernych, postanawia, co następuje: 113. Czynność liturgiczna przybiera godniejszą postać, gdy słuŝba BoŜa odbywa się uroczyście ze śpiewem, przy udziale asysty i z czynnym uczestnictwem wiernych. JeŜeli chodzi o język, naleŝy zachować przepisy zawarte w art. 36; co do Mszy świętej w art. 54; co do sakramentów w art. 63; co do modlitwy brewiarzowej w art Z największą troskliwością naleŝy zachowywać i otaczać opieką skarbiec muzyki kościelnej. NaleŜy starannie popierać zespoły śpiewacze, zwłaszcza przy kościołach katedralnych. Biskupi oraz inni duszpasterze niechaj gorliwie dbają o to, aby w kaŝdej śpiewanej czynności liturgicznej wszyscy wierni umieli czynnie uczestniczyć w sposób im właściwy, zgodnie z art. 28 i NaleŜy przywiązywać duŝą wagę do teoretycznego i praktycznego wykształcenia muzycznego w seminariach, nowicjatach oraz domach studiów zakonników i zakonnic, a takŝe w innych instytutach i szkołach katolickich. Aby to wykształcenie zapewnić, naleŝy starannie przygotować nauczycieli muzyki. Ponadto zaleca się zakładanie wyŝszych instytutów muzyki kościelnej. Muzycy zaś i śpiewacy, a zwłaszcza chłopcy, powinni takŝe otrzymać rzetelne wykształcenie liturgiczne Śpiew gregoriański Kościół uznaje za własny śpiew liturgii rzymskiej. Dlatego w czynnościach liturgicznych powinien on zajmować pierwsze miejsce wśród innych równorzędnych rodzajów śpiewu. Nie wyklucza się ze słuŝby BoŜej innych rodzajów muzyki kościelnej, zwłaszcza polifonii, byleby odpowiadały duchowi czynności liturgicznej, zgodnie z art NaleŜy doprowadzić do końca wydanie autentycznych ksiąg śpiewu gregoriańskiego, a nawet przygotować bardziej krytyczne wydanie ksiąg, ogłoszonych juŝ po reformie św. Piusa X. Zaleca się równieŝ przygotować wydanie, zawierające łatwiejsze melodie do uŝytku mniejszych wspólnot NaleŜy troskliwie pielęgnować religijny śpiew ludowy, tak aby głosy wiernych mogły rozbrzmiewać podczas naboŝeństw, a nawet w czasie czynności liturgicznych, stosownie do zasad i przepisów rubryk PoniewaŜ w niektórych krajach, zwłaszcza na misjach, Ŝyją ludy posiadające własną tradycję muzyczną, która ma doniosłe znaczenie 4 VII. Komisje Muzyki Kościelnej Bardzo waŝną rolę w rozwoju Muzyki kościelnej oraz w zagwarantowaniu wykonania podanych wyŝej norm spełniają Komisje Muzyki Kościelnej. Organem doradczym biskupa ordynariusza jest Diecezjalna Komisja Muzyki Kościelnej, która winna być w stałym kontakcie z Podkomisją Episkopatu ds. Muzyki Kościelnej. Z terenem Diecezji utrzymuje łączność przez dekanalnych albo rejonowych referentów muzycznych. Wszelkie sprawy z dziedziny muzycznej załatwia na bieŝąco, mianowany przez ordynariusza, referent Kurii Biskupiej, działając zgodnie z regulaminem danej Kurii. Inne Komisje diecezjalne jak Liturgiczna, Duszpasterska, Katechetyczna, we wszystkich sprawach związanych bezpośrednio z muzyką powinny działać w ścisłym porozumieniu z Diecezjalną Komisją Muzyczną. W szczególności dotyczy to zatwierdzania i wydawania nowych pieśni lub śpiewników, wprowadzania nowych kompozycji do liturgii itp. Konferencja Plenarna dnia podczas obrad w Warszawie dnia 8 lutego 1979 r. Instrukcję niniejszą zatwierdziła jako obowiązującą we wszystkich Diecezjach w Polsce. Diecezjalne Komisje Liturgiczne i Muzyczne mają obowiązek czuwać, by duszpasterze, organiści i inni wykonujący muzykę liturgiczną treść Instrukcji znali, cel jej dobrze rozumieli i w praktyce duszpasterskiej zasad jej wiernie przestrzegali. Warszawa, dnia 8 lutego 1979 r. ZASADY DOBORU PIEŚNI NA LITURGIĘ Przy wyborze odpowiednich pieśni do udziału w liturgii naleŝy uwzględnić trzy kryteria. Są nimi: charakter czynności świętej; charakter dnia liturgicznego; charakter okresu liturgicznego. CHARAKTER CZYNNOŚCI ŚWIĘTEJ Wejście Specyfikę śpiewu na wejście określa Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego, gdy podaje, Ŝe: 53

5 Przedmiotem specjalnej troski winno być kształcenie organistów. Na terenie diecezji powinno się zająć tą sprawą erygowane przez ordynariusza studium organistowskie. Jego zadaniem jest nie tylko kształcenie nowych organistów, ale i dokształcanie tych, którzy juŝ pracują w tym zawodzie. Odpowiednie przygotowanie muzyczne, tak teoretyczne jak i praktyczne, powinni otrzymać takŝe katecheci zakonni i świeccy, by mogli w swej pracy słuŝyć pomocą duszpasterzom. Duszpasterze niech otoczą opieką istniejące chóry kościelne, a gdzie ich brak, jeŝeli tylko to moŝliwe, niech starają się o ich załoŝenie. Chóry bowiem przyczyniają się do tego, Ŝe liturgia nabiera okazałości i uroczystego charakteru. Im teŝ przypada waŝna rola pielęgnowania i rozwijania wielogłosowej muzyki kościelnej. W kaŝdym kościele powinna istnieć schola cantorum prowadząca i podtrzymująca śpiew wiernych. NaleŜy takŝe szkolić i formować kantorów - solistów którzy w poszczególnych przypadkach mogą zastąpić scholę, a stale powinni spełniać funkcje psałterzysty wykonującego śpiewy międzylekcyjne 100. Usilnie zachęca się duszpasterzy, organistów, dyrygentów chórów kościelnych, katechetów i inne osoby odpowiedzialne za stan muzyki liturgicznej w danym kościele, by systematycznie nauczali wiernych, a zwłaszcza dzieci i młodzieŝy, tradycyjnych i nowych śpiewów przydatnych w sprawowaniu liturgii. KaŜdy kościół powinien posiadać bibliotekę muzyczną zawierającą księgi liturgiczne, zwłaszcza te, które są przeznaczone dla śpiewu. Ponadto powinny się w niej znajdować śpiewniki, nuty dla chóru wielogłosowego, scholi, organisty, a takŝe nuty dla zespołu instrumentalnego. Fundusze potrzebne na konserwację i wzbogacanie tych zbiorów, winien zapewnić rządca kościoła. On teŝ ma czuwać nad tym, by organista w naleŝyty sposób opiekował się biblioteką muzyczną. Sprawa ta powinna być uwzględniona w czasie wizytacji biskupiej i dziekańskiej. Nieaktualne juŝ księgi liturgiczno - muzyczne, jak mszały, antyfonarze, graduały, kancjonały oraz inne muzykalia winny być pieczołowicie przechowywane lub przekazane do archiwum diecezjalnego. dla ich Ŝycia religijnego i społecznego, naleŝy odnieść się do tej muzyki z szacunkiem i przyznać jej odpowiednie miejsce w kształtowaniu zmysłu religijnego tych ludów oraz w dostosowaniu kultu do ich charakteru, w myśl art. 39 i 40. Dlatego przy muzycznym kształceniu misjonarzy trzeba pilnie troszczyć się o to, aby w miarę moŝności umieli pielęgnować tradycyjną muzykę tych ludów tak w szkołach, jak i w liturgii W Kościele łacińskim naleŝy mieć w wielkim poszanowaniu organy piszczałkowe jako tradycyjny instrument muzyczny, którego brzmienie ceremoniom kościelnym dodaje majestatu, a umysły wiernych podnosi do Boga i spraw niebieskich. Inne natomiast instrumenty moŝna dopuścić do kultu BoŜego według uznania i za zgodą kompetentnej władzy terytorialnej, stosownie do zasad art. 22, 2, 37 i 40, jeŝeli nadają się albo mogą być przystosowane do uŝytku sakralnego, jeŝeli odpowiadają godności świątyni i rzeczywiście przyczyniają się do zbudowania wiernych Muzycy przejęci duchem chrześcijańskim niech wiedzą, Ŝe są powołani do pielęgnowania muzyki kościelnej i wzbogacania jej skarbca. Niech tworzą melodie, które posiadałyby cechy prawdziwej muzyki kościelnej i nadawały się nie tylko dla większych zespołów śpiewaczych, lecz takŝe dla mniejszych chórów i przyczyniałyby się do czynnego uczestnictwa całego zgromadzenia wiernych. Przeznaczone do śpiewów kościelnych teksty powinny się zgadzać z nauką katolicką. NaleŜy je czerpać przede wszystkim z Pisma świętego i źródeł liturgicznych. Dodatek W rozdziale VI prawodawcy odwołują się do sporadycznie do artykułów zamieszczonych w pozostałych częściach dokumentu; oto te spośród nich, które wnoszą istotne elementy do soborowego i posoborowego rozumienia roli muzyki sakralnej: Pismo święte ma doniosłe znaczenie w odprawianiu liturgii. Z niego bowiem wyjęte są czytania, które wyjaśnia się w homilii, oraz psalmy przeznaczone do śpiewu. Z niego czerpią swe natchnienie i swego ducha prośby, modlitwy i pieśni liturgiczne. W nim teŝ trzeba szukać znaczenia czynności i znaków. Stąd w trosce o odnowienie świętej liturgii, jej rozwój i dostosowanie naleŝy rozbudzić to serdeczne i Ŝywe umiłowanie Pisma 100 OWMR nr

6 świętego, o którym świadczy czcigodna tradycja obrządków wschodnich i zachodnich. Czynności liturgiczne nie są czynnościami prywatnymi, lecz kultem Kościoła, będącego,,sakramentem jedności, a Kościół to lud święty, zjednoczony i zorganizowany pod zwierzchnictwem biskupów. Dlatego czynności liturgiczne naleŝą do całego Ciała Kościoła, uwidoczniają je i na nie oddziałują. Poszczególnych natomiast jego członków dosięgają w róŝny sposób, zaleŝnie od stopnia święceń, urzędów i czynnego udziału. Ilekroć obrzędy, stosownie do ich własnej natury, wymagają odprawiania wspólnego z obecnością i czynnym uczestnictwem wiernych, naleŝy podkreślać, Ŝe o ile to moŝliwe, ma ono pierwszeństwo przed odprawianiem indywidualnym i niejako prywatnym. Odnosi się to przede wszystkim do odprawiania Mszy świętej i udzielania sakramentów, chociaŝ kaŝda Msza ma zawsze charakter publiczny i społeczny. W odprawianiu liturgii kaŝdy spełniający swą funkcję, czy to duchowny, czy świecki, powinien czynić tylko to i wszystko to, co naleŝy do niego z natury rzeczy i na mocy przepisów liturgicznych. Ministranci, lektorzy, komentatorzy i członkowie chóru równieŝ spełniają prawdziwą funkcję liturgiczną. Niech więc wykonują swój urząd z tak szczerą poboŝnością i dokładnością, jak to przystoi wzniosłej posłudze i odpowiada słusznym wymaganiom Ludu BoŜego. NaleŜy więc starannie wychować te osoby w duchu liturgii oraz przygotować do odpowiedniego i zgodnego z przepisami wykonywania przypadających kaŝdemu czynności. Celem wzmoŝenia czynnego uczestnictwa naleŝy pobudzać wiernych do wykonywania aklamacji, odpowiedzi, psalmów, antyfon, pieśni, jak równieŝ czynności czy gestów oraz przybierania właściwej postawy ciała. W odpowiednim czasie naleŝy zachować takŝe pełne czci milczenie. Poza wyróŝnieniem, którego źródłem jest urząd liturgiczny albo święcenia, oraz poza honorami naleŝnymi władzom świeckim stosownie do przepisów liturgicznych, w liturgii nic naleŝy okazywać Ŝadnych szczególnych względów prywatnym osobom lub stanowiskom ani w ceremoniach, ani w zewnętrznej okazałości. l. W obrządkach łacińskich zachowuje się uŝywanie języka łacińskiego, poza wyjątkami określonymi przez prawo szczegółowe 2. PoniewaŜ jednak i we Mszy świętej, i przy sprawowaniu sakramentów, i w innych częściach liturgii uŝycie języka ojczystego 6 Natomiast tam, gdzie ze względu na brak miejsca nie da się zbudować organów piszczałkowych, moŝna je instalować zamiast fisharmonium. Poza organami wolno uŝywać w liturgii innych instrumentów z wyjątkiem tych, które są zbyt hałaśliwe lub wprost przeznaczone do wykonywania współczesnej muzyki rozrywkowej. Wyłącza się z uŝytku liturgicznego, zgodnie z tradycją, takie instrumenty, jak fortepian, akordeon, mandolina, gitara elektryczna, perkusja, wibrafon itp. Muzyka w czasie sprawowania czynności liturgicznych winna być wykonywana na Ŝywo, dlatego nie wolno zastępować śpiewu zgromadzonych lub gry na instrumentach muzyką odtwarzaną za pomocą aparatów, np. magnetofonu, adapteru, radia itp. Nic nie stoi na przeszkodzie, by poza liturgią odtwarzać niekiedy muzykę religijną z płyt czy taśm, aby w tego rodzaju audycjach udostępnić wiernym arcydzieła muzycznej twórczości religijnej dla wytworzenia odpowiedniego nastroju lub teŝ celem wyrabiania w nich dobrego smaku muzycznego. VI. Wychowanie muzyczne NaleŜy dokładać wszelkich starań, aby uzyskać moŝliwie wszechstronne wychowanie muzyczne duchowieństwa. Dlatego poleca się: W Seminariach Duchownych diecezjalnych i zakonnych w całej rozciągłości wprowadzić w Ŝycie program nauczania muzyki kościelnej w Seminariach Duchownych w Polsce, uchwalony przez Sekcję Muzyki Kościelnej na Kongresie Teologów Polskich w Lublinie w dniach września 1971 r. 98 Dokształcać w tej dziedzinie kapłanów juŝ pracujących w duszpasterstwie w poseminaryjnych kursach dla duchowieństwa. Zatroszczyć się o odpowiednie nauczanie Muzyki Kościelnej w nowicjatach zakonnych męskich i Ŝeńskich. Zatroszczyć się w szczególny sposób o tę, by chorał gregoriański znalazł więcej miejsca niŝ dotąd w liturgii Seminariów Duchownych, domów zakonnych, podczas rekolekcji i zjazdów duchowieństwa, w kościołach katedralnych, zwłaszcza w ramach odprawianej tam liturgii w języku łacińskim, a takŝe w większych kościołach. Minimun repertuaru gregoriańskiego zawiera mały śpiewnik Jubilate Deo wydany w Rzymie, 14 kwietnia 1974 r., z okazji Roku Świętego Ruch Biblijny i Liturgiczny, 1972, n. 5 s. 257 nn. 99 Por. nr

7 NaleŜy pilnie wystrzegać się, by pod pozorem podnoszenia okazałości nie wprowadzać do obrzędów czegoś czysto świeckiego albo niezgodnego z kultem BoŜym 93. JeŜeli okoliczności za tym przemawiają, moŝna przed lub po zakończeniu obrzędów liturgicznych wykonywać solową muzykę wokalną lub instrumentalną, byleby odpowiadała ona duchowi muzyki kościelnej. NaleŜy przez śpiew nadać bardziej uroczysty charakter tym obrzędom, które liturgia w ciągu całego roku kościelnego specjalnie uwydatnia. A juŝ wyjątkowo podniośle powinny być odprawiane obrzędy Wielkiego Tygodnia i BoŜego Ciała 94. Szczególnie troskliwie naleŝy pielęgnować te naboŝeństwa, które tradycyjnie odprawiają się ze śpiewem, np. Gorzkie śale, Godzinki, naboŝeństwa majowe, róŝańcowe i inne. W nowych formach naboŝeństw, np. naboŝeństwach słowa BoŜego, duszpasterze winni przestrzegać norm ogólnych o muzyce kościelnej 95. PoniewaŜ muzyka religijna jest w wysokim stopniu skutecznym środkiem dla oŝywienia poboŝności wiernych, dlatego w naboŝeństwach odprawianych poza liturgią moŝna wykorzystać te utwory muzyczne, które utraciły juŝ wprawdzie miejsce w liturgii, ale ze względu na swoją wartość artystyczną i duszpasterską nie powinny popaść w zapomnienie. Jedną z form takich naboŝeństw mogą być godziny lub koncerty muzyki religijnej. V. Instrumenty muzyczne W Kościele łacińskim naleŝy mieć w wielkim poszanowaniu organy piszczałkowe jako tradycyjny instrument muzyczny, którego brzmienie dodaje ceremoniom kościelnym majestatu, a umysły wiernych pod nosi do Boga i spraw niebieskich 96. Akompaniament organowy podtrzymuje śpiew, ułatwia udział w czynnościach liturgicznych i przyczynia się do głębszego zjednoczenia wiernych 97. Organy powinno znajdować się we wszystkich kościołach w Polsce. Tzw. organy elektronowe dopuszcza się do uŝytku jako instrument tymczasowy. nierzadko moŝe być bardzo poŝyteczne dla wiernych, moŝna mu przyznać więcej miejsca, zwłaszcza w czytaniach i pouczeniach, w niektórych modlitwach i śpiewach, stosownie do zasad, które w tej dziedzinie ustala się szczegółowo w następnych rozdziałach. 3. Przy zachowaniu tych zasad powzięcie decyzji o wprowadzeniu języka ojczystego i o jego zakresie naleŝy do kompetentnej kościelnej władzy terytorialnej, o której mowa w art. 22, 2; w wypadku zaś gdy sąsiednie okręgi uŝywają tego samego języka - po zasięgnięciu takŝe rady ich biskupów. Decyzja ta musi być zatwierdzona przez Stolicę Apostolską. 4. Przekład tekstu łacińskiego na język ojczysty do uŝytku liturgicznego powinien być zatwierdzony przez kompetentną kościelną władzę terytorialną, wyŝej wspomnianą. Zgodnie z art. 36 niniejszej Konstytucji moŝna pozwolić we Mszach odprawianych z udziałem wiernych na stosowanie języka ojczystego w odpowiednim zakresie, zwłaszcza w czytaniach i modlitwie powszechnej, oraz jeŝeli warunki miejscowe tego wymagają, w tych takŝe częściach, które naleŝą do wiernych. NaleŜy jednak dbać o to, aby wierni umieli wspólnie odmawiać lub śpiewać stałe teksty mszalne, dla nich przeznaczone, takŝe w języku łacińskim. JeŜeliby jednak okazało się gdzieś potrzebne szersze zastosowanie języka ojczystego we Mszy świętej, naleŝy zachować postanowienie art. 40 niniejszej Konstytucji. Encyklika MUSICAE SACRAE DISCIPLINA Do czcigodnych braci Patriarchów, Prymasów, Arcybiskupów, Biskupów oraz innych Ordynariuszy O MUZYCE SAKRALNEJ Czcigodni Bracia, Pozdrowienie Wam i Błogosławieństwo 93 MS nr MS nr Zob. nr 9 i SC nr MS nr Cel i motywy Encykliki Muzyczna sztuka sakralna zawsze Nam bardzo leŝała na sercu, toteŝ wydało nam się rzeczą na czasie sprawę tę z kolei omówić w osobnej encyklice, a razem z nią szerzej wyjaśnić i inne sprawy, które się wyłoniły 7

8 w ostatnich lat dziesiątkach, aby wzniosła ta i szlachetna sztuka z kaŝdym dniem przyczyniała się do coraz wznioślejszego oddawania czci Bogu oraz tym skuteczniejszego wzrostu Ŝycia duchownego wiernych. Pragniemy jednocześnie odpowiedzieć Ŝyczeniom tak tym, któreście Wy, Czcigodni Bracia, uwaŝali za potrzebne Nam przedstawić, jak tym, które wyrazili na kongresach muzycznych wybitni i znakomici znawcy sztuki sakralnej, - jak wreszcie i tym, które wynikły z doświadczeń Ŝycia duszpasterskiego, z uwzględnieniem tego wszystkiego, co w miarę postępu osiągnięte zostało w dziedzinie naukowych studiów nad tą sztuką. Spodziewamy się stąd, Ŝe to, co św. Pius X postanowił w swym Motu Proprio o Muzyce sakralnej, które słusznie nazwał Kodeksem prawa o muzyce 2, otrzyma nowe potwierdzenie i polecenie oraz lepsze w świetle nowszych zasad uzasadnienie, tak, aby przez przystosowanie do warunków dzisiejszych oraz pewne jej wzbogacenie szlachetna sztuka muzyki sakralnej coraz lepiej odpowiadała swemu wzniosłemu zadaniu. I. HISTORIA MUZYKI SAKRALNEJ - MUZYKA DAREM BOśYM Wśród tylu i tak wielkich darów, którymi Bóg, będący sam najdoskonalszą w sobie harmonijną jednością, ozdobił stworzonego na swój obraz i podobieństwo człowieka 3, poczesne miejsce zajmuje muzyka, która wespół z innymi sztukami wyzwolonymi przyczynia się do radości ducha i rozkoszy umysłowej. O niej to słusznie pisał Augustyn: Aby ludzie, rozumną duszą obdarzeni, zdawali sobie sprawę z tej wielkiej rzeczy (mowa tu o harmonii stworzenia) szczodrobliwość BoŜa obdarzyła ich muzyką czyli zdolnością i umiejętnością śpiewania 4. Muzyka w Starym Prawie Nic przeto dziwnego, Ŝe śpiew religijny i sztuka muzyczna były, jak o tym świadczą dokumenty staroŝytne i nowsze, zawsze i wszędzie stosowane w obrzędach religijnych, nie wyłączając ludów pogańskich; były teŝ przede wszystkim w uŝyciu przy oddawaniu czci Bogu Prawdziwemu, juŝ od czasów najdawniejszych. Naród wybrany cudem BoŜej potęgi Na organach i innych instrumentach wolno akompaniować do śpiewu przez cały rok liturgiczny. Wyłączone są od tego jedynie śpiewy solowe celebransa i diakona, np. prefacja, Ewangelia itp. Natomiast solowa gra na instrumentach zabroniona jest od zakończenia śpiewu hymnu Chwała na wysokości Bogu we Mszy Wieczerzy Pańskiej do zakończenia tego hymnu we Mszy Wigilii Paschalnej. Podczas liturgii nie wolno wykonywać muzyki mającej charakter wyraźnie świecki np. jazzu, big-beatu itp. Muzyka ta nie jest zgodna z duchem i powagą liturgii, nie sprzyja jej refleksyjnemu przeŝywaniu, a ponadto często wyłącza całe zgromadzenie wiernych od udziału w śpiewie. Poza liturgią moŝna urządzać specjalne naboŝeństwa gromadzące młodych ludzi uprawiających ten rodzaj muzyki. Duszpasterze mają obowiązek tak kierować tymi naboŝeństwami, by miały one charakter religijny i by zawsze z nich płynęło dobro duchowe uczestników. III. Liturgia Godzin Zgodnie ze wskazaniami Konstytucji o świętej liturgii zaleca się usilnie tym, którzy odprawiają brewiarz w chórze lub wspólnie, by go śpiewali 91. Śpiewane powinny być w niedziele i święta waŝniejsze godziny, zwłaszcza Jutrznia (Laudes matutinae) i Nieszpory. Zalecenie to dotyczy przede wszystkim domów zakonnych i seminariów duchownych. NaleŜy utrzymać, a gdzie zaniedbano, przywrócić zwyczaj śpiewania Nieszporów parafialnych w niedziele i święta, chyba Ŝe w poszczególnych okresach urządza się w ich miejsce inne naboŝeństwa, np. Gorzkie śale. Nieszpory powinny być odmawiane według nowego porządku przepisanego w Liturgii Godzin. Części śpiewane moŝna wykonywać według melodii miejscowych. IV. Sakramenty, sakramentalia i naboŝeństwa Sakramenty i sakramentalia mające szczególne znaczenie w Ŝyciu całej wspólnoty parafialnej, np. chrzest, bierzmowanie, święcenia kapłańskie, małŝeństwo, konsekracja kościoła lub ołtarza, pogrzeb itp., o ile to moŝliwe, powinny być sprawowane ze śpiewem 92. Śpiewy znajdują się w odpowiednich księgach liturgicznych. 2 Motu Proprio: Tra le sollecitudini dell`ufficio pastorale, Acta Pii X, vol. I, pag Rdz 1, Ep. 461, De origine animae hominis, I, MS nr MS nr

9 zatwierdzone przez Konferencję Episkopatu Polski zawarte w Śpiewniku Mszalnym lub w innych Śpiewnikach mających aprobatę Władz Diecezjalnych zgodnie z postanowieniem Instrukcji Musicam Sacram 86. Śpiewu stałych części Mszy św. a takŝe psalmu responsoryjnego i śpiewu przed Ewangelią, które stanowią integralną cześć liturgii słowa 87, nie wolno zastępować pieśniami nawet mającymi Imprimatur władzy kościelnej. PoniewaŜ Modlitwa eucharystyczna stanowi kulminacyjny moment Mszy św. dlatego nie wolno podczas niej wykonywać jakiejkolwiek muzyki 88. Jedynie celebrans moŝe wykonać śpiewem niektóre części samej Modlitwy eucharystycznej (prefacja, słowa konsekracji i in.). Zabrania się wykonywania w ramach liturgii piosenek religijnych których tekst często nie jest w ogóle religijny, a muzyka z reguły posiada charakter świecki. We wszystkich kościołach w Polsce naleŝy wprowadzać śpiewy zalecone przez Konferencję Episkopatu Polski, np. Mszę Pielgrzymów. Przyczyni się to bowiem do czynniejszego udziału wiernych w uroczystościach ogólnopolskich lub międzydiecezjalnych. PoniewaŜ śpiew gregoriański Kościół uznaje za własny śpiew liturgii rzymskiej, dlatego w czynnościach liturgicznych powinien on zajmować pierwsze miejsce wśród innych równorzędnych rodzajów śpiewu 89. Zgodnie z zaleceniem Konstytucji o świętej liturgii wierni powinni umieć śpiewać po łacinie niektóre części Mszy św. ze względu na celebrację w tym języku w grupach międzynarodowych 90. Zestaw takich śpiewów zawiera wydany w Rzymie, z okazji Roku Świętego, śpiewnik Jubilate Deo. Podczas liturgii Mszy św. zaleca się wykonywane polifonii dawnej i nowszej w języku łacińskim i polskim, tak jednak, by nie wyłączać wiernych całkowicie z udziału w śpiewie. Muzykę wielogłosową, szczególnie dawnych mistrzów, Kościół zawsze uwaŝał za nieoceniony skarbiec i dobro kultury. wyratowany przed zagładą w Morzu Czerwonym, śpiewał Bogu hymn zwycięstwa, a Maria, siostra MojŜesza obdarzona duchem proroczym, śpiewała wspólnie z ludem przy dźwiękach bębna 5. Później, gdy przenoszono Arkę Pańską z domu Obededoma do miasta Dawidowego, sam król i cały lud izraelski pląsał przed Jehową przy dźwiękach wszystkich instrumentów drewnianych oraz cytr, harf, bębenków, lutni i cymbałów 6. Sam król Dawid ustanowił wówczas prawidła uŝywania muzyki i śpiewu przy sprawowaniu czci BoŜej 7. I prawa te po powrocie z wygnania zostały wznowione oraz były przestrzegane aŝ do czasów przyjścia Boskiego Odkupienia. Muzyka w Kościele pierwotnym W Kościele przez Zbawiciela załoŝonym juŝ od zarania był w uŝyciu śpiew religijny, jak świadczy dosyć wyraźnie św. Paweł Apostoł, gdy pisze do Efezów: Napełnijcie się Duchem Świętym, rozmawiając z sobą w psalmach i pieśniach i śpiewaniach duchownych 8. śe zwyczaj śpiewania psalmów był praktykowany i na zebraniach, potwierdza to tymi słowy: Gdy się schodzicie, kaŝdy z was ma psalm 9. Pliniusz świadczy, Ŝe zwyczaj ten trwał nadal i po czasach Apostolskich, gdy pisze o tych, którzy nie zaparli się wiary: Główną ich winą czy błędem było to, Ŝe mieli zwyczaj schodzić się w oznaczone dni przed wschodem słońca i śpiewać pieśń Chrystusowi jako Bogu 10. Słowa prokonsula Bitynii świadczą, Ŝe nawet w okresie prześladowań nie milknął całkowicie głos Kościoła śpiewającego. To samo potwierdza i Tertulian, opisując Ŝe na zebraniach chrześcijan czytywano Pisma, śpiewano psalmy, wygłaszano kazania 11. Śpiew gregoriański Liczne świadectwa Ojców i Pisarzy Kościoła stwierdzają, Ŝe z nastaniem wolności i pokoju dla Kościoła, psalmy i pieśni liturgiczne były 86 MS nr OWMR nr OWMR nr SC nr SC nr Wj 15, Sm 6, 5 7 I Paral Ef 5, 8; Kol 3, Kor 14, Plin. Epist. X, 96, 7 11 Tert. De anima, c. 9, Apol. 39 9

10 w codziennym niemal uŝyciu. Co więcej, tworzono nowe rodzaje świętych pieśni, które bardziej udoskonalały Szkoły śpiewacze, szczególnie w Rzymie. Poprzednik zaś Nasz, błogosławionej pamięci święty Grzegorz Wielki, jak to przekazała nam tradycja, wszystko to, co zostawiły w spuściźnie dawne pokolenia, troskliwie zebrał i mądrze uporządkował, chroniąc czystość i całość śpiewu kościelnego odpowiednimi prawami i regułami. Stopniowo rzymski sposób wykonywania śpiewu przeszedł ze świętego Miasta do innych krajów Zachodu, wzbogacając się nie tylko nowymi formami muzycznymi lecz i wprowadzając nowy rodzaj świętego śpiewu, mianowicie śpiew religijny w języku ludowym. Sam zaś śpiew zbiorowy, który od imienia św. Grzegorza (Gregorius), jego odnowiciela, otrzymał nazwę gregoriańskiego, od wieku VIII czy IX prawie we wszystkich krajach chrześcijańskiej Europy zyskał pomoc i ozdobę w postaci towarzyszącej mu gry na organach. Śpiew polifoniczny W wieku IX zaczął się stopniowo szerzyć śpiew polifoniczny, czyli wielogłosowy, którego naukę uprawiano i udoskonalano przez następne wielki, aŝ w sposób szczególny w wieku XV i XVI doszedł pod kierunkiem znakomitych mistrzów do podziwu godnej doskonałości. I ten śpiew polifoniczny czyli wielogłosowy Kościół miał zawsze w wielkiej czci, dopuszczając go do uroczystego odbywania świętych obrzędów nawet w rzymskich bazylikach i w papieskich naboŝeństwach. Wspaniałość tego śpiewu wzmogła się jeszcze bardziej z chwilą, gdy oprócz organów do głosu śpiewaków dodano i inne instrumenty muzyczne. Opieka Kościoła nad muzyką W ten sposób, dzięki poparciu i opiece Kościoła muzyczna sztuka sakralna przebyła z biegiem wieków długą drogę, która ją wiodła, niekiedy powoli krok za krokiem do coraz większej doskonałości: od prostych i czystych melodii gregoriańskich do wielkich i wspaniałych dzieł sztuki, upiększanych i rozwijanych prawie bez końca tak w dziedzinie głosów ludzkich jak i w dziedzinie gry na organach oraz na innych instrumentach muzycznych. Ten rozwój sztuki muzycznej jak z jednej strony wykazuje wielką troskę Kościoła o to, aby oddawanie czci Bogu odbywało się w sposób 10 Do uroczystości z trudniejszymi melodiami naleŝy wybierać osoby bieglejsze w śpiewie, a nie kierować się jedynie względem na ich godność i urząd 80. Przy wyborze repertuaru muzycznego naleŝy uwzględnić moŝliwości wykonawców. Lepiej jest bowiem wykonać dobrze jakiś utwór prosty, niŝ wykonywać źle rzeczy trudniejsze. Repertuar utworów, czy to śpiewanych, czy wykonywanych na instrumentach, musi zgadzać się z myślą przewodnią dnia liturgicznego lub przynajmniej zgadzać się z okresem liturgicznym, jak równieŝ odpowiadać treściowo danej czynności liturgicznej 81. PoniewaŜ liturgia jest dziełem całego Ludu BoŜego. dlatego podczas jej sprawowania naleŝy mieć na względzie dobro duchowe wszystkich zgromadzonych niŝ poszczególnych jednostek 82. Ten wzgląd naleŝy mieć zawsze na uwadze przy włączaniu w ramy liturgii odpowiednich śpiewów. Wszystkie śpiewy przeznaczone do uŝytku liturgicznego mają mieć aprobatę Konferencji Episkopatu Polski, albo przynajmniej Władzy Diecezjalnej. Nie wolno w liturgii wykonywać utworów o charakterze świeckim. II. Liturgia Mszy Świętej Przy sprawowaniu Eucharystii z udziałem wiernych, zwłaszcza w niedziele i święta; naleŝy o ile to moŝliwe nawet kilka razy w tym samym dniu odprawić Mszę św. ze śpiewem 83. W związku z tym tak naleŝy ułoŝyć godziny sprawowania liturgii, aby w kaŝdej Mszy św. był czas na wykonywanie śpiewów. Nie jest jednak rzeczą konieczną zawsze śpiewać wszystkie teksty przeznaczone w zasadzie do śpiewu 84. Dobierając części, które mają być rzeczywiście śpiewane pierwszeństwo naleŝy przyznać tym, które śpiewa kapłan i asystujący, a lud na nie odpowiada, oraz wykonywanym wspólnie przez kapłana i lud 85. Zamiast przepisanych w Graduale Romanum śpiewów procesyjnych na wejście, przygotowanie darów i Komunię św. moŝna stosować pieśni 80 MS nr MS nr OWMR nr MS nr OWMR nr OWMR nr 19 i MS nr 7;

11 przypadki naleŝy rozpatrywać, uwzględniając normy ogólne. Sprawy trudniejsze naleŝy przedkładać do rozstrzygnięcia Diecezjalnej Komisji Muzyki Kościelnej względnie Podkomisji ds. Muzyki Kościelnej przy Komisji Episkopatu ds. Liturgii. I. Normy ogólne 3. Muzyką liturgiczną nazywamy tę muzykę, która moŝe być uŝywana przy sprawowaniu kultu BoŜego. Zgodnie z treścią Instrukcji Musicam Sacram powinna się ona odznaczać charakterem sakralnym oraz doskonałością formy 73. Celem Muzyki Liturgicznej jest chwała BoŜa i uświęcenie wiernych 74, tak wykonawców jak i pozostałych uczestników liturgii. Do Muzyki liturgicznej zaliczamy: śpiew jednogłosowy (chorał gregoriański i śpiew ludowy, śpiew wielogłosowy (polifonia dawna i nowsza) oraz muzykę instrumentalną 75. Muzyka a zwłaszcza śpiew, jest nie tylko ozdobą uroczystej liturgii, ale jest jej integralną częścią, Dlatego naleŝy pilnie zabiegać o to, by czynności liturgiczne w miarę moŝliwości były odprawiane ze śpiewem, uwzględniając równocześnie podział funkcji między róŝne osoby 76. Śpiew bowiem sprzyja zjednoczeniu zgromadzonych i otwiera ich dusze na tajemnice roku liturgicznego 77. Dlatego teŝ, jeŝeli nie zachodzi uzasadniona przeszkoda, części przeznaczone do śpiewu z załoŝenia, powinny być rzeczywiście śpiewane z uwzględnieniem rodzaju formy, których domaga się ich charakter 78. KaŜda czynność liturgiczna powinna być uprzednio starannie przygotowana pod względem duszpasterskim i muzycznym 79. Odpowiedzialnym za to jest przede wszystkim duszpasterz kościoła oraz jego współpracownicy, a zwłaszcza organista, kantor oraz prowadzący zespoły śpiewacze. coraz wspanialszy, a wiernym coraz milszy, tak z drugiej czyni rzeczą zrozumiałą, Ŝe Kościół musiał niekiedy przeciwstawiać się przekraczaniu pewnych granic, aby z prawdziwym postępem nie wkradły się tu rzeczy światowe, obrzędom świętym obce i mogące je zniekształcić. Troskliwość PapieŜy PapieŜe w ciągu wieków bacznie strzegli obowiązku czujności w tej mierze, a Sobór Trydencki mądrze potępił taką muzykę, w którą - bądź w grze na organach, bądź w śpiewie - wmieszałby się element nieczysty lub zmysłowy 12. Nie wyliczając całego szeregu PapieŜy, wystarczy wspomnieć tylko niektórych, a mianowicie: Poprzednik Nasz, błogosławionej pamięci Benedykt XIV w encyklice z dnia 19 lutego 1739 roku o przygotowaniach do roku jubileuszowego, z wielkim znawstwem i szczęśliwie dobranymi argumentami wezwał w sposób szczególny biskupów, aby wszelkimi sposobami usuwali z muzyki sakralnej naduŝycia, które zuchwale wdarły się do niej 13. Tą samą drogą kroczyli w tej sprawie Poprzednicy Nasi: Leon XII, Pius VIII, Grzegorz XVI, Pius XI, Leon XIII 14. W sposób wszakŝe szczególny trzeba podnieść z całym uznaniem, Ŝe Poprzednik Nasz, nieśmiertelnej pamięci św. Pius X przeprowadził całkowite odnowienie i reformę muzyki świętej, zgodnie z odziedziczonymi po przodkach zasadami, które na nowo przypomniał i zachować nakazał, zebrawszy je przy tym stosownie do potrzeby czasu w jedną całość 15. Wreszcie, jak bezpośredni Poprzednik Nasz, Pius XI Konstytucją Apostolską Divini Cultus Sanctitatem z 20 grudnia 1928 roku 16, tak i My Sami Encykliką Mediator Dei z 20 listopada 1947 roku rozwinęliśmy i potwierdzili nakazy Naszych Poprzedników MS nr 4a. 74 SC nr MS nr 4b. 76 MS nr OWMR nr MS nr MS nr Sob. Tryd. Sess. XXII, Dekret o tym, co naleŝy zachować, a czego unikać w odprawianiu Mszy św. 13 Cfr. Benedicti XIV Litt. enc. ANNUS QUI: Opera omnia, ed Prati, vol. 17, 1, str Cfr. Litt. Apost. BONUM EST CONFITERI DOMINO, z dn. 2 sierpnia 1828 Bullarium Romanum, ed: Prati ex Typ. Aldina, t. IX, str. 139 i nast. (Cfr. Acta Leonis XIII, vol. XIV, 1895, str ; Cfr. ASS vol. XXVII, 1894, str ). 15 Cfr. Acta Pii X, vol. I str ; A.A.S. XXXVI, 1903/4, ; Cfr. AAS vol. XXI. 1929, str. 33 i nast. 17 Cfr. A.A.S. vol. XXIX, 1947, str

12 II. ZASADNICZE PRAWA RZĄDZĄCE MUZYKĄ KOŚCIELNĄ Nikogo to nie dziwi, Ŝe Kościół tak czujnie troszczył się o muzykę świętą. Chodzi tu bowiem nie o zasady estetyki czy techniki muzycznej, którymi się ma rządzić ta szlachetna sztuka, lecz o obronę jej dostojeństwa z powodu powołania jej do tak waŝnej sprawy, jak oddawanie czci Bogu. 1. Zasady ogólne Muzyka sakralna 18 podlega tym samym prawom zasadniczym, które rządzą wszystkimi rodzajami sztuki religijnej a nawet - sztuki w ogóle, jako takiej. Dobrze Nam wiadomo, Ŝe niektórzy artyści, powaŝnie obraŝając poboŝność chrześcijańską, ośmielali się w ostatnich czasach wprowadzać do świątyń BoŜych utwory pozbawione wszelkiego natchnienia religijnego i całkowicie sprzeczne ze zdrowymi zasadami samej sztuki. Politowania godne to stanowisko swoje usiłują oni usprawiedliwić osobliwymi wywodami, upierając się przy twierdzeniu, Ŝe wynika ono z natury i charakteru sztuki. Twierdzą mianowicie, Ŝe natchnienie, kierujące artystą, jest rzekomo niezaleŝne - wskutek czego nie wolno go poddawać prawom i normom obcym sztuce, zarówno religijnym, jak i moralnym, gdyŝ miałoby to doprowadzić do podkopania godności sztuki, do zahamowania i skrępowania działalności artysty, kierowanego świętym natchnieniem. Takim sposobem argumentowania porusza się sprawę niewątpliwie waŝną i trudną, wiąŝącą się z wszelkimi przejawami sztuki i działalnością kaŝdego artysty. Nie moŝna jednak sprawy tej rozstrzygać na podstawie rozwaŝenia jej wyłącznie z punktu widzenia sztuki i estetyki, lecz naleŝy ją rozwiązać na podstawie zasady najwyŝszej: ostatecznego celu wszechrzeczy. Jest to bowiem święte i nienaruszalne prawo wytyczne dla kaŝdego człowieka i wszelkiej działalności ludzkiej. Człowiek bowiem jest stworzony i skierowany do swego celu ostatecznego, którym jest Bóg. Jest to prawo oparte o samą naturą i nieskończoną doskonałość BoŜą, a jest ono tak ścisłe i tak konieczne, Ŝe sam Bóg nie moŝe w nim uczynić Ŝadnego wyjątku To zaś odwieczne i niewzruszalne prawo stanowi, Ŝe zarówno sam człowiek, jak i jego czyny 18 Czyli: liturgiczna i kościelna w mniej ścisłym tego słowa znaczeniu. 12 Ojciec Święty Paweł VI, na audiencji udzielonej J. Em. Arkadiuszowi M. Kardynałowi Larraona, Prefektowi Świętej Kongregacji Obrzędów, dnia 9 lutego 1967r., Instrukcję niniejszą przyjął i swoją powagą zatwierdził oraz polecił opublikować, ustalając równocześnie, Ŝe jej moc obowiązująca rozpoczyna się z dniem 14 maja 1967 r., w niedzielę Zesłania Ducha Świętego. Bez względu na jakiekolwiek przeciwne zarządzenia. Rzym, dnia 5 marca 1967 r. w niedzielę Laetare, IV Wielkiego Postu. Jakub Kard. LercaroArcybiskup Boloni. Przewodniczący Rady do wykonania Konstytucji o św. Liturgii Arkadiusz M. Kard. Larraona Prefekt Św. Kongregacji Obrzędów Ferdynand Antonelli Arcybiskup tyt. Indykry Sekretarz Św. Kongregacji Obrzędów INSTRUKCJA EPISKOPATU POLSKI O MUZYCE LITURGICZNEJ PO SOBORZE WATYKAŃSKIM II Wstęp 1. Wydane dnia 15 września 1962 r. Dyrektywy Episkopatu w związku z Instrukcją św. Kongregacji Obrzędów o muzyce sakralnej i Liturgii jako dokument przedsoborowy wymagały przepracowania w duchu soborowej Konstytucji o Świętej Liturgii (SC) oraz posoborowych dokumentów Stolicy Apostolskiej, mianowicie: Instrukcji Musicam Sacram z roku 1967 (MS) oraz Ogólnego Wprowadzenia do Mszału Rzymskiego z 1975 r. (OWMR). Pracę te wykonała Podkomisja Komisji Liturgicznej Episkopatu Polski ds. muzyki kościelnej, zestawiając w niniejszej Instrukcji najwaŝniejsze zasady dotyczące muzyki liturgicznej. Główną podstawę opracowania norm zawartych w Instrukcji stanowią wspomniane dokumenty Stolicy Apostolskiej obowiązujące w całym Kościele. Uwzględnione jednak zostały takŝe zwyczaje i tradycje polskie zatwierdzone przez Stolicę Apostolską. 2. Instrukcja ma charakter normatywny i ogólny zajmując się jedynie tymi problemami szczegółowymi, które stały się obecnie aktualne. Inne 45

13 początku, zanim kapłan przyjdzie do ołtarza, na ofiarowanie, podczas Komunii i na końcu Mszy świętej. Tej samej zasady, stosując ją analogicznie, moŝna się trzymać przy innych naboŝeństwach. 66. Gry solowej na instrumentach nie dopuszcza się w okresie Adwentu, Wielkiego Postu, w Triduum Wielkiego Tygodnia, oraz w Oficjum i we Mszy świętej za zmarłych. 67. Jest rzeczą konieczną, by organiści oraz inni muzycy nie tylko umieli biegle grać na powierzonym instrumencie, ale posiadali takŝe znajomość ducha świętej Liturgii i wnikali weń coraz głębiej, by spełniając swój urząd choćby tylko czasowo, uświetniali obrzęd, zgodnie z naturą poszczególnych jego części i ułatwiali wiernym udział w liturgicznej czynności 72. IX. KOMISJE CZUWAJĄCE NAD ROZWOJEM MUZYKI SAKRALNEJ 68. Diecezjalne Komisje Muzyki Sakralnej spełniają bardzo waŝną rolę dla rozwoju muzyki kościelnej i pastoralnej akcji liturgicznej na terenie diecezji. Dlatego teŝ koniecznie powinny się one znajdować w kaŝdej diecezji i współpracować z Komisją Liturgiczną. Bardzo często celowe będzie, jeśli obie Komisje dla ułatwienia pracy, połączą się w jedną złoŝoną ze specjalistów obu dziedzin. Bardzo się równieŝ poleca, by tam, gdzie będzie to bardziej poŝytecznym, szereg diecezji utworzyło jedną Komisję dla ustalenia jednakowych zasad działania na tym samym obszarze i zespolenia sił, w celu lepszego ich wykorzystania. 69. Komisja Liturgiczna istniejąca przy Konferencji Biskupów niech czuwa takŝe nad rozwojem muzyki sakralnej. Dlatego powinna w swoim gronie posiadać równieŝ znawców muzyki kościelnej. PoŜyteczne będzie, jeŝeli Komisja ta utrzymywać będzie łączność nie tylko z Komisjami diecezjalnymi, lecz równieŝ z innymi instytucjami zajmującymi się sprawami muzyki w danym kraju. To samo dotyczy Instytutu duszpasterstwa liturgicznego, o którym jest mowa w tymŝe art. 44 Konstytucji. 72 Por. wyŝej, nr powinny uwidaczniać, ku większemu uwielbieniu i chwale BoŜej, nieskończone doskonałości Boga i w miarę moŝności - naśladować Go. Dlatego teŝ człowiek, którego przeznaczeniem jest osiągnięciem tego chwalebnego celu, powinien dostosować się do tego pierwowzoru swego i ku niemu kierować wszelkie władze swego ducha i ciała, naginając je ku ostatecznemu celowi, do którego dąŝy. W świetle tych zasad sztukę i jej utwory naleŝy osądzać według tego czy jest zgodna i znajduje się w całkowitej harmonii z ostatecznym celem człowieka, gdyŝ bezsprzecznie sztukę naleŝy zaliczyć do najszlachetniejszych przejawów ducha ludzkiego, jako wyraŝenie za pomocą ludzkich środków nieskończonego piękna Boga i jako odbicie Jego obrazu. Z tego powodu owo powiedzenie: Sztuka dla sztuki przy pomocy którego mylnie się twierdzi - bez liczenia się z wrodzonym kaŝdemu stworzeniu celem - jakoby sztuka nie podlegała Ŝadnym innym prawom, jak tylko tym, które z niej samej wypływają, to naleŝy wiedzieć, Ŝe albo w ogóle nie ma sensu, albo cięŝko obraŝa Boga, który jest Stwórcą i celem ostatecznym wszystkiego. Wolność zaś tworzenia dzieł przez jakiegokolwiek artystę nie jest bynajmniej jakimś ślepym instynktem, kierowanym jedynie dowolnością i jakąś tylko Ŝądzą nowości - gdy przeto poddana jest prawu BoŜemu, nie niszczeje, ani nie doznaje skrępowania, lecz raczej doskonali się i uszlachetnia. 2. Zasady szczegółowe sztuki sakralnej w ogóle Oczywistą jest rzeczą, Ŝe to, co się odnosi do sztuki w ogóle, ma równieŝ zastosowanie i do sztuki religijnej oraz sakralnej. A nawet - jeszcze ściślej ją obowiązuje, gdyŝ sztuka religijna ma większy obowiązek przyczyniać się do chwały BoŜej - zadaniem jej bowiem jest dziełami swymi, przedkładanymi oczom lub uszom, zwracać poboŝne, myśli wyznawców Chrystusowych do Boga. Dlatego nie powinien się zajmować sztuką religijną taki artysta, który nie wierzy, lub tak Ŝyciem wewnętrznym, jak i zewnętrznym stoi zdała od Boga - brak mu bowiem tego wewnętrznego wzroku, który pozwalałby mu widzieć, to, czego wymaga majestat BoŜy i kult Bogu naleŝny. Nie moŝe równieŝ liczyć na to, aby dzieła jego, pozbawione natchnienia religijnego, mogły wzbudzać wiarę i poboŝność, wymaganą przez świątynię BoŜą i jej świętość, nawet wówczas, gdyby wykazywały uzdolnienie artystyczne i biegłość techniczną swego twórcy. Dzieła 13

14 podobne nigdy nie będą godne tego, aby Kościół stojący na straŝy Ŝycia religijnego, przyjął je do swych świętych, przybytków. Taki zaś artysta, który sam jest prawdziwie wierzący i prowadzi Ŝycie godne chrześcijanina, pod wpływem oŝywiającej go miłości BoŜej, posługując się danymi przez Stwórcę uzdolnieniami, będzie chciał i umiał barwami, liniami, dźwiękami i pieśniami tak umiejętnie, słodko i wdzięcznie wyraŝać wyznawaną przez siebie prawdę i Ŝywioną poboŝność, Ŝe samo to uprawianie sztuki, będzie mu jakby Ŝyciem z wiary i oddawaniem czci Bogu, wiernych zaś wyznawców Chrystusowych walnie pobudzać i zapalać będzie do naleŝytego wyznawania wiary i prowadzenia poboŝnego Ŝycia. Takich artystów Kościół zawsze powaŝał i nadal powaŝać będzie, otwiera im na ościeŝ podwoje swych świątyń, radując się cennym wkładem jaki doń wnoszą swoją działalnością artystyczną, dzięki której moŝe tym skuteczniej sprawować swój urząd apostolski. 3. Uprzywilejowane stanowisko muzyki sakralnej Muzyka sakralna jeszcze ściślej i święciej podlega tym zasadom, gdyŝ ma bliŝszy związek z czcią Bogu oddawaną. Gdy bowiem inne rodzaje sztuki, jak architektura, malarstwo czy rzeźbiarstwo przygotowują tylko godne miejsce i ramy świętym obrzędom, muzyka bierze czynny udział w samym sprawowaniu świętych obrzędów. Z tego powodu Kościół musi pilnie czuwać nad usuwaniem z muzyki wszystkiego, co by mniej odpowiadało godności kultu BoŜego, albo co by mogło przeszkadzać wiernym we wznoszeniu myśli do Boga. Na tym bowiem polega znaczenie i zadanie muzyki sakralnej, Ŝe swymi dźwiękami i świętością upiększa głosy tak sprawującego świętą Liturgię kapłana, jak oddającego chwałę Bogu ludu wiernego - którego serca wewnętrzną swą siłą porywa ku Bogu, Ŝarliwszymi czyni liturgiczne modły zebranej gminy chrześcijańskiej, dzięki czemu wszyscy mogą usilniej i skuteczniej chwalić Boga w Trójcy świętej Jedynego i prosić Go o potrzebne łaski. Dzięki teŝ muzyce liturgicznej zwiększa się cześć oddawana Bogu przez Kościół w zjednoczeniu z jego Głową Chrystusem. Zbierają równieŝ pod wpływem wzruszającej ich muzyki obfitsze owoce ze świętej Liturgii wierni, co nierzadko okazują godnym chrześcijanina Ŝyciem i obyczajem, 14 muzycznej tradycji Kościoła, jak i języka, śpiewu ludowego, oraz innych charakterystycznych właściwości tego narodu, któremu pragną słuŝyć. VIII. MUZYKA SAKRALNA INSTRUMENTALNA 62. Instrumenty muzyczne mogą być bardzo poŝyteczne przy sprawowaniu świętych obrzędów czy to do akompaniamentu, czy to do gry solowej. W Kościele łacińskim naleŝy mieć w wielkim poszanowaniu organy piszczałkowe jako tradycyjny instrument muzyczny, którego brzmienie ceremoniom kościelnym dodaje majestatu, a umysły wiernych porywa do Boga i spraw niebieskich. Inne natomiast instrumenty moŝna dopuścić do kultu BoŜego według uznania i za zgodą kompetentnej władzy terytorialnej, jeŝeli nadają się albo mogą być przystosowane do uŝytku sakralnego, jeŝeli odpowiadają godności świątyni i rzeczywiście przyczyniają się do zbudowania wiernych Przy dopuszczaniu i uŝywaniu instrumentów muzycznych naleŝy brać pod uwagę ducha i tradycję poszczególnych narodów. JednakŜe to, co według ogólnego przekonania i faktycznego uŝywania odpowiednie jest tylko dla muzyki świeckiej, naleŝy bezwzględnie wyłączyć z wszelkich czynności liturgicznych i ćwiczeń poboŝnych 71. Wszystkie zaś instrumenty muzyczne dopuszczane do kultu BoŜego powinny być uŝywane w ten sposób, by odpowiadały świętości obrzędów, dodawały blasku kultowi BoŜemu i słuŝyły zbudowaniu wiernych. 64. Akompaniament na instrumentach muzycznych podtrzymuje śpiew, ułatwia udział w czynnościach liturgicznych i przyczynia się do głębszego zjednoczenia zgromadzonych wiernych. Nie powinien on jednak do tego stopnia zagłuszać śpiewu, Ŝe słów nie moŝna zrozumieć. Gdy zaś kapłan lub ktoś z asysty wymawia głośno wyznaczony dla siebie tekst, wówczas instrumenty milczą. 65. Gra na organach czy innym uznanym instrumencie muzycznym dopuszczalna jest we Mszy śpiewanej i czytanej jako akompaniament podczas śpiewu zespołu i ludu. Gra solowa moŝliwa jest jedynie na 70 SC nr 120: AAS 56 (1964) s Por. Św. Kongregacja Obrzędów, Instrukcja De Musica sacra et sacra Liturgia (3 IX 1958), nr 70: AAS 50 (1958) s

15 asystujących duchownych, śpiewane bądź przez nich samych, bądź razem z ludem, bądź z ludem w formie dialogu. Muzycy kompozytorzy niech rozwaŝą, czy tradycyjnych melodii liturgii łacińskiej nie moŝna by wykorzystać przy komponowaniu melodii dla tych samych tekstów w języku narodowym. 57. Nowe melodie dla kapłana i asystujących duchownych wymagają zatwierdzenia przez właściwą władzę terytorialną Konferencje Biskupów, których to dotyczy, powinny postarać się o to, by dla róŝnych krajów uŝywających tego samego języka było jednakowe tłumaczenie tekstów liturgicznych. Wypada takŝe, aŝeby, o ile to moŝliwe, była jedna lub więcej ustalonych melodii dla tych części, które naleŝą do kapłana lub asystujących duchownych, a takŝe dla odpowiedzi i aklamacji wiernych, by w ten sposób ułatwić udział w uroczystościach liturgicznych tym wszystkim, którzy uŝywają tego samego języka. 59. Kompozytorzy opracowując nowe dzieła, niech utrzymują łączność z tradycją, która w utworach dla kultu BoŜego przekazała Kościołowi prawdziwe skarby. Niech zgłębiają dawną muzykę, jej rodzaje i właściwości; uwzględniając równocześnie nowe przepisy i wymogi świętej Liturgii tak, by nowe formy niejako organicznie wyrastały z form juŝ istniejących 68, a nowe dzieła stały się nowym dorobkiem w skarbcu muzyki Kościoła równie cennym jak dawne. 60. Nowe melodie dla tekstów w języku narodowym wymagają rzecz jasna próby i doświadczenia zanim dojrzeją i osiągną doskonałość. Nie wolno jednak dopuścić, by do kościoła, choćby tylko dla samej próby, zostało wprowadzone cokolwiek, co nie odpowiada świętości miejsca, godności obrzędów liturgicznych i poboŝności wiernych. 61. Szczególnego przygotowania ze strony specjalistów wymaga praca przystosowania muzyki sakralnej w tych krajach, które posiadają własną tradycję muzyczną, zwłaszcza w krajach misyjnych 69. Chodzi bowiem o szczęśliwe zestrojenie elementów sakralnych z duchem, tradycjami i umysłowością, właściwą danym krajom. Ci więc, którzy się tej pracy podejmują, powinni posiadać wystarczającą znajomość zarówno Liturgii i Por. Św. Kongregacja Obrzędów, Instrukcja Inter oecumenici (26 IX 1964), nr 42: AAS 56 ( 1964) s SC nr 23: AAS 56 ( 1964) s Por. SC nr 119: AAS 56 (1964) ss jak poucza codzienne doświadczenie, a potwierdzają liczne tak staroŝytne, jak i nowsze dokumenty literackie. Św. Augustyn mówiąc o śpiewach wykonywanych płynnym głosem i stosownymi melodiami, tak się wyraŝa: Czuję, Ŝe święte słowa, gdy są śpiewane w ten a nie inny sposób, budzą w duszach świętszy i gorętszy pęd do Ŝarliwej poboŝności, wszystkie zaś uczucia duszy naszej przy swej róŝnorodności, mają swoisty sposób wyraŝania się głosem i śpiewem, który, nie wiem, jakim tajemniczym z nimi związkiem wzbudza Ŝarliwość 19. Łatwo stąd wywnioskować, Ŝe tym większa jest godność i siła im bliŝej się łączy z najświętszym rodzajem kultu chrześcijańskiego, z Eucharystyczną Ofiarą Ołtarza. Nic bowiem większego, nic wznioślejszego muzyka nie moŝe dokonać nad to, gdy słodkimi tonami towarzyszy głosowi kapłana sprawującego boską Ofiarę, wraz z ludem radośnie odpowiada na jego wezwania i całą w ogóle świętą czynność swą sztuką opromienia. W bliskiej łączności z tą wzniosłą słuŝbą stoją usługi oddawane przez muzykę innym obrzędom liturgicznym, w pierwszym rzędzie odmawianiu Modlitwy Brewiarzowej w chórze, którą swym towarzyszeniem upiększa i wzmacnia. Jasną jest rzeczą, Ŝe do tej muzyki liturgicznej naleŝy się odnosić z najwyŝszym uznaniem i czcią. 4. O muzyce religijnej pozaliturgicznej NaleŜy jednak cenić równieŝ i tę muzykę, która choć nie słuŝy bezpośrednio świętej Liturgii, to jednak swymi wartościami moŝe przynieść niemałą korzyść religijnemu Ŝyciu wiernych - dzięki czemu zasługuje na miano muzyki religijnej. I ten rodzaj prawdziwej muzyki kościelnej, w Kościele poczęty i pod opieką Kościoła rozwinięty, moŝe równieŝ jak wykazuje doświadczenie, wywierać wielki i zbawienny wpływ na dusze ludzkie, tak wówczas, gdy się uŝywa świątyni BoŜej podczas niektórych czynności i obrzędów ściśle liturgicznych, jak i wtedy, gdy się nim posługujemy poza świątynią, podczas rozmaitych obchodów i uroczystości. Melodie bowiem owych pieśni, ułoŝonych przewaŝnie w języku narodowym, z łatwością, 19 Św. Augustyn, Wyznania, ks. III, r

16 bez Ŝadnego prawie wysiłku utrwalają się w pamięci, razem zaś z melodiami przenikają do umysłu słowa i myśli, które dzięki powtarzaniu lepiej się rozumie. Tym teŝ sposobem chłopcy i dziewczęta pieśni tych od lat najmłodszych się uczący, znajdują w nich znakomitą pomoc w poznawaniu, pokochaniu i spamiętaniu prawd Wiary, na czym nauczanie ogromnie zyskuje. Starszej zaś młodzieŝy i ludziom dorosłym śpiew taki dostarcza w chwilach odpoczynku czystej i zdrowej przyjemności, uroczystym zebraniom i róŝnym kongresom dodaje większej wspaniałości religijnej, a do rodzin chrześcijańskich wnosi świętą radość, miły nastrój i poŝytek duchowny. I te przeto religijne śpiewy ludowe mogą być wielką pomocą w apostolstwie katolickim - naleŝy je więc jak najstaranniej pielęgnować i szerzyć. ToteŜ, podnosząc liczne korzyści muzyki sakralnej i jej skuteczny udział w apostolstwie, uczyniliśmy rzecz, która powinna przynieść wiele radości i otuchy tym, którzy w ten czy inny sposób poświęcili się jej uprawianiu i wykonywaniu, Wszyscy bowiem, którzy według swych uzdolnień utwory religijne układają lub nimi dyrygują, albo teŝ je głosem czy na instrumentach muzycznych wykonują - wszyscy ci poza wszelką wątpliwością pełnią choć w rozmaity sposób, prawdziwe apostolstwo, za które teŝ w miarę swej gorliwości w jego pełnieniu, otrzymują chwałę i nagrodę naleŝną Apostołom. III. WŁAŚCIWE MIEJSCE I ZADANIE RÓśNYCH RODZAJÓW MUZYKI SAKRALNEJ Skoro tak wielka jest - jak widzieliśmy - godność i skuteczność muzyki sakralnej i śpiewu religijnego, konieczną jest rzeczą, wszystkie jego części tak starannie i pieczołowicie ułoŝyć i uporządkować, aby zbawienne swe skutki mógł szczęśliwie osiągnąć. W pierwszym rzędzie wzniosły swój cel powinien osiągnąć ten śpiew i muzyka, które się ściśle łączą z liturgicznym kultem Kościoła. - Ta zaś muzyka, jak juŝ dawniej podkreślił Poprzednik Nasz, św. Pius X, musi posiadać te same cechy, co i liturgiczna, a w pierwszym rzędzie świętość i Utwory nowej muzyki sakralnej muszą być zgodne z wyłoŝonymi zasadami i przepisami. Muszą mianowicie posiadać cechy prawdziwej muzyki kościelnej i nadawać się nie tylko dla większych zespołów śpiewaczych, lecz takŝe dla mniejszych chórów i przyczyniać się do czynnego uczestnictwa całego zgromadzenia wiernych 65. JeŜeli zaś chodzi o dawną muzykę, to najpierw naleŝy wykorzystać te utwory, które odpowiadają wymogom odnowionej Liturgii. Następnie znawcy muzyki sakralnej dokładnie rozwaŝą, czy nie moŝna by takŝe innych utworów dostosować do tych wymagań. Utwory wreszcie, których nie da się pogodzić z naturą lub z duszpasterskimi celami obrzędów liturgicznych, moŝna z poŝytkiem wykorzystać z okazji ćwiczeń poboŝnych, zwłaszcza w naboŝeństwach Słowa BoŜego 66. VII. PRZYGOTOWANIE MELODII DO TEKSTÓW W JĘZYKU NARODOWYM 54. Opracowując przykłady części tekstów liturgicznych, przeznaczonych do śpiewu, zwłaszcza Psałterza, specjaliści muszą zwracać uwagę na to, by przekład, zachowując zgodność z tekstem łacińskim był równocześnie odpowiedni do muzycznego opracowania, uwzględniał ducha poszczególnych języków i prawa, jakie nimi rządzą, a takŝe charakter i odrębne właściwości róŝnych narodów. Muzycy, komponując nowe melodie, muszą brać pod uwagę zarówno narodową tradycję, jak i prawa rządzące muzyką sakralną. Kompetentna władza terytorialna musi więc zadbać o to, by w Komisji, która ma zlecone tłumaczenie tekstów na język ojczysty, znaleźli się specjaliści od wymienionych gałęzi wiedzy jak i od języków łacińskiego i narodowego i by od samego początku razem współpracowali. 55. Do właściwej władzy terytorialnej naleŝy decyzja, czy niektóre teksty w języku ludowym łącznie z melodią, przekazane wiekową tradycją, mogą być uŝywane, choć nie są w całości zgodne z tłumaczeniami tekstów liturgicznych oficjalnie zatwierdzonymi. 56. Wśród melodii, jakie naleŝy przygotować dla tekstów w języku narodowym, szczególnie waŝne są melodie przeznaczone dla kapłana i 65 SC nr 121: AAS 56 (1964) s Por. wyŝej nr

17 Członkowie zaś Instytutów zachowujących rady ewangeliczne, niech przestrzegają w tym względzie przepisy podane w Liście Apostolskim Sacrificium laudis z dnia 15 sierpnia 1966, jak równieŝ w Instrukcji o stosowaniu języka ojczystego w Oficjum brewiarzowym i Mszy konwentualnej lub wspólnej, wydanej przez Świętą Kongregację Obrzędów dnia 23 listopada 1965 roku. 50. W czynnościach liturgicznych odprawianych ze śpiewem w języku łacińskim: a) Śpiew gregoriański, jako właściwy liturgii rzymskiej, zajmuje, wśród innych równorzędnych, naczelne miejsce 61. Jego melodie znajdują się w wydaniach autentycznych i tych naleŝy uŝywać. b) Celowe i poŝyteczne będzie wydanie, zawierające łatwiejsze melodie do uŝytku mniejszych kościołów 62. c) Inne kompozycje muzyczne, jedno lub wielogłosowe, zaczerpnięte ze zbiorów dawnych, czy z dzieł współczesnych naleŝy cenić, pielęgnować i przy róŝnych okazjach z nich korzystać Duszpasterze - mając na względzie warunki miejscowe, korzyści duszpasterskie wiernych oraz ducha danego języka - winni rozwaŝyć, czy z niektórych utworów muzyki sakralnej - skomponowanych w ubiegłych wiekach dla tekstów łacińskich, prócz uŝywania ich w liturgicznych czynnościach odprawianych po łacinie, nie moŝna by korzystać z poŝytkiem takŝe w tych, które się odprawia w języku ojczystym. Nic bowiem nie przeszkadza, by w jednym i tym samym obrzędzie niektóre części były śpiewane w innym języku. 52. Dla zachowania skarbca muzyki sakralnej i zapewnienia naleŝytego rozwoju w nowych jej formach, naleŝy przywiązywać duŝą wagę do teoretycznego i praktycznego wykształcenia muzycznego w Seminariach, nowicjatach i domach studiów Zakonów męskich i Ŝeńskich oraz w innych instytucjach i szkołach katolickich, a zwłaszcza w WyŜszych Instytutach do tego celu specjalnie przeznaczonych 64. NaleŜy przede wszystkim dbać o studium i praktykę śpiewu gregoriańskiego, albowiem przez swoje szczególne właściwości stanowi on nader waŝną podstawę dla uprawiania muzyki sakralnej. piękność formy 20, z których samorzutnie wypływa inna cecha: powszechność. Ma być święta: nie moŝe zawierać ani w swej treści, ani w sposobie jej wykonania nic światowego. Cechę tę w wybitnym stopniu posiada śpiew gregoriański od wielu juŝ wieków w Kościele uŝywany i stanowiący jego dziedzictwo. Śpiew ten dzięki ścisłemu związaniu melodii ze słowami tekstu liturgicznego, nie tylko całkowicie do nich przystaje, lecz i uwydatnia ich siłę i znaczenie oraz wnika słodyczą tonów w dusze słuchaczy. Czyni zaś to środkami nadzwyczaj prostymi i łatwymi, lecz natchnionymi najwyŝszą i tak świętą sztuką, Ŝe wzbudza w kaŝdym szczery podziw, a dla znawców i twórców muzyki sakralnej jest prawie niewyczerpanym źródłem nowych pomysłów muzycznych. Wszyscy przeto, którym Chrystus Pan powierzył szafarstwo duchowymi skarbami Kościoła, mają obowiązek tego drogocennego skarbu jakim jest śpiew gregoriański pilnie strzec i hojnie udzielać go ludowi wiernemu. ToteŜ wszystko, co mądrze postanowili i kazali zachowywać Nasi Poprzednicy: św. Pius X, prawdziwy odnowiciel śpiewu gregoriańskiego 21 i Pius XI 22 i My równieŝ, mając na uwadze te piękne właściwości, jakie posiada prawdziwy śpiew gregoriański, chcemy i nakazujemy zachowywać, mianowicie, aby w świętych obrzędach liturgicznych święty ten śpiew był szeroko stosowany oraz naleŝycie, godnie i poboŝnie był wykonywany. W razie zaś potrzeby tworzenia nowych melodii na uroczystości świeŝo ustanowione, zadanie to powierzyć naleŝy osobom prawdziwie w tej sztuce biegłym, z obowiązkiem przestrzegania przez nie zasad prawdziwego śpiewu gregoriańskiego, aby nowe te utwory czystością stylu i wartością artystyczną moŝliwie dorównywały dawniejszym. Ten sam śpiew w całym Kościele! Gdy wskazówki te będą dokładnie przestrzegane, stanie się zadość i drugiej właściwości muzyki sakralnej, mianowicie, Ŝe będzie ona 61 Por. SC nr 116: AAS 56 (1964) s SC nr 117: AAS 56 (1964) s Por. SC nr 116: AAS 56 (1964) s Por. SC nr 115: AAS 56 (1964) s Acta Pii X, 1. c. str Lettera al Card. Respighi, Acta Pii X, 1. c. 68 do 74; ASS vol. XXXVI, 1903/4, str ; Const. Apost. Divini Cultus, AAS. vol. XXI. 1929, str. 33n. 17

18 prawdziwą sztuką. Gdy zaś we wszystkich świątyniach na całym świecie zabrzmi czysty i nieskaŝony śpiew gregoriański, będzie on miał na równi z Liturgią Rzymską i cechę powszechności. Melodie te wyznawcy Chrystusowi, gdziekolwiek się znajdą, będą odczuwali jako sobie bliskie i niemal rodzime, dzięki czemu z radością poczują się teŝ dziećmi jednego i tego samego na całym świecie Kościoła. Śpiew gregoriański tylko po łacinie! Z tego głównie powodu Kościół stanowczo Ŝyczy sobie, aby gregoriański śpiew tekstów liturgicznych był wyłącznie wykonywany w tym samym języku, w którym się sprawuje Liturgię, tj. w języku łacińskim. Dobrze nam wiadomo, Ŝe Stolica Apostolska z waŝnych powodów przyznała pewne, lecz ściśle określone ustępstwa w tej sprawie, - ustępstw tych wszakŝe nie wolno stanowczo ani szerzej niŝ brzmią słowa tłumaczyć, (latius proferri), ani ich rozgłaszać z zachętą do naśladowania (propigari), ani bez osobnego zezwolenia Stolicy Apostolskiej do innych krajów ich przenosić. - A owszem, nawet tam, gdzie te ustępstwa z waŝnych powodów, czyli dla uniknięcia większego zła, zostały przyznane, Ordynariusze miejscowi i inni duszpasterze mają dołoŝyć wszelkich starań, aby wierni juŝ od dziecka uczyli się śpiewać przynajmniej łatwiejszych i częściej uŝywanych melodii gregoriańskich oraz posługiwać się nimi przy sprawowaniu świętych obrzędów liturgicznych, aby tym sposobem uwidaczniała się coraz więcej jedność i powszechność Kościoła. Gdzie wszakŝe istnieje stuletni juŝ, lub od niepamiętnych czasów datujący się zwyczaj dodawania podczas uroczystej Mszy świętej po odśpiewaniu świętych tekstów liturgicznych w języku łacińskim - jeszcze innych w języku ludowym, ordynariusze miejscowi mogą na to pozwolić, jeŝeli, zgodnie z kan. 5.C.I.C., zwaŝywszy okoliczności miejsca i osób, uznają, Ŝe zwyczaj, ten nie da się usunąć, z zastrzeŝeniem jednak, Ŝe tekstów liturgicznych nie wolno wówczas śpiewać w przekładzie na język ludowy, jak juŝ wyŝej o tym była mowa. Celem umoŝliwienia śpiewakom i wiernym naleŝytego rozumienia słów liturgicznych, które się w kościele śpiewa, przypominamy zalecenie Soboru Trydenckiego, aby Duszpasterze i inni sprawujący pieczę nad duszami często podczas Najświętszej Ofiary sami lub przez innych wyjaśniali pewne wyjątki z czytanych tekstów mszalnych, a wśród innych rzeczy którąś z tajemnic Najświętszej Ofiary, w 18 jednak zdolne rozbudować ducha religijnego i ułatwiać rozwaŝanie świętych tajemnic 56. VI. STOSOWANIE JĘZYKA W CZYNNOŚCIACH LITURGICZNYCH WYKONYWANYCH ŚPIEWEM I ZACHOWANIE SKARBCA MUZYKI SAKRALNEJ 47. Zgodnie z Konstytucją o świętej liturgii w obrządkach łacińskich zachowuje się uŝywanie języka łacińskiego, poza wyjątkami określonymi przez prawo szczegółowe 57. PoniewaŜ jednak nierzadko uŝywanie języka ojczystego moŝe być bardzo poŝyteczne dla wiernych 58, kompetentna kościelna władza terytorialna decyduje o zakresie i sposobie wprowadzenia języka ojczystego, przedkładając decyzję do zatwierdzenia Stolicy Apostolskiej 59. Zachowując dokładnie powyŝsze przepisy, naleŝy ustalić właściwą formę uczestniczenia stosownie do moŝliwości poszczególnych grup wiernych. Duszpasterze winni troszczyć się takŝe o to, by wierni umieli wspólnie odmawiać lub śpiewać stałe części Mszy świętej dla nich przeznaczone, nie tylko w języku ojczystym, lecz takŝe w języku łacińskim Ordynariusze miejscowi niech rozwaŝą, czy po wprowadzeniu języka ojczystego do Mszy świętej, nie będzie poŝyteczne, szczególnie w duŝych miastach, w niektórych kościołach, gdzie dość często gromadzą się wierni róŝnych języków, odprawiać jedną, a nawet więcej Mszy świętych w języku łacińskim, zwłaszcza śpiewanych. 49. Odnośnie uŝywania języka łacińskiego lub ojczystego w odprawianiu świętych obrzędów w Seminariach naleŝy zachować przepisy Świętej Kongregacji dla Seminarium i Uniwersytetów, które traktują o liturgicznym wychowaniu alumnów. 56 Por. wyŝej, nr SC nr 36,1: AAS 56 (1964) s SC nr 36, 2: AAS 56 (1964) s SC nr 36, 3: AAS 56 ( 1964) ss SC nr 54: AAS 56 (1964) s. 115; Św. Kongregacja Obrzędów, Instrukcja Inter oecumenici (26 IX 1964), nr 59: AAS 56 (1964) s

19 niejako prywatnym 53 - z konieczności naleŝy przywiązywać wielką wagę do śpiewu, który doskonalej wyraŝa społeczny charakter naboŝeństw. 43. Dlatego teŝ sprawowanie niektórych Sakramentów i Sakramentaliów, które mają znaczenie szczególne w Ŝyciu całej społeczności parafialnej, jak: Bierzmowanie, Święcenia, MałŜeństwo, Konsekracja kościoła czy ołtarza, egzekwie itp., o ile to moŝliwe, powinno być połączone ze śpiewem, tak by równieŝ podniosłość obrzędu przyczyniała się do większej skuteczności duszpasterskiej. NaleŜy jednak pilnie czuwać nad tym, by dla rzekomego podniesienia uroczystości nie wprowadzać do obrzędów czegoś całkiem świeckiego lub niezgodnego z powagą kultu BoŜego; dotyczy to szczególnie zawierania małŝeństwa. 44. Przez śpiew równieŝ naleŝy nadać bardziej uroczysty charakter tym obrzędom, które Liturgia w ciągu roku kościelnego specjalnie uwydatnia. Wyjątkowo podniośle powinny być odprawiane obrzędy Wielkiego Tygodnia, które przez obchód tajemnicy paschalnej prowadzą wiernych jakby w samo centrum roku liturgicznego i samej Liturgii. 45. NaleŜy takŝe zatroszczyć się o odpowiednie melodie dla liturgii Sakramentów i Sakramentaliów oraz dla innych czynności liturgicznych roku kościelnego, by równieŝ w języku ojczystym moŝna je było odprawiać w uroczystej formie, zgodnie z przepisami właściwej władzy i moŝliwościami poszczególnych grup wiernych. 46. Muzyka sakralna jest w wysokim stopniu skutecznym środkiem dla oŝywienia poboŝności wiernych takŝe w naboŝeństwach słowa BoŜego i świętych ćwiczeniach poboŝnych. Wzorem dla odprawiania naboŝeństw słowa BoŜego 54 jest Liturgia Słowo we Mszy świętej 55. Natomiast we wszystkich innych ćwiczeniach poboŝnych duŝą przysługę oddadzą psalmy, utwory muzyczne tak dawne jak i nowe, ludowe pieśni kościelne, a takŝe gra na organach, czy innych instrumentach, dopuszczonych do uŝytku w kościele. Nadto w tych wszystkich poboŝnych ćwiczeniach, a szczególnie w naboŝeństwach Słowa BoŜego dopuszczalne są z wielkim poŝytkiem niektóre utwory muzyczne, które choć straciły juŝ miejsce w Liturgii, są 53 Por. SC nr 27: AAS 56 ( 1964) s Por. Św. Kongregacja Obrzędów, Instrukcja Inter oecumenici (26 IX 1964), nr 37-39: AAS 56 (1964) ss Por. tamŝe, nr 37: AAS 56 (1964) s sposób szczególny, w niedziele i święta 23. Czynić to zwłaszcza mają przy wykładzie wiernym zasad Wiary chrześcijańskiej. Obecnie jest to o tyle łatwiejsze, niŝ w czasach dawniejszych, Ŝe są juŝ dokładne tłumaczenia tekstów liturgicznych na języki narodowe oraz ich wyjaśnienia w ksiąŝkach podręcznych, dokonane prawie we wszystkich krajach przez biegłych w tym pisarzy, dzięki czemu wierni mają moŝność dokładnie zapoznać się z odprawianą po łacinie Liturgią, zrozumieć ją i brać w niej czynny udział. Śpiew liturgiczny w innych obrzędach Łatwo zrozumieć, Ŝe to, cośmy pokrótce wyłoŝyli o śpiewie gregoriańskim, odnosi się głównie do łacińskiego obrządku Rzymskiego, - częściowo jednak dotyczy i śpiewów innych obrządków, tak zachodnich (np. ambrozjańskiego czy gallikańskiego), jak i wschodnich. Obrządki te jak z jednej strony wykazują przedziwną płodność Kościoła w dziedzinie czynności liturgicznych i formuł modlitewnych, tak równieŝ we właściwych sobie śpiewach zawierają drogocenne skarby, które trzeba zachować od zatraty, pomniejszenia i zniekształcenia. Wśród najstarszych i najwybitniejszych zabytków muzyki sakralnej szczególne, niewątpliwie, miejsce przyznać naleŝy róŝnym obrządkom wschodnim, ich bowiem melodie w wybitnej mierze przyczyniły się do wytworzenia się muzyki Kościoła Zachodniego, który tylko odpowiednio dostosował je do charakteru Liturgii łacińskiej. śyczymy przeto sobie, aby opracowanie wyboru pieśni świętych obrządków wschodnich, nad którym pracuje juŝ papieski Instytut Studiów nad Wschodem wspólnie z papieskim Instytutem Muzyki Kościelnej, szczęśliwie posuwało się naprzód tak pod względem naukowym jak i praktycznym, aby dzięki temu kandydaci do kapłaństwa Obrządków Wschodnich, gdy tylko zostaną kapłanami, mogli z tym sposobem przyczyniać niemałej ozdoby domowi BoŜemu. Polifonia zachowuje swe znaczenie Chwaląc i zalecając śpiew gregoriański, nie mamy bynajmniej zamiaru usuwać z obrzędów Kościoła śpiewów polifonicznych, które gdy tylko będą posiadały wymagane cechy, mogą bardzo równieŝ przyczynić się do podniesienia wspaniałości kultu BoŜego i wzbudzania w duszach wiernych - uczuć prawdziwej poboŝności. 23 Sob. Tryd. Sess. XXII, De Sacrificio Missae, cap. VIII. 19

20 Powszechnie znaną jest rzeczą, Ŝe wiele utworów polifonicznych, ułoŝonych zwłaszcza w wieku XVI, odznacza się tak czystą sztuką i taką bogatą rozmaitością rodzajów muzycznych, Ŝe ze wszech miar są godne tego, aby towarzyszyły świętym Obrzędom i uświetniały je. JeŜeli zaś muzyka polifoniczna z biegiem wieków pochyliła się ku upadkowi, kalana niekiedy melodiami zupełnie świeckimi, to w ostatnich lat dziesiątkach, dzięki niestrudzonej pracy wybitnych znawców muzyki, doznała szczęśliwego odrodzenia przez pilne studiowanie utworów dawnych mistrzów i stawianie ich dzisiejszym muzykom do naśladowania i współzawodniczenia z nimi. Następstwem tego jest fakt, Ŝe w bazylikach i kościołach katedralnych oraz zakonnych śpiewa się dziś - ku wielkiej ozdobie świętych Obrzędów - zarówno znakomite utwory mistrzów dawnych, jak i dzieła kompozytorów współczesnych, owszem, nawet w mniejszych kościołach, jak to Nam jest wiadome, bywają wykonywane prostsze, lecz prawdziwą sztuką tchnące utwory polifoniczne. Kościół zaś wszystkie te wysiłki chętnie popiera, gdyŝ, jak powiedział nieśmiertelnej pamięci Poprzednik Nasz, św. Pius X, Kościół zawsze uznawał i popierał postęp w sztuce, dopuszczając na usługi kultu wszystko, co geniusz ludzki w przebiegu wieków mógł stworzyć dobrego i pięknego, z zachowaniem jednak zawsze praw Liturgii 24. Prawa zaś te wymagają starannego czuwania, aby nie wprowadzono do świątyń takich utworów polifonicznych, które by swą nadętością oraz nadmiernym powtarzaniem słów zaciemniały ich znaczenie, przerywały ciągłość świętych czynności liturgicznych oraz ze szkodą świętego kultu tłumiły talent i uzdolnienie śpiewaków. Gra na instrumentach muzycznych Te same zasady stosują się równieŝ do gry na organach i na innych instrumentach. Organy mają pierwszeństwo Pierwszeństwo przed wszelkimi innymi instrumentami w świętych obrzędach mają organy, tony ich bowiem wybornie harmonizują ze świętymi pieniami i obrzędami, dodając im prawdziwej wspaniałości i 24 Acta Pii X, 1, c Oficjum zwłaszcza Nieszporów, albo innych godzin, stosownie do miejscowych czy danej społeczności zwyczajów. Trzeba ogólnie zachęcać wiernych, zwłaszcza wykształconych, by w swoich modlitwach posługiwali się psalmami, pouczać ich, by je rozumieli w duchu chrześcijańskim, wprowadzając ich w ten sposób w głębsze przeŝywanie i korzystanie z publicznej modlitwy Kościoła. 40. Szczególną troską w tym względzie naleŝy otoczyć członków Instytutów, zachowujących rady ewangeliczne, by stąd czerpali nadprzyrodzone bogactwa dla rozwoju Ŝycia duchowego. Będzie to dla nich z wielkim poŝytkiem, jeŝeli waŝniejsze godziny kanoniczne odprawiać będą wspólnie, a jeŝeli to moŝliwe, ze śpiewem, uczestnicząc w ten sposób jak najpełniej w publicznej modlitwie Kościoła. 41. Stosownie do polecenia zawartego w Konstytucji o świętej Liturgii, zgodnie z wiekową tradycją obrządku łacińskiego, duchowni, odprawiający święte Oficjum w chórze, mają obowiązek uŝywać języka łacińskiego 51. PoniewaŜ jednak Konstytucja o świętej Liturgii 52 przewiduje uŝywanie języka ojczystego w modlitwie brewiarzowej odmawianej przez wiernych, przez siostry zakonne i członków Instytutów, zachowujących rady ewangeliczne, którzy nie są duchownymi, dlatego naleŝy dołoŝyć starań, by przygotowane zostały melodie do śpiewu świętego Oficjum w języku ojczystym. V. MUZYKA SAKRALNA PRZY SPRAWOWANIU SAKRAMENTÓW I SAKRAMENTALIÓW, W NIEKTÓRYCH OBRZĘDACH LITURGICZNYCH ROKU KOŚCIELNEGO, W NABOśEŃSTWACH SŁOWA BOśEGO ORAZ W ŚWIĘTYCH I POBOśNYCH ĆWICZENIACH 42. Mając na uwadze ustaloną przez święty Sobór zasadę, Ŝe ilekroć obrzędy stosownie do ich własnej natury wymagają celebrowania wspólnego, z obecnością i czynnym uczestnictwem wiernych, wówczas taka celebra ma pierwszeństwo przed odprawianiem indywidualnym i 51 Por. SC nr 101,1: AAS 56 (1964) s. 124; Św. Kongregacja Obrzędów, Instrukcja Inter oecumenici (26 IX 1964), nr 85: AAS 56 (1964), s Por. SC nr 101, 2 i 3: AAS 56 (1964) s