Katarzyna Głąbicka. Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym

Transkrypt

1 3 Katarzyna Głąbicka Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym 1

2

3 Nowa Praca Socjalna Katarzyna Głąbicka Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym Warszawa 2014

4 Autor: Katarzyna Głąbicka Korekta językowa: Barbara Jaworska Wydawca: Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich Aleje Jerozolimskie 65/79, Warszawa Tel.: Fax: Opracowanie merytoryczne, druk i dystrybucja serii publikacji na zlecenie CRZL: WYG International Sp. z o.o. ISBN (seria) (3) Skład: AgrafKa Sp. z o.o. Publikacja bezpłatna Nakład: 3000 egzemplarzy Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.

5 Słowo wstępne Oddajemy do rąk Czytelników serię publikacji będących efektem pracy ekspertów i specjalistów z zakresu polityki społecznej, w szczególności pomocy społecznej. Celem niniejszej serii było przybliżenie najważniejszego dorobku teoretycznego i praktycznego państw Europy Zachodniej i USA w zakresie nowatorskich koncepcji i metod prowadzenia pracy socjalnej. Chodziło o przybliżenie nie tylko rozwiązań i teorii zupełnie nowych także w tamtych krajach, ale także i takich, które już zdążyły okrzepnąć i były poddawane wielostronnym ocenom, choć w naszym kraju wiele z nich wciąż pozostaje nieznanymi lub niedocenianymi. Część publikacji dotyczy nowych rozwiązań, co prawda już funkcjonujących w naszych realiach, jednak często realizowanych jedynie w ramach pojedynczych projektów, wartych jednak szerszego upowszechniania, adoptowania i testowania w polskich warunkach. Przykładem może tu być chociażby tworzenie sieci franszyzy społecznej czy asystentury dostępnej w różnych sferach życia osób z niepełnosprawnością. Adresatami opracowań są przede wszystkim praktycy, działający w jednostkach pomocy społecznej i realizujący jej ustawowe cele. Szczególnie ważnymi odbiorcami są pracownicy socjalni, których chcemy wyposażyć w nowe informacje oraz dostarczyć im wiedzy, która może zaowocować nowymi przedsięwzięciami, podejmowanymi przez nich w społecznościach lokalnych. Pracownicy socjalni w naszym kraju są bowiem grupą zawodową, której powierzono w ostatnich latach wiele zadań z zakresu pomocy społecznej, nie zawsze jednak wyposażając ich w odpowiednie i niezbędne do ich realizacji instrumenty. Najważniejszym zadaniem pracowników socjalnych jest wsparcie słabszych grup społecznych w pokonywaniu ich problemów: w wychodzeniu z ubóstwa, izolacji społecznej i nieporadności życiowej. Od sposobu zdefiniowania problemu, z którym boryka się człowiek adresat przedsięwzięć podejmowanych w sferze pracy socjalnej, przyjętej wobec niego postawy (paternalistycznej bądź partnerskiej), dostrzegania całego kontekstu sytuacyjnego, często wiele zależy. Pracownik socjalny może w swojej pracy pełnić wiele ról - być coachem, doradcą, brokerem, pośrednikiem, mediatorem, negocjatorem bądź inicjatorem aktywności lokalnej. Aby unikać zrutynizowanego działania i jednocześnie zwiększać kompetencje zawodowe pracowników socjalnych potrzebna jest szeroka wiedza w zakresie 5

6 różnorodności metod ich pracy, obowiązujących standardów, znaczenia tworzenia sieci wsparcia koleżeńskiego, eksperckiego, superwizyjnego - zarówno nieformalnego, jak i ujętego w zasady współpracy, które można i należy wypracowywać lokalnie, także z reprezentantami innych instytucji. W jaki sposób pracownicy instytucji pomocy społecznej mogą zatem towarzyszyć swoim klientom, beneficjentom, podopiecznym? Jak mogą wspomagać proces ich powrotu do życia w rodzinie i społeczeństwie, nauczyć dbania o istotne relacje międzyludzkie, odpowiedzialności za własny los, pokonywania lęków związanych z podejmowaniem nowych zobowiązań, wskazywać drogi wyjścia z sytuacji kryzysowych? Która z ról, w danym czasie, będzie najodpowiedniejsza w tym konkretnym, indywidualnym przypadku? Ufamy, że na te i wiele innych pytań, pracownicy znajdą odpowiedzi w przekazanych im publikacjach. W polityce społecznej, w tym pomocy społecznej, coraz częściej zwraca się uwagę na efektywność i racjonalność podejmowanych działań. Zawsze zbyt mała ilość dostępnych środków finansowych w stosunku do zwiększającej się wciąż skali potrzeb, wymusza szukanie i podejmowanie prób implementowania na grunt społeczny rozwiązań wcześniej kojarzonych głównie z biznesem, pochodzących z teorii zarządzania. Od pracownika socjalnego wymaga się umiejętności menadżerskich, jego zadaniem jest zarządzanie przypadkiem, generowanie zmiany. Wymaga się od niego znajomości instrumentów nowego zarządzania publicznego oraz rozumienia uwarunkowań decydujących o skuteczności ich stosowania, prowadzących do wpisywania się na trwałe w pejzaż lokalnych partnerstw publiczno prywatnych. Opublikowane opracowania mogą być wreszcie użytecznym narzędziem dla innych aktorów polityki społecznej: polityków wyznaczających jej instytucjonalne ramy, naukowców i badaczy spierających się o zasadność przyjmowania za obowiązujące takich, a nie innych paradygmatów, wyznaczających cele i sposoby ich realizacji, a także samych uczestników życia społecznego. Nie chodzi o to, aby działać na rzecz osób i grupy, czy wobec jakichś problemów, lecz z osobami i grupami, będącymi często niewykorzystanym potencjałem dla samych siebie i swoich środowisk. Przedstawiana Państwu Nowa Praca Socjalna ma szansę stać się źródłem inspiracji dla przedstawicieli wielu środowisk zaangażowanych w realizację zadań z zakresu pomocy społecznej. Zachęcam do lektury. dr hab. Olga Kowalczyk prof. UE Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu

7 Od Rady Redakcyjnej Przedstawiamy Państwu ważną serię wydawniczą, która została zatytułowana jako Nowa Praca Socjalna wskazując na jej innowacyjny, często nowatorski charakter. Seria składa się z trzydziestu publikacji dwudziestu przygotowanych przez wybitnych polskich ekspertów i praktyków, zajmujących się zagadnieniami pomocy społecznej i pracy socjalnej oraz dziesięciu, które zostały przetłumaczone z języka angielskiego i ukazują aktualny dyskurs międzynarodowy w omawianej problematyce. Celem serii poświęconej nowym zagadnieniom lokalnej polityki społecznej, szczególnie w aspekcie systemu pomocy społecznej i pracy socjalnej, jest popularyzacja w Polsce nowych metod i instrumentów wsparcia społecznego oraz ukazanie aktualnych zagadnień instytucjonalno-organizacyjnych oraz prawnych, które kształtują ramy dla działań pracownika socjalnego i środowiskowego. Treść publikacji niewątpliwie wzbogaca istniejący w Polsce dorobek intelektualny, zarówno naukowy jak i praktyczny, który musi być jednak stale uzupełniany przez nowości płynące z naszych doświadczeń 25 lat transformacji, ale także z rozwiązań, które sprawdziły się w krajach o rozwiniętych systemach zabezpieczenia społecznego. Aby właściwie ocenić w jakim miejscu rozwoju pracy socjalnej, czy szerzej pomocy społecznej, jesteśmy w Polsce, musimy mieć punkty odniesienia w innych państwach, które funkcjonują w różnych modelach polityki społecznej. Wybór publikacji do druku miał charakter otwartego konkursu, do którego przystępowali eksperci z różnych środowisk akademickich oraz instytucji praktyki społecznej. Dziesięcioosobowa Rada Redakcyjna, składająca się z przedstawicieli nauki oraz instytucji pomocy społecznej, podczas swych posiedzeń oceniała merytoryczne uzasadnienie i cel pracy, strukturę książki oraz jej metodologię z bibliografią. Ważnym aspektem wyboru opracowań do publikacji była ich innowacyjność i nowatorskie podejście, chociaż nie oznacza to, że wszystkie książki prezentują tylko i wyłącznie nowe podejście do zagadnień pracy socjalnej. Siłą wsparcia społecznego jest także istniejąca tradycja i dorobek, który 7

8 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym także docenialiśmy łącząc to co wartościowe z przeszłości z tym co konieczne w przyszłości. Daje się to szczególnie zauważyć w niektórych publikacjach, które wskazują na istniejący współcześnie renesans sprawdzonych idei, rozwiązań i metod. Wszystkie publikacje wydane w ramach serii były recenzowane przez trzech niezależnych ekspertów specjalistów z zakresu polityki społecznej, pomocy społecznej i/lub pracy socjalnej. Recenzenci byli wybrani przez Radę Redakcyjną w procedurze konkursowej są to wybitni specjaliści z obszarów: nauki i praktyki, najczęściej dobrze znani w środowisku polityków społecznych. Nierzadko recenzje były bardzo wnikliwe i krytyczne, co skutkowało koniecznością dokonywania uzupełnień i poprawek. Kilka publikacji po recenzjach Rada Redakcyjna odrzuciła. Wydaje się, że istotną wartością całej serii jest to, że z jednej strony ukazuje ona teoretyczne i praktyczne wątki pracy socjalnej z konkretnym typem klienta lub społecznością lokalną; a z drugiej, że prezentuje szersze powiązania pracy socjalnej z takimi zagadnieniami jak przedsiębiorczość społeczna, nowe zarządzanie publiczne i governance czy wreszcie ukazuje swe silne związki z koncepcją empowerment. Ukazanie międzynarodowych doświadczeń w realizacji pracy socjalnej jest dodatkowym ładunkiem intelektualnym, który poszerza naszą wiedzę o rozwiązaniach w innych welfare states. Jako Rada Redakcyjna zachęcamy wszystkich pracowników systemu pomocy społecznej, w tym pracowników socjalnych, działaczy społecznych oraz decydentów do zapoznania się z treścią rekomendowanych przez nas i opublikowanych publikacji. Mamy nadzieję, że znajdziecie Państwo w części z nich inspirujące wątki teoretyczne i praktyczne, które przydadzą się Państwu w życiu zawodowym. Życzymy miłej lektury! dr hab. Mirosław Grewiński prof. WSP Przewodniczący Rady Redakcyjnej 8

9 Rada Redakcyjna dr hab. Mirosław Grewiński, prof. WSP - Przewodniczący Rady Redakcyjnej - Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka w Warszawie dr Ewa Flaszyńska - Dyrektor Ośrodka Pomocy Społecznej Dzielnicy Bielany m. st. Warszawy mgr Hanna Gumińska - Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Słupsku dr hab. Jolanta Grotowska-Leder, prof. UŁ - Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny Uniwersytet Łódzki mgr Barbara Kamińska-Skowronek - Kierownik Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Tyszowcach prof. zw. dr hab. Janusz Kirenko - Wydział Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie mgr Danuta Koczkodaj - Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Słupsku mgr Krzysztof Kratofil - Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Tarnowskich Górach dr hab. Jerzy Krzyszkowski, prof. UŁ - Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny Uniwersytet Łódzki dr Anna Zasada-Chorab - Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka Warszawa oddział Katowice i Kolegium Pracowników Służb Społecznych Czeladź Zespół Projektu Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich: dr Adam Krzyżanowski - Kierownik Projektu mgr Andrzej Bogdański - Sekretarz Projektu Dominika Szeląg - Ekspert ds. e-learningu Zespół realizacyjny WYG International Sp. z o.o.: mgr inż. Ewa Płodzień-Pałasz - Kierownik Projektu dr Monika Miedzik - Ekspert merytoryczny dr Jarosław Pichla - Ekspert merytoryczny 9

10 Nota o Autorze Katarzyna Głąbicka Absolwentka Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW, doktor habilitowany nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce - polityki społecznej, profesor Uniwersytetu Technologiczno-Humanistycznego w Radomiu. Wykładowca polskiej i europejskiej polityki społecznej. Autorka 270 publikacji naukowych z obszaru polityki migracyjnej, polityki rynku pracy, polityki społecznej Unii Europejskiej, europejskiej polityki regionalnej i funduszy strukturalnych, ekonomii społecznej, krajowej i lokalnej polityki społecznej oraz 32 książek m.in Europejska przestrzeń socjalna (Warszawa 2002), Rynek pracy w jednoczącej się Europie (Warszawa 2005), Ekonomia społeczna. Podmioty i instrumenty (Warszawa 2009), Prekursorzy socjalnego wymiaru Europy (Radom 2010), Europejski model socjalny (2012). Recenzenci publikacji: dr hab. Anna Michalska, prof. UAM Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu dr hab. Marek Leszczyński, prof. UJK Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach dr Małgorzata Potoczna Instytut Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego

11 Spis treści Słowo wstępne... 5 Od Rady Redakcyjnej... 7 Rada Redakcyjna... 9 Nota o Autorze...10 Wstęp Kwestia uchodźstwa i imigracji we współczesnej Polsce Wprowadzenie do problematyki migracyjnej Skutki migracji Integracja społeczna cudzoziemców Charakterystyka procesów migracyjnych Kategorie cudzoziemców w Polsce...35 Podsumowanie Prawa socjalne uchodźców i emigrantów Ustawodawstwo międzynarodowe Ustawodawstwo UE Ustawodawstwo polskie Fundusze wspierające uchodźców...70 Podsumowanie Podmioty działające w obszarze problematyki migracyjnej Podmioty międzynarodowe Podmioty krajowe Podmioty pozarządowe Podsumowanie Pomoc socjalna dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy Ośrodki dla cudzoziemców Pobyt cudzoziemców w strzeżonym ośrodku lub w areszcie dla cudzoziemców

12 Podsumowanie Świadczenia pomocy społecznej przysługujące cudzoziemcom w Polsce Świadczenia pieniężne Pomoc dla osób niepełnoletnich posiadających status uchodźcy albo ochronę uzupełniającą Pomoc społeczna dla osób, które uzyskały zgodę na pobyt tolerowany Świadczenia rodzinne Świadczenia pomocy społecznej w liczbach Podsumowanie Indywidualne Programy Integracyjne jako forma pracy z uchodźcami i cudzoziemcami posiadającymi ochronę uzupełniającą Założenia Indywidualnego Programu Integracyjnego Realizacja IPI w liczbach Postępy cudzoziemca w procesie integracji Rola pracownika socjalnego podczas realizacji IPI Skuteczność IPI Podsumowanie Praca socjalna z uchodźcami i emigrantami w środowisku lokalnym Metody i formy pracy socjalnej z uchodźcami i emigrantami Edukacja cudzoziemców i uznawanie ich kwalifikacji zawodowych Kwestie mieszkaniowe cudzoziemców Zatrudnienie i aktywizacja zawodowa cudzoziemców Praca środowiskowa Aktywna praca socjalna Podsumowanie Zakończenie Słowniczek wybranych terminów

13 Wstęp Głównym tematem opracowania jest diagnoza kwestii emigracji i uchodźstwa w Polsce oraz przysługujące prawa socjalne uchodźcom i emigrantom w naszym kraju, ze szczególnym podkreśleniem przyznawanej i udzielanej pomocy społecznej. W kwestiach szczegółowych została dokonana diagnoza potrzeb uchodźców i emigrantów w naszym kraju, przeanalizowane kompetencje i obszar współpracy instytucji udzielających pomocy uchodźcom i emigrantom, metody i formy pracy socjalnej z uchodźcami i emigrantami w środowisku lokalnym. Praca socjalna ma na celu wdrożenie rozwiązań społecznych, jak i pomoc indywidualną, która umożliwia przywrócenie rodzinom ich naturalnej zdolności do samodzielnego zaspokajania swoich potrzeb 1. Pracownicy socjalni angażują się w pomoc osobom, rodzinom, organizacjom, grupom i nawet całym społecznościom. Praca socjalna jest zawodem, którego główną zasadą jest szerzenie sprawiedliwości społecznej, prowadzącej do podniesienia jakości życia, przez osiągnięcie pełnego potencjału każdego, każdej grupy i każdej społeczności w przekroju demograficznym czy kulturowym społeczeństwa. Celem pracy jest uświadomienie pracownikom socjalnym skali i problemów występujących w społeczności uchodźców i emigrantów w naszym kraju oraz trudności, jakie mają miejsce podczas integracji cudzoziemców, którzy uzyskali w RP status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą. Praca składa się z siedmiu powiązanych ze sobą rozdziałów wychodząc od prezentacji ogólnych, a na treściach szczegółowych kończąc. Pierwsze trzy rozdziały mają charakter informacyjny nt. kwestii migracji w Polsce oraz uregulowań prawych i roli instytucji administracji publicznej w organizowaniu pomocy uchodźcom i emigrantom w naszym kraju. Pierwszy wprowadzający rozdział poświęcony jest prezentacji kwestii migracji i jej cech charakterystycznych we współczesnej Polsce oraz czynników ją wywołujących. Zawiera on opis diagnozy potrzeb i problemów doświadczanych przez uchodźców i emigrantów. 1 Ustawa o pomocy społecznej z dnia 12 marca

14 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym Zostały w nim opisane główne trendy migracyjne w świecie, skala i zasięg uchodźstwa oraz statystyka tej kwestii dla naszego kraju. Opisano główne skutki tego zjawiska z perspektywy krajów przyjmujących i migrantów oraz złożone kwestie integracji społecznej tej grupy społecznej w nowym środowisku zamieszkania. Rozdział 2 jest poświęcony prezentacji podstawowych praw socjalnych uchodźców i emigrantów w ustawodawstwie międzynarodowym, wspólnotowym i polskim. Warto przypomnieć, że akty prawa międzynarodowego, które Polska ratyfikowała mają pierwszeństwo w interpretowaniu i stosowaniu przed ustawodawstwem krajowym. Rozdział 3 zawiera analizę roli, zadań i kompetencji poszczególnych szczebli administracji rządowej i samorządowej, która rozwiązuje i reguluje kwestie migracji. W tym celu zostały opisane zadania podmiotów działających w obszarze problematyki migracyjnej. Treść zawarta w rozdziałach 2 i 3 powinna pomóc pracownikom socjalnym skutecznie posługiwać się przepisami prawa w realizacji zadań z tego zakresu oraz udzielania pomocy przez właściwe instytucje państwowe, samorządowe i organizacje pozarządowe. Druga część pracy ma charakter typowo praktyczny i zawiera opis przykładów i informacji dotyczących dotychczasowego doświadczenia z realizowanej pracy socjalnej z uchodźcami i emigrantami w środowisku lokalnym. Rozdział 4 zawiera opis przysługującej pomocy socjalnej, którą otrzymują cudzoziemcy ubiegający się o nadanie statusu przebywający albo w ośrodku dla cudzoziemców, albo w strzeżonym ośrodku dla cudzoziemców lub areszcie. Rozdział 5 poświęcony jest diagnozie przysługującym oraz przyznawanym od 2004 r. świadczeniom pomocy społecznej różnym kategoriom cudzoziemców w Polsce. W rozdziale 6 zostało poddane weryfikacji dotychczasowe funkcjonowanie Indywidualnych Programów Integracyjnych stanowiących podstawową formę pracy socjalnej z uchodźcami i cudzoziemcami posiadającymi ochronę uzupełniającą. Treść rozdziału 7 zawiera przykłady i propozycje pracy socjalnej z uchodźcami i emigrantami w środowisku lokalnym. Zostały tu scharakteryzowane obszary udzielanej pomocy integracyjnej (zamieszkanie, edukacja, ochrona zdrowia, zatrudnienie) oraz analiza różnych form udzielanego wsparcia. W zakończeniu pracy została dokonana reasumpcja opisanej w pracy analizy i oceny udzielanych form wsparcia oraz zapotrzebowania na świadczenia z pomocy społecznej dla uprawnionych do nich cudzoziemców. Pracę zamyka słowniczek wybranych terminów, które się często pojawiają w publikacji. Na końcu każdego rozdziału zamieszczono krótkie podsumowanie omówionej problematyki, pytania kontrolne, które wskazują najistotniejsze zagadnienia poruszane w danym rozdziale oraz stanowią repetytorium przerobionego materiału. W niniejszej publikacji zrezygnowano z tradycyjnego zamieszczenia bibliografii na końcu książki, ze względu na wymóg wydawniczy umieszczenia po każdym rozdziale listy książek i innych materiałów źródłowych, do których warto sięgnąć w celu poszerzenia wiedzy na tematy w nim poruszane. 14

15 Publikacja ta powinna stanowić niezbędny poradnik dla pracowników socjalnych dotyczący możliwości rozwiązania problemów socjalnych oraz wspieranie w uzyskiwaniu pomocy społecznej przez uchodźców i emigrantów na terytorium RP. Czytelnicy książki znajdą w niej niezbędne informacje i wskazówki dotyczące rozwiązywania spraw życiowych tej grupy beneficjentów pomocy społecznej, dzięki prezentacji praw socjalnych oraz dostępnych form pomocy zagwarantowanych przez polskie prawo w formie ustawy o pomocy społecznej. W miejscu tym chciałabym podziękować za poświęcony czas i ukierunkowanie na zagadnienia dotyczące pracy socjalnej z cudzoziemcami w środowisku lokalnym p. Urszuli Molendzie z Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie w Radomiu oraz za udzielone wsparcie p. Ludwidze Selidze z Urzędu Miejskiego w Radomiu. Szczególne słowa podziękowania kieruję do recenzujących niniejszą publikację, albowiem dzięki ich wnikliwej analizie otrzymałam cenne uwagi i wskazówki, które pozwoliły wyeliminować niefortunne sformułowania oraz nieścisłości i nadać jej ostateczny kształt. 15

16

17 1. Kwestia uchodźstwa i imigracji we współczesnej Polsce 1.1. Wprowadzenie do problematyki migracyjnej Jedną ze znamiennych cech rozwoju społeczeństw była i jest ruchliwość przestrzenna, występująca w makro- i mikroskali. Współcześnie emigrację określa się jako: ruch wędrówkowy ludności związany ze zmianą miejsca zamieszkania, także zbiorowość ludzi objętą tym ruchem 2 lub jako wyjazdy ludności z kraju za granicę na stałe oraz te z wyjazdów czasowych, które pod wpływem późniejszych decyzji, podjętych w nowym miejscu pobytu, zmieniają się w definitywną emigrację 3. W rozumieniu większości demografów, zajmujących się problematyką ruchów wędrówkowych - za migrację uważa się złożony proces przemieszczeń przestrzennych ludności. Podobnie zdefiniowane jest to pojęcie w Wielojęzycznym słowniku demograficznym 4 : Migracją lub ruchem migracyjnym w ścisłym znaczeniu nazywamy całokształt przesunięć prowadzących do zmiany miejsca zamieszkania osób, które przenoszą się z miejsca pochodzenia lub miejsca wyjazdu do miejsca przeznaczenia lub miejsca przyjazdu. Wg encyklopedii ONZ 5 międzynarodowy termin migracje oznacza ruchliwość przestrzenną mieszkańców kraju lub regionu spowodowaną kataklizmami żywiołowymi, wojnami, gwałtownymi przemianami społecznymi lub naturalnymi przenosinami z miast do miast, ze wsi do wsi, ze wsi do miast i z miast na wieś, a także w celach zarobkowych z kraju do kraju. Formy migracji Główne formy migracji to: emigracja wyjazd z kraju obywateli za granicę i osiedlenie się w innym państwie, imigracja - przyjazd do danego kraju i osiedlenie się w nim obywateli państw obcych, reemigracja - powrót do ojczyzny emigrantów, 2 Encyklopedia PWN, Warszawa 1984, s T.Stpiczyński, Polacy w świecie, GUS, Warszawa Wielojęzyczny słownik demograficzny, PWE, Warszawa E.J.Osmańczyk, Encyklopedia ONZ, Warszawa

18 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym repatriacja - powrót do ojczyzny osób przebywających przymusowo dłuższy czas poza granicami swego kraju, powrót emigrantów do kraju pochodzenia z przywróceniem praw obywatelstwa, readmisja - przekazanie danemu krajowi cudzoziemców, którzy przybyli z jego terytorium, pobyt tolerowany - to forma ochrony, dzięki której cudzoziemiec, któremu odmówiono nadania statusu uchodźcy, może legalnie przebywać na terytorium obcego państwa. Kategorie migrantów Z migracjami wiążą się następujące osoby: cudzoziemiec - osoba, która nie posiada obywatelstwa państwa, na terytorium którego przebywa 6, bezpaństwowiec osoba nieposiadająca obywatelstwa żadnego państwa, uchodźca - osoba, która nie może lub nie chce powrócić do swojego kraju pochodzenia lub stałego pobytu z przyczyny uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swej rasy, religii, narodowości, członkostwa w pewnych grupach społecznych lub wyznawanych poglądów politycznych 7, azylant - oznacza osobę, której udzielono przez państwo drugie schronienia, ze względu na fakt, że dany cudzoziemiec był ścigany lub prześladowany we własnym kraju za działalność polityczną, uchodźca mandatoryjny to cudzoziemiec uznany za uchodźcę przez Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców, zgodnie z jego mandatem wynikającym z Konwencji Genewskiej oraz Statutu Biura Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców zatwierdzonym rezolucją Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych 428 (V) z dnia 14 grudnia 1950 roku. Cechy migracji Migracja posiada również swoiste cechy procesów społecznych 8. Po pierwsze, jest ona zazwyczaj zjawiskiem masowym, to znaczy, że uczestniczą w niej znaczące liczebnie zbiorowości ludzkie o różnym stopniu integracji wewnętrznej. Po drugie, migracje stanowią w dużym stopniu wyraz niezadowolenia oraz protestu wobec panującego ładu społeczno-gospodarczego stwarzającego warunki - w tym również przymus - do emigracji. Po trzecie, jednostki i zbiorowości biorące udział w migracji podejmują przede wszystkim próby zmiany wywołujących ich protest niekorzystnej sytuacji, co prowadzi do kumulacji zachowań i w rezultacie do procesów społecznych mających wpływ na gospodarkę. 6 W art.3 ustawy o cudzoziemcach. 7 Konwencja o statusie uchodźców, UNHCR, Genewa T.Paleczny, Idea powrotu wśród emigrantów polskich w Brazylii i Argentynie, Wrocław

19 Kwestia uchodźstwa i imigracji we współczesnej Polsce Zarówno w przeszłości, jak i obecnie jednym z istotnych motywów decyzji migracyjnych ludności jest dążenie migranta do poprawy sytuacji materialnej swojej lub rodziny, uznanej za niezadowalającą w konfrontacji z wyobrażeniami o możliwości jej poprawy w przypadku wyjazdu za granicę 9. Jest to charakterystyczne dla wszystkich form i kierunków migracji. Szczególnie silnie ujawnia się to w odniesieniu do migracji zagranicznych, którym w pewnym okresie przypisywano nawet miano wędrówek za chlebem, a sam proces migracyjny określano jako migrację zarobkową 10. Czynniki migracyjne Tabela 1. Czynniki generujące procesy migracyjne Rodzaje czynników Czynnik prawny Czynnik ekonomiczny Czynnik społeczno- -polityczny Czynnik demograficzny Czynnik historyczny Czynniki wypychające Pushfactors Liberalne regulacje paszportowe i przepisy dotyczące zakupu dewiz Wysoki poziom bezrobocia, brak możliwości zatrudnienia w swoim zawodzie, zła sytuacja mieszkaniowa, złe zaopatrzenie sklepów w towary konsumpcyjne, wymienialność i duża siła nabywcza zachodnich walut itp. Dyskryminowanie mniejszości narodowych, zbrojne konflikty etniczne, ograniczanie podstawowych praw człowieka, rozczarowania i frustracje związane z kształtowaniem się nowego ustroju, niebezpieczeństwo autorytarnej dyktatury, zamachu stanu lub wojny domowej. wysoki przyrost naturalny, przeludnienie wsi, nadwyżki młodych ludzi w wieku produkcyjnym. Brak skupisk narodowościowych w danym państwie, instytucji kulturalnych, oświatowych i religijnych danej grupy imigrantów. Czynniki przyciągające Pullfactors Brak wymagań wizowych, liberalne przepisy imigracyjne, w tym dotyczące łączenia rodzin, regulacje określające status oraz uprawnienia socjalne uchodźców politycznych i robotników migrantów, łatwość uzyskania azylu i pozwolenia na pracę stopień rozbudowy instytucji państwa dobrobytu (welfarestate), niska stopa bezrobocia, możliwość zatrudnienia, zapotrzebowanie na cudzoziemską siłę roboczą. Wysokie tempo wzrostu gospodarczego czy inwestycje determinujące popyt na siłę roboczą. Życzliwy stosunek społeczeństwa, opinii publicznej i partii politycznych do cudzoziemców i mniejszości etnicznych, zdolności absorpcyjne cudzych kultur. Niski lub ujemny przyrost naturalny powodujący niedostateczną podaż własnej siły roboczej Istnienie starych centrów wychodźstwa (np. Polacy we Francji) bądź też dużych liczebnie ośrodków nowszej emigracji (np. Jugosłowianie w Niemczech) sprzyja przybywaniu imigrantów reprezentujących te same narodowości oraz znacznie ułatwia ich asymilację w nowych środowiskach. Źródło: opracowanie własne na podstawie: G.Chorążykiewicz, Współczesne procesy migracyjne, [w:] Studia i Materiały IPiSS, z.6, Warszawa G.Chorążykiewicz, Współczesne procesy migracyjne, [w:] Studia i Materiały IPiSS, z.6, Warszawa A.Kujawska-Misiąg, M.Latuch, Motywacje zagranicznych migracji ludności polskiej, [w:] Sprawy Międzynarodowe, 1988 nr 1. 19

20 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym Na decyzję o wyjeździe wywierają wpływ zarówno obiektywne warunki rozwoju panujące w ojczyźnie emigrantów, jak i istniejące w krajach imigracyjnych. Na tej podstawie sformułowano teorię, według której przyczyną emigracji są czynniki wypychające i przyciągające (push-pull factors). Do pierwszej grupy zalicza się m.in. bezrobocie lub niepełne zatrudnienie i brak możliwości utrzymania rodziny. Chodzi tu zatem o przyczyny skłaniające do wyjazdów lub ułatwiające decyzję emigracyjną, czyli tzw. Push factors (czynniki wypychające ). W drugiej grupie czynników wymieniane są możliwości otrzymania pracy, wysokiego wynagrodzenia w kraju imigracji oraz szanse uzyskania lub poprawy kwalifikacji zawodowych 11. Czynniki te mogą skłaniać ludzi do przyjazdu i osiedlenia się w nowych ojczyznach, inaczej mówiąc są to tzw. Pull factors (czynniki przyciągające ) Skutki migracji Następstwa migracji muszą być rozpatrywane z punktu widzenia krajów imigracyjnych i emigracyjnych. Dla tych pierwszych zatrudnienie obcych pracowników oznacza zwiększenie rozmiarów zatrudnienia w sytuacji wyczerpania własnego potencjału siły roboczej, wysoką elastyczność zatrudniania obcych robotników. Nowi, młodzi, wykwalifikowani przybysze to szansa rozwojowa. Jednak te pozytywne z punktu widzenia gospodarki krajów imigracyjnych skutki ekonomiczne pracy obcokrajowców powodują negatywne następstwa społeczne: nasilenie się napięć i konfliktów pomiędzy ludnością miejscową a obcymi robotnikami 12. Stają się oni dodatkowymi konkurentami na rynku pracy, na rynku mieszkaniowym, w korzystaniu z różnych form opieki społecznej. Ponadto w wielu krajach pojawiają się problemy związane ze społeczną i kulturową adaptacją imigrantów. Rodzą się napięcia na tle religijnym, kłopotliwe okazują się bariery językowe i sposób myślenia w nowym kraju. Reakcją na te trudności bywa ksenofobia, nacjonalizm, a nawet szowinizm 13. Natomiast w krajach emigracyjnych panuje przekonanie, że emigracja złagodzi bezrobocie, zmniejszy nacisk rosnącej populacji na rynek pracy, a tym samym przyczyni się do rozładowania napięć społecznych. Przekazy pieniężne z zagranicy i przywożone oszczędności powinny zapewnić osobom pozostającym w kraju wzrost standardu życiowego, a państwu - poprawić bilans płatniczy. Istnieje pogląd, że inwestycje finansowe, pochodzące z oszczędności emigrantów, przyczynią się do wzrostu gospodarczego danego kraju. Istotne znaczenie dla wsparcia rozwoju powinny mieć uzyskane za granicą wysokie kwalifikacje zawodowe robotników 14. Jednak z drugiej strony jest to strata przez kraj ro- 11 Tamże. 12 J.Rymarczyk, Migracje siły roboczej do krajów EWG i jej konsekwencje społeczno-gospodarcze, Poznań 1986, s W.Anioł, Współczesne ruchy migracyjne, [w:] Polityka Społeczna nr 8 z 1991 r., s J.Rymarczyk, Migracje siły, dz.cyt., s

21 Kwestia uchodźstwa i imigracji we współczesnej Polsce dzinny ludzi młodych i w pełni sił twórczych, posiadających często wysokie kwalifikacje i silną motywację do pracy, w wieku najbardziej wydajnym. Jest to strata dla kraju, w którym się wychowali i zdobyli wykształcenie, natomiast zysk dla kraju imigracyjnego. Skutki międzynarodowych migracji są wielostronne; dotyczą zmniejszenia się bezrobocia i gęstości zaludnienia, głównie w skupiskach miejskich krajów rozwijających się. Powodują one jednak ubytek fachowych, najwyżej kwalifikowanych pracowników (niezbędnych dla gospodarki kraju pochodzenia oraz jego społecznego rozwoju), zniekształcają strukturę wieku na obszarach wiejskich. Z drugiej strony przekazywanie zarobków przynosi lokalnej gospodarce pożyteczny i oczekiwany kapitał inwestycyjny, który jest w stanie skutecznie stymulować rozwój gospodarczy. Trudność polega na spowodowaniu takiego strumienia emigracji, który harmonizowałby z potrzebami rozwojowymi kraju pochodzenia, oraz który odpowiadałby zapotrzebowaniu na siłę roboczą oraz zdolnościom jej wchłaniania przez kraje przyjmujące. Kraje te rekrutują i zatrudniają cudzoziemską siłę roboczą z powodów głównie natury gospodarczej. Czasem dochodzą również do głosu czynniki demograficzne takich krajów zza oceanu, jak np. Australia, Kanada, Argentyna. Adaptacja migrantów Najbardziej odczuwanym skutkiem imigracji przez kraje przyjmujące jest problem adaptacji imigrantów. Wielkim zadaniem wobec nowych przybyszów jest dysponowanie na ich rzecz infrastrukturą: mieszkaniami, opieką zdrowotną, świadczeniami socjalnymi i akcją edukacyjną. W wielu przypadkach struktury te nie odpowiadają miejscowym normom, przez co integracja imigrujących pracowników (i ich rodzin) oraz uchodźców napotyka na bariery. Narastają napięcia społeczne, które z kolei wywołują wrogie reakcje społeczeństwa wobec cudzoziemców. We wspólnym życiu miejscowej ludności i imigrantów narastają konflikty. Postawy cudzoziemców po przyjeździe do nowego kraju mogą być pozytywne (aktywny, samodzielny, otwarty), jak i negatywne (bierny, niesamodzielny, roszczeniowy czy nawet agresywny). Są to często ludzie nastawieni do życia pesymistycznie, niezdecydowani i bez pomysłu na swoją przyszłość. Mogą mieć również zaburzenia psychiczne, na przykład sparaliżowanie poczuciem samotności po owdowieniu. Wpływ na różnego rodzaju problemy natury psychicznej uchodźców mają doświadczenia życiowe i sytuacje, występujące w kraju pochodzenia. Innym powodem dziwnego zachowania migrantów może być szok kulturowy. Mogą się one objawiać na przykład biernością, apatią czy agresją, ale także mogą przybierać formę poczucia samotności oraz braku pewności odnośnie przyszłości i dezorganizacją życia codziennego uzależnione jest to od konkretnej fazy szoku kulturowego 15. Nie można zapominać, że ponad 40% cudzoziemców przyjeżdża do Polski z krajów ogarniętych wojną. 15 A.Chrzanowska, W.Klaus, Integracja i pomoc społeczna wobec uchodźców w Polsce, Wyd. SIP, Warszawa, Analizy, Raporty, Ekspertyzy nr 8/2007, s

22 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym Należy również pamiętać, że w większości przypadków są to ludzie, którzy pochodzą z zupełnie innego kręgu kulturowego, a na dodatek mają za sobą koszmarne przejścia. żeby się usamodzielnić, ludzie ci muszą niejako nauczyć się żyć od nowa. To jest kwestia bariery językowej, kulturowej, odmienności religijnej, przyzwyczajenia do innego porządku społeczno-prawnego, czy też, często doświadczenie długoletniego bezprawia i przemocy. Postawy migrantów Cudzoziemcy to osoby, które często doświadczyły cierpienia lub uszczerbku na zdrowiu zarówno fizycznym, jak i psychicznym. Są one bardziej narażone na proces marginalizacji w państwie przyjmującym, stąd potrzeba wsparcia tej grupy migrantów poprzez działania integracyjne. Osoby starające się o nadanie statusu uchodźcy to jedna z najciężej doświadczonych grup społecznych. A w niej są tacy, którzy mają za sobą szczególnie dramatyczne przeżycia: osierocone dzieci, osoby niepełnosprawne czy ofiary przemocy. Tacy ludzie nie są w stanie samodzielnie zadbać o swój dobrobyt, a procedury uchodźcze nierzadko ignorują ich szczególne potrzeby i nie dają możliwości zapewnienia im indywidualnej i adekwatnej opieki psychologicznej. Z tego powodu często nie są w stanie udzielić władzom wyczerpujących informacji na temat przyczyn ucieczki ze swojego kraju pochodzenia. To może dodatkowo im utrudnić otrzymanie statusu uchodźcy. Dzieci są najbardziej narażone i wymagają największej uwagi ze względu na zależność ich przetrwania od dorosłych, podatność na urazy fizyczne i psychiczne oraz ich potrzeby rozwojowe, które muszą zostać spełnione w celu zapewnienia prawidłowego wzrostu i rozwoju. Odarte z ochrony swoich domów, stojące przed trudami długich podróży, potencjalnymi nadużyciami ze strony różnych służb i urzędów, jak i molestowaniem seksualnym kobiety-uchodźcy są kolejną szczególnie narażoną grupą. Często wyłączone z procesu podejmowania decyzji dotyczących ich własnego życia, domu i rodziny, nie mogą zagwarantować sobie respektowania ich praw. Specjalne potrzeby w zakresie ochrony mają również osoby starsze, osoby niepełnosprawne, jak i osoby zakażone wirusem HIV lub chore na AIDS. Często są one prześladowane, dyskryminowane i nie mogą żyć godnie, ponieważ ich prawa człowieka nie są w pełni przestrzegane. Warto także zauważyć, że wyniki badań porównujące sytuację uchodźców, repatriantów i migrantów ekonomicznych wskazują, że uchodźcy są, pomimo udzielanej im pomocy, najbardziej zmarginalizowaną grupą migrantów 16. Jest to ważne tym bardziej, że badania 16 A.Kosowicz, A.Maciejko (red.), Integracja uchodźców w Polsce w liczbach, Wyd. UNHCR, Warszawa 2007, s

23 Kwestia uchodźstwa i imigracji we współczesnej Polsce wskazują na stosunkowo wysoki potencjał adaptacyjny uchodźców przybywających do Polski 17. Migranci przymusowi i ekonomiczni różnią się od siebie nie tylko przyczyną, która stała się powodem opuszczenia swojego kraju, lecz także sposobem migracji czy przysługującymi uprawnieniami w państwie przyjmującym. W przypadku migrantów ekonomicznych państwo przyjmujące zezwala na pobyt na swoim terytorium, jednak w przeważających przypadkach bada równocześnie czy taki cudzoziemiec będzie mógł żyć w kraju przyjmującym bez pomocy z jego strony. Migranci przymusowi natomiast w przypadku objęcia ich ochroną międzynarodową mają zagwarantowaną pomoc (w tym pomoc społeczną) ze strony władz państwa przyjmującego, dodatkowo są oni objęci podstawową opieką w trakcie ubiegania się o statusu uchodźcy. Wynika to z umów międzynarodowych i przepisów prawa europejskiego. W państwach Unii Europejskiej (UE) ochrona międzynarodowa oznacza nie tylko objęcie cudzoziemca statusem uchodźcy na podstawie Konwencji Genewskiej, lecz także cudzoziemca objętego ochroną uzupełniającą na podstawie prawa UE Integracja społeczna cudzoziemców Integracja społeczna jest terminem używanym w socjologii i innych naukach społecznych oznaczającym w ogólności proces włączania (się) do zasadniczej części społeczeństwa różnorodnych, zwykle mniejszościowych grup społecznych jak np. mniejszości narodowe, uchodźcy, emigranci i repatrianci itp., i w konsekwencji uzyskanie możliwości, praw i usług dotychczas dostępnych tylko dla większości 18. Jest to jednocześnie zjawisko pełne sprzeczności, gdyż wymaga akceptacji obu stron, co nie jest sprawą oczywistą, gdyż może oznaczać konieczność wyrzeczenia się przez jedną lub obie strony pełni lub części swojej tożsamości rozumianej jako role społeczne, wartości, normy, zwyczaje, tradycja, prawo, światopogląd, nawet język 19. Integracja społeczna polega na przeobrażeniu się luźnych grup społecznych w dużą zbiorowość społeczną. Pierwotnie kontakty między członkami małych zbiorowości, takich jak plemiona, przerodziły się w stosunki i zależności społeczne, które w konsekwencji doprowadziły do powstania narodu. Integracja socjalna jest najczęściej definiowana jako stan lub proces zachodzący w społeczeństwie, polegający na tym, że jego poszczególne elementy przejawiają tendencje do 17 Tamże, s Za: A.Jasiakiewicz, Pomoc integracyjna, [w;] Klaus W. (red.), Prawne uwarunkowania integracji uchodźców, Wyd. SIP, Warszawa 2008, s Problematyka ta jest przedmiotem zainteresowania ONZ w ramach jej agendy - Biura Integracji Społecznej w Departamencie Spraw Gospodarczych i Społecznych (Department of Economic and Social Affairs). 23

24 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym scalania się w harmonijną i skoordynowaną, funkcjonalną całość. To także likwidowanie barier uniemożliwiających lub utrudniających nawiązywanie kontaktów pomiędzy jednostkami lub grupami społecznymi. Przejawem integracji socjalnej w społecznościach lokalnych jest zjawisko odzwierciedlenia istniejącego ładu społecznego, stabilność i trwałość społeczeństwa lub grupy społecznej 20. Integracja społeczna to działania wspólnotowe na zasadach dialogu, wzajemności i równorzędności, których celem jest dążenie do społeczeństwa opartego na demokratycznym współuczestnictwie, rządach prawa i poszanowania różnorodności kulturowej, w którym obowiązują i są realizowane podstawowe prawa człowieka i obywatela oraz skutecznie wspomaga się jednostki i grupy w realizacji ich celów życiowych 21. Typy integracji Typy integracji wg W.S.Landeckera przedstawiają się następująco 22 : kulturalna - związana z występowaniem różnych wzorów kulturowych, brakiem konfliktów na tle różnic kulturowych, normatywna - oznaczająca stopień zgodności uznawanych norm pomiędzy poszczególnymi członkami społeczeństwa, grupami itp., komunikacyjna - odnosząca się do jakości i częstotliwości kontaktów między członkami społeczności, funkcjonalna - opisywana jest przez głębokość i rodzaj aktywności w różnych sferach aktywności ludzkiej, przede wszystkim zaś w zakresie wymiany. IIntegracja społeczna Integracja społeczna to proces trudny i skomplikowany, gdyż wymaga funkcjonowania w zgodzie więcej niż jednej grupy społecznej, a które to grupy z założenia są podzielone przez występujące różnice kulturowe, społeczne i ekonomiczne. Ponadto proces ten wymaga również zaakceptowania pewnych skonkretyzowanych warunków przez obie (...) strony 23. Polityka integracyjna Dla uchodźców pozostających w Polsce problemem w integracji jest przede wszystkim długa droga do względnej stabilizacji. Mają oni problem ze znalezieniem pracy oraz nie stać ich na mieszkanie. To jeszcze bardziej utrudnia im rozpoczęcie nowego życia. Również brak znajomości języka polskiego zawsze będzie ich dyskwalifikował. 20 K.Głąbicka, Europejski model socjalny, Wyd. PR, Radom 2012, s R.Szarfenberg, Ubóstwo, marginalność i wykluczenie społeczne, [w:] Polityka społeczna pod red.g.firlit-fesnak, M.Szylko-Skoczny, wyd.pwn, Warszawa 2007, s W.S.Landecker, za: J.Turowski, Socjologia. Małe struktury społeczne, Wyd. KUL, Lublin, 1993, s Deklaracja i Program Działań Światowego Szczytu Społecznego, Kopenhaga

25 Kwestia uchodźstwa i imigracji we współczesnej Polsce Z opublikowanego w zeszłym roku przez UNHCR raportu 24 wynika, że prawie połowa uchodźców w Polsce albo nie ma dachu nad głową, albo może zaraz go stracić. Prawie całe pieniądze z pomocy społecznej przeznacza się na czynsz za wynajem. Zapewnienie kompleksowego systemu pomocy prawnej i socjalnej w tym psychologicznej wymaga rozwiązań systemowych oraz podejmowania inicjatyw, które będą tworzyły strukturę działającą długofalowo. Dostęp do pomocy prawnej oraz informacji o swych prawach i obowiązków należy do podstawowych praw jednostki, którego realizacja ma zasadnicze znaczenie dla ostatecznego rozstrzygnięcia co do statusu cudzoziemca poszukującego ochrony oraz standardów traktowania. Z drugiej strony proaktywne i pełne poradnictwo i pomoc socjalna, w tym psychologiczna, stanowi niezwykle ważny komponent dla polepszenia sytuacji tej grupy beneficjentów pomocy społecznej. Potrzeby cudzoziemców w zakresie dostępu do pomocy są przy tym szczególne z racji nieznajomości prawa, języka, braku środków i ograniczenia swobody poruszania się. Dostęp lub brak pomocy prawnej może zasadniczo wpłynąć na przebieg procedury uchodźczej, a pośrednio przesądzić nawet o życiu lub śmierci cudzoziemca (w razie jego deportacji). Trzeba również wypracować standardy pracy na rzecz osób szczególnej troski, takich jak ofiary handlu ludźmi, małoletni bez opieki, osoby poddane przemocy lub cierpiące traumę, niepełnosprawni. Należy pamiętać również o różnicach kulturowych- uchodźcy pochodzą z różnych regionów i grup społecznych. Posiadają oni różne systemy wartości i poglądy religijne. Integracja jest procesem wielowymiarowym, który uzależniony jest z jednej strony od postaw i aktywności samych cudzoziemców ubiegających się o status uchodźcy, z drugiej zaś od ich recepcji w przyjmującym społeczeństwie tak przez organy publiczne, jak i przez podmioty prywatne, w tym ogół społeczeństwa. Skuteczna integracja uzależniona jest przy tym od czynników natury społecznej, socjalnej, ekonomicznej, kulturowej oraz prawnej 25. Działania na rzecz integracji społecznej, obok wysiłków na rzecz poprawy sytuacji osób zagrożonych czy wykluczonych poprzez dostarczenie zasobów i poprawę instytucjonalnej dostępności pomocy społecznej, powinny mieć więc na celu również pobudzanie jednostek do aktywności i współdziałania. Zadaniem państwa i jego polityki integracyjnej jest w tym kontekście tworzenie warunków i przestrzeni dla uwolnienia wolności działań obywatelskich i wzbudzania aktywności jednostek 26. Ramy porządku instytucjonalnego, który ma sprzyjać osiągnięciu integracji, określono między innymi w dokumentach Deklaracji i Programu Działań Światowego Szczytu Społecznego 24 Raport Mid-Year Trends 2013, przygotowany przez Biuro Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców, UNHCR, Warszawa, 20 grudnia Wykluczenie i integracja społeczna w Polsce. Ujęcie wskaźnikowe, MPiPS, UNDP, Warszawa 2006, s

26 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym w Kopenhadze (1995). Budowa społeczeństwa dla wszystkich, w którym każda jednostka, ze swoimi prawami i obowiązkami, ma do odegrania czynną rolę; wspieranie budowy społeczeństw, które są stabilne, bezpieczne i sprawiedliwe, oparte na poszanowaniu praw człowieka oraz zasad niedyskryminacji, tolerancji i szacunku dla różnorodności, równości szans, solidarności, bezpieczeństwa i uczestnictwa wszystkich jednostek, włączając tych najbardziej pokrzywdzonych i słabych to główny cel integracji społecznej, określony w dokumencie kopenhaskim. Duży akcent w powyższej definicji położono na kwestie związane z podstawowymi zasadami i prawami, na których opierać ma się budowa społeczeństwa dla wszystkich. W dniu 11 stycznia 2005 roku Komitet Europejski Rady Ministrów przyjął opracowany w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej dokument Propozycje działań w kierunku stworzenia kompleksowej polityki integracji cudzoziemców w Polsce. 27 W opracowaniu tym zdefiniowane zostały cztery aspekty polityki integracyjnej, w obszarze których podejmowane są konkretne działania przy budowaniu tej polityki w Polsce 28 : Aspekty integracji aspekt polityczny, który dotyczy związków polityki integracyjnej z polityką migracyjną, azylową, antydyskryminacyjną, zdrowotną, zatrudnienia, edukacyjną itd.; aspekt prawny dotyczy wypracowania przepisów prawnych do realizacji polityki integracyjnej. Niektóre przepisy w Polsce, które są elementem polityki integracyjnej, wymagają doprecyzowania lub poszerzenia, istnieje też potrzeba stworzenia nowych przepisów prawnych w tym obszarze; aspekt instytucjonalny, który łączy się z określeniem instytucji odpowiedzialnych za realizację działań integracyjnych wobec cudzoziemców. Dotyczy on także badania potrzeb szkoleniowych i realizacji szkoleń, a także współpracy z organizacjami pozarządowymi; aspekt merytoryczny dotyczy wiedzy o zjawisku integracji i procesach z nim związanych. Działania podejmowane w tym zakresie łączyć się będą z określeniem rodzajów grup, do których kierowana będzie pomoc integracyjna oraz rodzajami tej pomocy, a także właściwym przygotowaniem kadr pracujących z cudzoziemcami w obszarze ich integracji. Zakłada się, że realizacja praw człowieka, w tym społecznych, powinna gwarantować dostęp do zasobów i instytucji społecznych, uczestnictwo i integrację społeczną 29. Wychodząc od założeń dotyczących tworzenia podstaw prawnych, gwarantujących 27 Propozycje działań w kierunku stworzenia kompleksowej polityki integracji cudzoziemców w Polsce, MPiPS, Warszawa Polska polityka integracji cudzoziemców założenia i wytyczne, MPiPS, Warszawa 2013, s Wykluczenie i integracja społeczna w Polsce, dz.cyt., s

27 Kwestia uchodźstwa i imigracji we współczesnej Polsce zabezpieczenia praw człowieka wszystkich jednostek jako podstawy polityk publicznych i warunku integracji społecznej, uwzględniać należy w pierwszej kolejności działania związane z zabezpieczeniem praw i wprowadzeniem odpowiednich regulacji, w tym zwłaszcza instrumentów antydyskryminacyjnych, gwarantujących realizację zasad związanych z poszanowaniem dla różnorodności i równością szans. Odpowiednie regulacje prawne są podstawowym instrumentem zabezpieczenia równości dostępu do ważnych wymiarów życia społecznego dla wszystkich jednostek. Gdy prawo nie chroni wystarczająco wszystkich jednostek, niemożliwe jest również podejmowanie jakichkolwiek innych działań na rzecz integracji społecznej, w tym wspierających jednostki słabsze w realizacji ich praw. Drugim podstawowym warunkiem integracji społecznej jest zapewnienie uczestnictwa i włączania obywateli w procesy decyzyjne. Działania na rzecz uruchomienia kapitału społecznego oraz wspieranie metod partycypacyjnych, które adresują problemy związane z rozpadem więzi społecznych, zanikaniem aktywności i dalej postępującą dezintegracją społeczną, to kolejny ważny komponent reakcji strategicznej związanej ze wspieraniem integracji społecznej, podejmowanej na poziomie makrospołecznych oddziaływań. Uwolnienie wolności działań obywateli wymaga częstokroć zwłaszcza w kontekście specyfiki społeczeństw pokomunistycznych bardziej aktywnych polityk państwa w zakresie kształtowania odpowiednich wzmocnień na poziomie mikro- i makrospołecznym, których celem ma być przede wszystkim poszerzanie przestrzeni i możliwości ludzkich wyborów oraz działań jednostek, w tym zwłaszcza pobudzanie jednostkowej przedsiębiorczości i aktywności społecznej. Kluczowym elementem tych działań jest zwłaszcza tworzenie odpowiednich warunków dla kształtowania kapitału społecznego w regionach i wspólnotach lokalnych, które są podstawowymi 30. Elementy integracji Integracja zakłada zachowanie własnej kultury i równoczesne uznanie nowej kultury, nie powoduje przy tym skutków w zakresie psychologicznym czy identyczności kulturowej takich jak asymilacja. Ta ostatnia polega bowiem na odrzuceniu własnej kultury na rzecz włączenia się w kulturę mieszkańców kraju przyjmującego, co może między innymi prowadzić do osłabienia równowagi psychicznej jednostki. Można też przyjąć, że skuteczna integracja, czy też w przypadku pomocy społecznej - pomoc integracyjna, jest warunkiem koniecznym powodzenia ekonomicznego i społecznego wszystkich migrantów w nowym kraju. Warto pamiętać, że integracja w zasadzie w większości przypadków nie może się odbywać i zakończyć powodzeniem bez żadnego wsparcia zewnętrznego. Wsparcia zewnętrznego rozumianego zarówno jako pomoc zinstytucjonalizowana, jak i jako podejście, otwartość czy sprzyjające warunki tworzone przez społeczności lokalne, mieszkańców danego państwa przyjmującego. 30 Tamże, s

28 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym Z punktu widzenia systemu pomocy społecznej integracja cudzoziemców zakończona sukcesem ma umożliwić im samodzielne życie w społeczeństwie, a także potencjalnie prowadzi do obniżenia kosztów świadczeń skierowanych i koniecznych tym osobom w późniejszym (pointegracyjnym) okresie 31. Eksperci oceniają, że nieskuteczna (dotychczasowa) integracja prowadzi do pozostawania w kręgu zainteresowania organów pomocy społecznej około 60% cudzoziemców objętych ochroną międzynarodową i przebywających równocześnie na stałe w Polsce 32. Integrację rozumie się jako pozytywny stosunek do kultury kraju pochodzenia z jednoczesnym pozytywnym stosunkiem do kultury kraju uchodźstwa w odróżnieniu od asymilacji, separacji i marginalizacji 33. Obszary integracji Wg polskiego ustawodawstwa postępy w procesie integracji ocenia się w następujących obszarach 34 : edukacji językowej (w tym zwłaszcza w zakresie stopnia przyswojenia podstawowego zasobu słownictwa języka polskiego umożliwiającego komunikowanie się); funkcjonowania zawodowego (w zakresie postępów w poszukiwaniu zatrudnienia i innych form aktywności zawodowej umożliwiającej ekonomiczne usamodzielnienie się uchodźcy); funkcjonowania społecznego (zwłaszcza w zakresie nawiązania kontaktu ze środowiskiem lokalnym oraz stopnia partycypacji w życiu społecznym, kulturalnym i publicznym). Na tej podstawie można więc przypuszczać, że o skutecznej integracji można mówić, gdy uchodźca po pierwsze posługuje się językiem polskim, po drugie jest osobą ekonomicznie samodzielną w związku z posiadanym zatrudnieniem i po trzecie nawiązał kontakt ze środowiskiem lokalnym oraz uczestniczy w życiu społecznym, kulturalnym i publicznym. Wielu uchodźców ma niewielką nadzieję na powrót do domu. Dla nich jedynym rozwiązaniem jest budowa nowego życia i domu w kraju azylu oraz integracja z lokalną społecznością. W procesie integracji uczestniczy wiele podmiotów, od ministerstw i gmin poprzez organizacje pozarządowe, pracodawców, związki zawodowe, szkoły, opiekę zdrowotną po system bankowy, właścicieli nieruchomości. 31 A.Chrzanowska, W.Klaus, Integracja i pomoc społeczna wobec uchodźców, dz.cyt., s Tamże, s Tamże, s Treść 7 ust. 2 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 września 2005 r. w sprawie udzielenia pomocy uchodźcom (Dz.U. nr 21, poz.1668). 28

29 Kwestia uchodźstwa i imigracji we współczesnej Polsce 1.4. Charakterystyka procesów migracyjnych Migracje w świecie Od ponad 60 lat międzynarodowy ruch migracyjny znajduje się w centrum uwagi, tak poszczególnych państw, jak i całego świata. Dotyczy to nie tylko krajów wysoko uprzemysłowionych, w których imigranci znajdują przyjęcie, ale i wielu krajów trzeciego świata, skąd ci imigranci pochodzą. Wiele współdziałających ze sobą czynników sprawia, że międzynarodowe ruchy migracyjne stają się problemem o wciąż rosnącym znaczeniu. Przy tym nie należy przeoczyć faktu, że jej prawdziwą widownią są głównie same kraje rozwijające się. Podczas gdy na Zachodnią Europę i Amerykę Północną przypada mln międzynarodowych emigrantów, to ich liczba w Afryce, na południe od Sahary, wynosi 35 mln, w Azji i na Środkowym Wschodzie - 15 mln 35. Liczbę ludzi, którzy żyją poza krajem swojego urodzenia oceniano pod koniec roku 2011 na mln. Liczba ta w ostatnich latach wzrosła, dlatego, że powstały nowe państwa, przede wszystkim w dawnej socjalistycznej części świata, a ruchy migracyjne - dotąd wewnątrzkrajowe - stały się nagle międzynarodowymi. Skala migracji w świecie W swoim najnowszym raporcie UNHCR 36 poinformował, że w 2013 roku liczba osób przymusowo wysiedlonych wzrosła na niespotykaną dotąd skalę. Główną przyczyną tego wzrostu są nowi uchodźcy i osoby wewnętrznie wysiedlone. W pierwszej połowie 2013 roku swoje domy musiało opuścić 5,9 mln osób. Dla porównania: w całym 2012 roku ta liczba wyniosła 7,6 mln. Największym producentem uchodźców była Syria. Liczba osób przymusowo wysiedlonych, które korzystają ze wsparcia UNHCR (ujętych w raporcie jako People of Koncern, tj. osoby objęte mandatem UNHCR) na koniec czerwca 2013r. wyniosła 38,7 mln. Była nie tylko wyższa o 3 mln od tej z końca 2012 roku. Była również najwyższa w historii UNHCR. W ujęciu globalnym liczba osób przymusowo wysiedlonych (42,5 mln) jest najwyższa od prawie dwudziestu lat. Na tę liczbę składają się osoby objęte mandatem UNHCR, wewnętrzni przesiedleńcy, którym pomagają rządy ich krajów pochodzenia, oraz palestyńscy uchodźcy, którzy są pod opieką UNRWA (Agencja Narodów Zjednoczonych dla Pomocy Uchodźcom Palestyńskim na Bliskim Wschodzie). Z raportu wynika, że w ciągu sześciu miesięcy liczba osób objętych mandatem UNHCR wzrosła z 10,5 mln do 11,1 mln. Najbardziej symptomatyczną zmianą odnotowaną w raporcie jest liczba wewnętrznych przesiedleńców, która na koniec czerwca 2013 roku wyniosła 20,8 mln, przekraczając po raz pierwszy w historii UNHCR barierę 20 mln. Spośród czterech milionów osób, które w pierwszej połowie 2013 roku stały się wewnętrznymi przesiedleńcami, ponad połowa to Syryjczycy. Do przesiedleń na masową skalę dochodziło 35 K.Głąbicka, Globalna przestrzeń społeczna -jej funkcje dla polityki społecznej, [w:] S.Otok (red.), Transformacja problemów globalnych świata u progu XXI w., Wyd. WSP, Warszawa 2013, ss Raport Mid-Year Trends 2013, przygotowany przez Biuro Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców, UNHCR, Warszawa, 20 grudnia

30 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym również w Demokratycznej Republice Konga, Pakistanie, Sudanie, Mjanmie (Birmie), Republice Środkowoafrykańskiej i Mali. Pod koniec 2013 roku na świecie było ponad 45,2 mln osób, które z powodu wojen czy prześladowań musiały opuścić swoje domy Cechy migracji w Polsce W Polsce w efekcie zmian politycznych, które nastąpiły w 1989roku obserwuje się nowe trendy migracyjne. Polska przyjęła m.in. zasadę swobodnego przepływu osób. W związku z tym zniesiono ograniczenia administracyjne, utrudniające lub uniemożliwiające obywatelom polskim swobodne wyjazdy za granicę, a cudzoziemcom-przyjazd do Polski. Swoistym symbolem tych przemian było zniesienie w 1989 roku kart przekroczenia granicy - dokumentu umożliwiającego administracji państwowej kontrolę nad wyjazdami, przyjazdami i okresem pobytu za granicą obywateli polskich oraz cudzoziemców w Polsce. Po 1990 roku uznano Polskę za kraj bezpieczny i zaprzestano uwzględniać wnioski azylowe składane przez obywateli polskich za granicą. W 1991 roku Polska przyjęła Konwencję Genewską o statusie uchodźcy i tym samym na terytorium Polski mogą przybywać cudzoziemcy i występować z wnioskiem o nadanie statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej. W latach 90. XX wieku zaobserwowano nowe zjawisko, jakim jest nielegalna migracja do lub przez terytorium Polski. Zjawisko nielegalnego przekraczania granicy ma miejsce głównie na wschodniej granicy Polski, która jest jednocześnie zewnętrzną granicą UE. Nielegalna migracja występuje również na tych odcinkach, gdzie pewne grupy imigrantów nie spełniają warunków legalności wjazdu. Przejawia się to w usiłowaniu wjazdu na terytorium Polski na podstawie fałszywych wiz, paszportów, nieważnych zaproszeń lub voucherów, lub też nielegalnego przekroczenia zielonej granicy. Druga kwestia to zmiana po legalnym wjeździe do Polski deklarowanego celu podróży z turystycznego na rzecz migracji tranzytowej przez jej terytorium ku granicy zachodniej i dalszej nielegalnej migracji do państw Europy Zachodniej. Nową formą są w Polsce migracje niepełne 38. Jest to rodzaj masowych przemieszczeń ludności między krajami, które posiadają trzy cechy: są to bardzo krótkie jednorazowe pobyty w kraju docelowym, wyjazdy te stanowią istotne źródło części dochodów gospodarstwa domowego oraz na ogół nie respektują reguł administracyjnych dotyczących cudzoziemców, stąd nie są ujęte w statystykach migracyjnych. W ostatnich latach napływa do Polski 3-5 mln rocznie cudzoziemców, którym można przypisać tę formę migracji. Najważniejszą liczebnie grupą cudzoziemców uczestniczących w tej formie i przybywających do Polski są Ukraińcy. Większość handlowała, ale również wykonywała różne prace najemne, nigdzie nie zarejestrowane. 37 Dane UNHCR dostępne na stronie: 38 M.Okólski, Imigranci. Przyczyny napływu, cechy demograficzno-społeczne, funkcjonowanie w społeczeństwie polskim, [w:] Prace Migracyjne nr 17/1998. s. IX. 30

31 Kwestia uchodźstwa i imigracji we współczesnej Polsce Cudzoziemcy w Polsce Wśród cudzoziemców napływających do Polski są turyści, biznesmeni, pracownicy zagraniczni, imigranci ekonomiczni, migranci tranzytowi, uciekinierzy wojenni, poszukiwacze azylu i uchodźcy, studenci i uczniowie, migranci niedobrowolni (migrujący z powodu klęski żywiołowej, konfliktów zbrojnych, wojny, braku szans na poprawę warunków egzystencji). W związku z tym problemy zagranicznych ruchów migracyjnych nabierają również w naszym kraju nowego znaczenia i wymagają poszukiwania kompleksowych sposobów ich rozwiązywania. Ogólna liczba cudzoziemców legalnie przebywających na terenie Polski nadal nie jest duża w porównaniu z liczbą ludności Polski. Zgodnie z danymi statystycznymi Urzędu do spraw Cudzoziemców 39 w 2012 roku wydano 3699 decyzji zezwalających na osiedlenie się cudzoziemców, decyzji zezwalających na zamieszkanie na czas oznaczony oraz 861 decyzji przyznających status rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich. Według stanu na dzień 31 grudnia 2012 roku cudzoziemców posiadało ważne karty pobytu (osoby objęte ochroną międzynarodową oraz pozostali cudzoziemcy). Z tego osób posiadało karty pobytu w związku z pozwoleniem na osiedlenie się, osoby posiadały karty pobytu w związku z pozwoleniem na zamieszkanie na czas oznaczony, a 5722 osoby posiadały karty pobytu w związku z decyzją o przyznaniu statusu rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich 40. Statystyka migrantów w Polsce Tabela 2. Liczba cudzoziemców, którym wydano decyzję w sprawie zezwolenia na osiedlenie się w Polsce wg województw w latach Organ wydający decyzję Liczba osób % ogółem Wojewoda dolnośląski 953 8,9 Wojewoda kujawsko-pomorski 211 2,0 Wojewoda lubelski 857 8,0 Wojewoda lubuski 226 2,1 Wojewoda łódzki 446 4,1 Wojewoda małopolski 688 6,4 Wojewoda mazowiecki ,2 Wojewoda opolski 124 1,2 Wojewoda podkarpacki 522 4,8 Wojewoda podlaski 622 5,8 Wojewoda pomorski 347 3,2 Wojewoda śląski 570 5,3 Wojewoda świętokrzyski 165 1, Tamże. 31

32 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym Organ wydający decyzję Liczba osób % ogółem Wojewoda warmińsko-mazurski 172 1,6 Wojewoda wielkopolski 437 4,1 Wojewoda zachodniopomorski 419 3,9 Ogółem Źródło: Dane Urzędu ds. Cudzoziemców, Warszawa 2013 Tabela 3. Liczba cudzoziemców, którzy otrzymali zezwolenie na osiedlenie się w Polsce w latach wg najliczniej reprezentowanych obywatelstw Obywatelstwo Liczba osób % w ogółem Ogółem % Najliczniej reprezentowane obywatelstwa: Ukraina ,4 Białoruś ,0 Rosja 586 5,4 Armenia 280 2,6 Nigeria 249 2,3 Razem wybrane obywatelstwa ,6 Źródło: Dane Urzędu ds. Cudzoziemców, Warszawa 2013 Wykres 1. Liczba cudzoziemców, którzy otrzymali zezwolenie na osiedlenie się w Polsce w latach wg najliczniej reprezentowanych obywatelstw UKRAINA 45% BIAŁORUŚ 18% ROSJA 6% POZOSTAŁE 26% NIGERIA 2% ARMENIA 3% Źródło: Dane Urzędu ds. Cudzoziemców, Warszawa 2013 Wyniki spisu ludności i mieszkań z 2011 roku wykazały, że około 98,2% (37 820,7 tys.) stałych mieszkańców naszego kraju wskazało Polskę jako kraj swego urodzenia, niecałe 1,8% (674,9 tys.) urodziło się za granicą, a dla 0,04% ludności (16,2 tys.) kraj urodzenia nie został ustalony. Większość z nich to osoby urodzone przed rokiem 1945 (czyli w ówczesnych granicach Polski), bądź dzieci obywateli polskich urodzone stosunkowo niedawno za granicą. Zdecydowana większość urodzonych za granicą ma obywatelstwo polskie, tylko 32

33 Kwestia uchodźstwa i imigracji we współczesnej Polsce niespełna 7% (47 tys.) wśród tych osób to cudzoziemcy. Wyniki spisu 2011 roku wykazały, że wśród stałych mieszkańców Polski ponad 99,8% (38445,6 tys. osób) to obywatele Rzeczypospolitej Polskiej, ponad 0,1% stanowią cudzoziemcy, tj. osoby bez polskiego obywatelstwa (57,5 tys.). Ogólna liczba cudzoziemców przebywających w Polsce jest jednak większa, ponieważ imigranci przebywający w Polsce czasowo (stali mieszkańcy innych krajów) nie byli wliczani do ludności Polski faktycznie zamieszkałej. Część z nich przebywający lub zamierzający przebywać w Polsce 12 miesięcy lub więcej należy do ludności rezydującej Polityka wizowa RP Obywatele wielu krajów spoza UE, którzy chcą wjechać do Polski, zobowiązani są do posiadania wizy. Wiza poświadcza zgodę władz kraju na wjazd i pobyt konkretnej osoby na jego terytorium. Cudzoziemcowi posiadającemu ważną wizę Straż Graniczna może odmówić wjazdu. Wiza może również zostać unieważniona lub cofnięta na granicy. Wizę uzyskuje się przed wyjazdem w konsulacie polskim. Istnieje kilka typów wiz 42 : Tranzytowa wiza lotniskowa, oznaczona symbolem A (wiza lotniskowa) uprawniająca do tranzytu przez międzynarodową strefę tranzytową jednego lub kilku lotnisk państw obszaru Schengen. Wiza Schengen, oznaczona symbolem C wydawana cudzoziemcom, którzy zamierzają przebywać w Polsce lub państwach obszaru Schengen (w czasie jednego lub kilku wjazdów) do 90 dni w ciągu pół roku. Okres ten jest liczony od daty pierwszego wjazdu. Wiza ta jest wydawana także tym cudzoziemcom, którzy planują poruszać się po terytorium Schengen w celu tranzytu (pociągiem, samochodem). Wiza krajowa, oznaczona symbolem D uprawniająca do wjazdu i ciągłego pobytu w Polsce lub kilku pobytów następujących po sobie, trwających łącznie dłużej niż 3 miesiące. Okres ważności wizy krajowej nie może przekroczyć 1 roku. Okres pobytu na podstawie wizy krajowej ustala się odpowiednio do celu pobytu podanego przez cudzoziemca (jeśli cel podany przez cudzoziemca wskazuje, że będzie przebywał w Polsce krócej niż rok, okres pobytu do którego będzie uprawniony cudzoziemiec na podstawie wizy będzie krótszy). Jeśli cudzoziemiec chce pozostać w Polsce dłużej, musi po tym okresie ubiegać się o nową wizę u polskiego konsula za granicą lub ubiegać się o kartę pobytu. 41 Polska polityka integracji cudzoziemców, dz.cyt. s

34 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym Jedynie wiza krajowa może być wydana w celu udziału w postępowaniu w sprawie o udzielenie azylu, repatriacji, korzystania z uprawnień wynikających z posiadania Karty Polaka. Wizy wydaje konsul Rzeczpospolitej Polskiej. W wybranych krajach (np. na Ukrainie) wnioski można składać także w punktach przyjmowania wniosków wizowych. Cudzoziemiec ma obowiązek opuścić Polskę przed upływem okresu pobytu objętego wizą oraz przed upływem okresu ważności tej wizy, chyba że posiada inny ważny dokument uprawniający do pobytu na tym terytorium. W 2013 roku wydano ogółem dla cudzoziemców 2954 wizy, w tym 90 krajowych i 2864 Schengen. Najwięcej wiz na wjazd na terytorium Polski wydano obywatelom państw azjatyckich, b. ZSRR oraz Afryki 43 (patrz tab.4). Statystyka wizowa Tabela 4. Liczba wydanych wiz dla cudzoziemców w 2013 r. wg narodowości Obywatelstwo Liczba osób Rosja 848 Ukraina 648 Filipiny 632 Indie 184 Białoruś 102 Turcja 92 Chiny 59 Myanmar 42 Indonezja 39 Irak 39 Kazachstan 18 Armenia 16 Syria 16 Libia 12 Tajlandia 12 Iran 11 Capo Verde 10 Wietnam 10 Nigeria 9 Mongolia 8 Sri Lanka 6 Źródło: Dane Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Warszawa

35 Kwestia uchodźstwa i imigracji we współczesnej Polsce Ogółem w 2013 roku zostało wystawionych zaproszeń dla cudzoziemców na przyjazd do Polski zaproszeń zostało wystawionych przez obywateli polskich, 5703 przez cudzoziemca przebywającego legalnie co najmniej 5 lat na terytorium RP, a 2500 zaproszeń wystawiły osoby prawne (instytucje mające siedzibę na terytorium RP) Kategorie cudzoziemców w Polsce Na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej cudzoziemcowi udziela się ochrony przez: 1. nadanie statusu uchodźcy; 2. udzielenie ochrony uzupełniającej; 3. udzielenie azylu; 4. udzielenie zgody na pobyt tolerowany; 5. udzielenie ochrony czasowej. Każdy wniosek cudzoziemca o udzielenie ochrony rozpatruje się jako wniosek o nadanie statusu uchodźcy, chyba że cudzoziemiec wyraźnie ubiega się o udzielenie azylu lub żądanie ochrony wynika z wydanego przez sąd orzeczenia o niedopuszczalności wydania cudzoziemca albo z rozstrzygnięcia ministra sprawiedliwości o odmowie jego wydania. Znaczenie słowa uchodźca jest jednakowe we wszystkich krajach Unii Europejskiej, bowiem wszystkie państwa członkowskie Unii Europejskiej zobowiązane są do ochrony uchodźców w taki sam sposób i przyjęły definicje zawartą w artykule 1A Konwencji. Status uchodźcy to ochrona międzynarodowa, natomiast ochrona uzupełniająca jest formą ochrony udzielanej w krajach Unii Europejskiej i regulowanej przepisami europejskimi. Zgoda na pobyt tolerowany to instytucja krajowa, polska Nadanie statusu uchodźcy na terytorium RP Status uchodźcy Oficjalna definicja uchodźcy zawarta jest w art. 1 A Konwencji dotyczącej statusu uchodźców, sporządzonej w Genewie dnia 28 lipca 1951 r. 45. Jej zasadniczy element stanowi, że uchodźcą jest osoba, która na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swojej rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem, i nie może lub nie chce z powodu tych 44 Dane za: sprawozdanie MPIPS-excel, dostępne na stronie internetowej: 45 Dz.U r., nr 119, poz

36 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym obaw korzystać z ochrony tego państwa 46. Zapis ten jest podstawą przyznania statusu uchodźcy w Polsce zgodnie z art. 13 ust. 1 ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP 47.Definicja uchodźcy, z mocy wyraźnych postanowień Konwencji, obejmuje również bezpaństwowców 48. W świetle polskiego prawa osoby takie również są cudzoziemcami, ponieważ nie posiadają polskiego obywatelstwa. W stosunku do bezpaństwowców za ich kraj pochodzenia uważa się kraj, w którym znajdowało się ich miejsce zamieszkania, mówiąc dokładniej kraj, w którym zbiegały ich zasadnicze interesy życiowe, takie jak mieszkanie, praca czy rodzina. Nie jest wykluczone, że ustalenie kraju pochodzenia osoby nieposiadającej obywatelstwa żadnego państwa będzie w praktyce utrudnione. Wniosek o nadanie statusu uchodźcy składa cudzoziemiec osobiście w placówce polskiej Straży Granicznej, przez którą przekracza się polską granicę. Będąc na terytorium Polski można złożyć wniosek o nadanie statusu uchodźcy tylko w oddziale Straży Granicznej przy Urzędzie do spraw Cudzoziemców w Warszawie. Każda osoba składająca wniosek o nadanie statusu uchodźcy musi to zrobić osobiście. Jeśli jest cudzoziemiec w Polsce ze swoją rodziną i członkowie rodziny także chcą się ubiegać o nadanie statusu uchodźcy, muszą wszyscy (także dzieci) osobiście stawić się przy składaniu wniosku. Złożenie wniosku o nadanie statusu uchodźcy rozpoczyna postępowanie administracyjne w sprawie nadania statusu uchodźcy. Wniosek o nadanie statusu uchodźcy jest jednocześnie wnioskiem o udzielenie ochrony uzupełniającej oraz zgody na pobyt tolerowany. W 2012 roku liczba cudzoziemców, którzy ubiegali się o nadanie statusu uchodźcy w Polsce, była najwyższa w historii i wyniosła ponad 10,7 tys. Najwięcej ponad 6 tys. było obywateli Federacji Rosyjskiej, głównie z rejonu Kaukazu, np. Czeczenii 49. Na drugim miejscu uplasowali się Gruzini. Liczba mieszkańców tego kraju starających się o status uchodźcy z roku na rok się prawie podwoiła było ich ponad 3,2 tys. Jednak, jak nieoficjalnie mówią urzędnicy zajmujący się imigracją, wielu z nich przyjeżdża z pobudek majątkowych wojna między Rosją i Gruzją miała miejsce w 2008 roku, tak więc trudno nagły napływ imigrantów wiązać z radykalnym pogorszeniem warunków życia w ich ojczyźnie. Z kolei z powodu wojny domowej w Syrii dokumenty o przyznanie statusu uchodźców w Polsce złożyło ponad stu uciekinierów z tego kraju. Bardzo dużo wniosków (ok. 80 %) kończy się umorzeniami. Jedną z głównych przyczyn 46 Przepisy Konwencji obowiązują (również w zakresie definicji uchodźcy) w Polsce bezpośrednio, Konwencja jest bowiem umową międzynarodową ratyfikowaną przez Prezydenta RP za zgodą Sejmu RP wyrażoną w ustawie. Dodatkowo, definicja uchodźcy została, dosłownie za Konwencją, powtórzona w art. 13 ust. 1 ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP (Dz.U. z 2006 r., nr 234, poz ze zm.). 47 Dz.U r., nr 234, poz ze zm. 48 Bezpaństwowcy nazywani są także apatrydami lub apolidami

37 Kwestia uchodźstwa i imigracji we współczesnej Polsce jest to, że cudzoziemcy wyjeżdżają z Polski i w poszukiwaniu lepszego życia ruszają nielegalnie na Zachód do krajów strefy Schengen mogą bowiem wyjechać bez żadnej kontroli granicznej. W 2012 roku status uchodźcy przyznano w Polsce 87 cudzoziemcom. Zaś decyzje negatywne otrzymało prawie 2 tys. osób 50. Ogółem w okresie r. Szef Urzędu do spraw Cudzoziemców wydał pozytywne decyzje o nadanie statusu uchodźcy na terytorium RP dla 200 osób, w tym 80 kobiet i 120 mężczyzn. 131 osób uzyskało ochronę uzupełniającą, w tym 57 kobiet i 74 mężczyzn, a zgodę na pobyt tolerowany 204 kobiety i 188 mężczyzn, tj. 392 osoby. Dodatkowo Rada do spraw Uchodźców wydała w 2013 roku pozytywne wnioski o nadanie statusu uchodźcy na terytorium RP dla 5 osób, w tym 1 kobiety, 23 osoby uzyskało ochronę uzupełniającą, w tym 12 kobiet, a zgodę na pobyt tolerowany 2 osoby 51. Byli to głównie obywatele Rosji, Syrii i Kirgistanu. Jak wynika z danych Urzędu do spraw Cudzoziemców, rok 2013 może być rekordowym pod względem liczby osób ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy w Polsce. Do dnia 19 maja 2013 roku przyjęto bowiem wnioski obejmujące łącznie osób (z czego prawie 6,5 tys. stanowiły pierwsze wnioski uchodźcze) - więcej niż w całym roku 2010 (6 535 osób), a także 2011 r. (6 889 osób). W latach oraz w 2012 roku taki wynik uzyskiwano zazwyczaj dopiero pod koniec września. Uchodźcy w liczbach W okresie r. liczba cudzoziemców, którzy złożyli w Polsce wniosek o nadanie statusu uchodźcy wynosiła , w grupie tej znajdowało się kobiet i mężczyzn. Reprezentowali oni 57 narodowości, najliczniej reprezentowane były państwa b. ZSRR oraz Azji. Tabela 5. Liczba cudzoziemców, którzy w okresie r. złożyli w Polsce wniosek o nadanie statusu uchodźcy wg najliczniej reprezentowanych obywatelstw Obywatelstwo Liczba osób % w ogółem Rosja ,50 Gruzja ,09 Syria 248 1,66 Armenia 205 1,37 Kazachstan 91 0,61 Kirgistan 59 0,39 Afganistan 49 0,33 Ukraina 41 0,27 Wietnam 40 0,27 50 Tamże. 51 Na podstawie danych Urzędu ds. Cudzoziemców: 37

38 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym Obywatelstwo Liczba osób % w ogółem Białoruś 38 0,25 Bez obywatelstwa 34 0,23 Pakistan 34 0,23 Egipt 33 0,22 Irak 29 0,19 Somalia 25 0,17 Iran 15 0,10 Turcja 15 0,10 Uzbekistan 15 0,10 Źródło: dane Urzędu ds. Cudzoziemców, Warszawa Ochrona uzupełniająca Dla osób, które nie spełniają warunków uzyskania statusu uchodźcy, ale mogłyby doznać krzywdy w swoim kraju pochodzenia, gdyby musiały do niego powrócić, wprowadzono dodatkową formę ochrony: ochronę uzupełniającą. Przysługuje ona tym osobom, które w rzeczywisty i bezpośredni sposób są narażone na doznanie poważnej krzywdy. Zgodnie z przepisami prawa poważna krzywda 52 oznacza, że: wobec danej osoby wydany zostanie wyrok kary śmierci lub wykonana zostanie egzekucja, dana osoba będzie torturowana, albo zostanie potraktowana lub ukarana w poniżający lub nieludzki sposób, życie lub zdrowie danej osoby jest zagrożone w związku z konfliktem zbrojnym, który panuje w jej kraju. Konieczne jest spełnienie przynajmniej jednej z przesłanek poważnej krzywdy, określonych w przepisach. Może zdarzyć się, ze w przypadku danej osoby spełnione będą dwie lub nawet wszystkie trzy przesłanki, ale nie jest to konieczne. Ochrony uzupełniającej nie udziela się, gdy na części terytorium kraju, z którego pochodzi cudzoziemiec sytuacja jest bezpieczna i można bez przeszkód przenieść się do tej spokojnej części kraju, w której życie i zdrowie nie będzie zagrożone. Ochronę uzupełniającą można odebrać. Szef Urzędu do spraw Cudzoziemców pozbawia(zawsze) ochrony uzupełniającej, gdy: zmieniły się okoliczności w kraju pochodzenia i ochrona uzupełniająca nie jest już dłużej potrzebna (osoba, której udzielono ochrony uzupełniającej może wrócić do swojego kraju bez obawy o życie i zdrowie) taka zmiana okoliczności musi być trwała, po udzieleniu ochrony uzupełniającej, osoba, której ją przyznano: 52 Przytoczone na podstawie informacji zaczerpniętych z wersji CD projektu Edukacja dla Integracji Partnerstwo na Rzecz Uchodźców. Projekt sfinansowany z Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL, Ośrodek Praw Człowieka UJ, Kraków

39 Kwestia uchodźstwa i imigracji we współczesnej Polsce a. popełniła zbrodnię przeciwko ludzkości, pokojowi lub zbrodnię wojenną, b. zachowała się w sposób sprzeczny z celami i zasadami Narodów Zjednoczonych, c. popełniła zbrodnię na terytorium Polski, d. stanowi zagrożenie dla bezpieczeństwa Polski, podała w czasie postępowania nieprawdziwe informacje, które zadecydowały o udzieleniu jej ochrony uzupełniającej; jeżeli jednak ktoś podał nieprawdziwe informacje i wciąż spełnia warunki udzielenia ochrony uzupełniającej (np. w razie powrotu do kraju pochodzenia może zostać poddany torturom), nie pozbawia się go ochrony uzupełniającej. W przypadku uzyskania ochrony uzupełniającej cudzoziemiec może otrzymać polski dokument podróży, gdy nie dysponuje własnym, ważnym dokumentem podróży. W tym celu cudzoziemiec musi złożyć wniosek w odpowiednim urzędzie wojewódzkim. Polski dokument podróży ma taką funkcję jak paszport (pozwala posiadaczowi przekraczać granice). Nie jest jednak polskim paszportem, który wydaje się wyłącznie obywatelom polskim. Karta pobytu Osobie, której udzielono ochrony uzupełniającej wydaje się również kartę pobytu(polski dokument potwierdzający tożsamość cudzoziemca i jego prawo do legalnego pobytu w Polsce, w okresie, na który została wydana karta). Otrzymanie ochrony uzupełniającej daje cudzoziemcowi prawo do bezpłatnego uczestnictwa w rocznym programie integracyjnym Azyl W prawodawstwie polskim udzielenie azylu i przyznanie statusu uchodźcy nie są ze sobą równoznaczne, jak ma to miejsce w większości innych państw. Cudzoziemcowi można, na jego wniosek, udzielić azylu w Rzeczypospolitej Polskiej, gdy: 1. jest to niezbędne do zapewnienia mu ochrony, 2. przemawia za tym ważny interes Rzeczypospolitej Polskiej (w odróżnieniu od statusu uchodźcy). Cudzoziemcowi, któremu udzielono azylu, udziela się zezwolenia na osiedlenie się 53. Cudzoziemiec, który składa wniosek o udzielenie azylu, przebywając: na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jest obowiązany poddać się pobraniu odcisków linii papilarnych i fotografowaniu; za granicą, jest obowiązany dołączyć do wniosku fotografię i po przybyciu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie wizy pobytowej w celu udziału 53 Polskie Forum Migracyjne oraz 39

40 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym w postępowaniu w sprawie o udzielenie azylu lub w związku z udzieleniem mu azylu - poddać się pobraniu odcisków linii papilarnych. Wniosek powinien być złożony do konsula RP lub komendanta Straży Granicznej Zgoda na pobyt ze względów humanitarnych 54 Cudzoziemcowi udziela się zgody na pobyt ze względów humanitarnych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli zobowiązanie go do powrotu: 1. może nastąpić jedynie do państwa, w którym, w rozumieniu Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r.: a. zagrożone byłoby jego prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego, lub b. mógłby on zostać poddany torturom albo nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu, lub c. mógłby być zmuszony do pracy, lub d. mógłby być pozbawiony prawa do rzetelnego procesu sądowego albo być ukarany bez podstawy prawnej, lub 2. naruszałoby jego prawo do życia rodzinnego lub prywatnego, w rozumieniu przepisów Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., lub 3. naruszałoby prawa dziecka, określone w Konwencji o prawach dziecka, przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r., w stopniu istotnie zagrażającym jego rozwojowi psychofizycznemu Zgoda na pobyt tolerowany Osobie, która nie spełnia warunków przyznania statusu uchodźcy i ochrony uzupełniającej może być udzielona zgoda na pobyt tolerowany. Zagadnienie pobytu tolerowanego w Polsce uregulowane zostało szczegółowo w Ustawie o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 13 czerwca 2003 roku. Zgodę na pobyt tolerowany można otrzymać wtedy, gdy po powrocie do kraju pochodzenia groziłoby cudzoziemcowi niebezpieczeństwo, że zostanie zabity, uwięziony albo zatrzymany, torturowany lub poniżany, zmuszany do pracy bądź niesprawiedliwie osądzony 55. Zgodę na pobyt tolerowany można otrzymać również wtedy, gdy wydalenie z Polski: narusza prawo cudzoziemca do życia rodzinnego, narusza prawa dziecka cudzoziemca lub zaburzyłoby jego prawidłowy rozwój. 54 Rozdział 3, art. 348 ustawy o cudzoziemcach. 55 Art.351 ustawy o cudzoziemcach. 40

41 Kwestia uchodźstwa i imigracji we współczesnej Polsce Zgoda na pobyt tolerowany nie uprawnia do uczestnictwa w programie integracyjnym (w przeciwieństwie do statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej). Osoba, która uzyskała zgodę na pobyt tolerowany może ubiegać się w Polsce o pomoc społeczną tylko w postaci schronienia, posiłku, niezbędnego ubrania i zasiłku celowego (przeznaczonego na najbardziej podstawowe potrzeby). Otrzymanie zgody na pobyt tolerowany oznacza: prawo do pozostania w Polsce; możliwość podjęcia pracy bez konieczności uzyskania zezwolenia; prawo prowadzenia własnej działalności gospodarczej; ubezpieczenie zdrowotne pod warunkiem podjęcia pracy lub zarejestrowania się w urzędzie pracy jako osoba bezrobotna; prawo do bezpłatnej nauki w szkołach podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych. Cudzoziemiec, który otrzymał zgodę na pobyt tolerowany, otrzymuje kartę pobytu. Karta pobytu jest ważna przez okres roku, a wydaje ją i wymienia organ, który udzielił zgody na pobyt tolerowany (wyjątek - jeżeli zgody udzieliła Rada do spraw Uchodźców, czynności tych dokonuje Szef Urzędu do spraw Uchodźców). Kartę pobytu należy zwrócić niezwłocznie po doręczeniu dokumentu potwierdzającego nabycie obywatelstwa polskiego, decyzji ostatecznej o cofnięciu zgody na pobyt tolerowany, decyzji o nadaniu statusu uchodźcy, decyzji o udzieleniu ochrony uzupełniającej, decyzji o udzieleniu zezwolenia na osiedlenie się, a także w dniu zawiadomienia Szefa Urzędu o zrzeczeniu się prawa do korzystania ze zgody na pobyt tolerowany. Zgody na pobyt tolerowany może udzielić: wojewoda, Szef Urzędu do spraw Cudzoziemców, Rada do spraw Uchodźców. Udziela się zgody na pobyt tolerowany na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli wydalenie cudzoziemca 56 : mogłoby nastąpić jedynie do kraju, w którym zagrożone byłoby jego prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego, w którym mógłby zostać poddany torturom albo nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu lub być zmuszony do pracy lub pozbawiony prawa do rzetelnego procesu sądowego albo być ukarany bez podstawy prawnej w rozumieniu Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 roku, 56 Art.351 ustawy o cudzoziemcach. 41

42 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym naruszałoby prawo do życia rodzinnego w rozumieniu Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. lub naruszałoby prawa dziecka określone w Konwencji o prawach dziecka, przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r., w stopniu istotnie zagrażającym jego rozwojowi psychofizycznemu (wyjątek - jeżeli dalszy pobyt cudzoziemca na terytorium Polski stanowi zagrożenie obronności lub bezpieczeństwa państwa albo bezpieczeństwa i porządku publicznego), jest niewykonalne z przyczyn niezależnych od organu wykonującego decyzję o wydaleniu i od cudzoziemca. W stosunku do cudzoziemca, który uzyskał zgodę na pobyt tolerowany, nie można wydać decyzji o zobowiązaniu do opuszczenia terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, ani też decyzji o wydaleniu. Wygaśnięcie pobytu tolerowanego Pobyt tolerowany wygasa z mocy prawa z dniem 57 : 1. nadania mu statusu uchodźcy lub udzielenia ochrony uzupełniającej, 2. nabycia przez niego obywatelstwa polskiego, 3. pisemnego zawiadomienia przez niego organu Straży Granicznej o zrzeczeniu się prawa do korzystania odpowiednio ze zgody na pobyt ze względów humanitarnych lub zgody na pobyt tolerowany, 4. uzyskania przez niego zezwolenia na pobyt stały. Decyzja o udzieleniu cudzoziemcowi zgody na pobyt tolerowany wygasa także z mocy prawa z dniem udzielenia mu zgody na pobyt ze względów humanitarnych. Statystyka cudzoziemców w Polsce Tabela 6. Liczba wydanych decyzji przez Szefa Urzędu ds. Cudzoziemców w sprawie nadania statusu uchodźcy w RP w okresie r. wg obywatelstwa Obywatelstwo Status nadany zgodnie z Konwencją Genewską Ochrona uzupełniająca Zgoda na pobyt tolerowany Afganistan 20 1 Armenia 1 22 Bangladesz 1 1 Bez obywatelstwa 25 1 Białoruś Egipt 15 2 Gruzja Art.348 ustawy o cudzoziemcach. 42

43 Kwestia uchodźstwa i imigracji we współczesnej Polsce Obywatelstwo Status nadany zgodnie z Konwencją Genewską Ochrona uzupełniająca Zgoda na pobyt tolerowany Irak 2 2 Iran 1 2 Kazachstan 7 2 Kirgistan Mołdawia 1 Nigeria 1 Pakistan 3 2 Palestyna 3 1 Rosja Serbia 1 Sierra Leone 1 Somalia 7 USA 2 Syria Tunezja 1 Turkmenistan 1 Turcja 1 Ukraina Uzbekistan 3 Wietnam 1 Ogółem Źródło: Dane Urzędu ds. Cudzoziemców Ochrona czasowa cudzoziemców Ochrona czasowa dotyczy cudzoziemców, którzy przybywają do Polski masowo, ponieważ tam skąd pochodzą toczy się wojna, wojna domowa lub konflikt etniczny, miała miejsce obca inwazja lub dochodzi do rażących naruszeń praw człowieka. Udzielana jest do momentu, kiedy możliwy staje się bezpieczny powrót do uprzedniego miejsca zamieszkania, jednak nie dłużej niż na rok (istnieje możliwość jej dwukrotnego przedłużenia na okres 6 miesięcy) 58. Jeżeli po upływie roku nie ustaną przeszkody do bezpiecznego powrotu cudzoziemców do uprzedniego miejsca ich zamieszkania, okres ochrony czasowej przedłuża się o dalsze 6 miesięcy, jednak nie więcej niż dwa razy. Osoba, której udziela się ochrony czasowej uzyskuje: kartę pobytu i zezwolenie na zamieszkanie na czas oznaczony ważne rok, bezpłatne zakwaterowanie i wyżywienie (jeżeli nie posiada własnych dochodów), prawo do bezpłatnej opieki medycznej, prawo do pracy - cudzoziemiec może pracować na takich samych zasadach jak obywatel polski (nie potrzebuje specjalnego zezwolenia na pracę), 58 Art ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. 43

44 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym prawo do prowadzenia działalności gospodarczej na takich samych zasadach jak obywatel polski, prawo do nauki w szkołach podstawowych, gimnazjalnych, ponadgimnazjalnych (licea, technika) oraz wyższych (na takich samych zasadach jak obywatel polski), możliwość uzyskania polskiego dokumentu podróży, o ile nie posiada innego. Cudzoziemcom masowo przybywającym do Rzeczypospolitej Polskiej, którzy opuścili swój kraj pochodzenia lub określony obszar geograficzny, z powodu obcej inwazji, wojny, wojny domowej, konfliktów etnicznych lub rażących naruszeń praw człowieka, można udzielić ochrony czasowej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej bez względu na to, czy ich przybycie miało charakter spontaniczny, czy też było wynikiem pomocy udzielonej im przez Rzeczpospolitą Polską lub społeczność międzynarodową. Cudzoziemcowi korzystającemu z ochrony czasowej Szef Urzędu zapewnia opiekę medyczną oraz przyznaje pomoc przez zakwaterowanie i wyżywienie 59. Prawa cudzoziemców posiadających ochronę czasową Cudzoziemiec korzystający z ochrony czasowej jest obowiązany poddać się pobraniu odcisków linii papilarnych i fotografowaniu. W uzasadnionych przypadkach cudzoziemiec, jest on obowiązany poddać się badaniom lekarskim oraz niezbędnym zabiegom sanitarnym ciała i odzieży. Pobranie odcisków linii papilarnych, fotografowanie oraz przeprowadzenie badań lekarskich i zabiegów sanitarnych ciała i odzieży cudzoziemców, zapewnia komendant oddziału Straży Granicznej, obejmującego terytorialnym zasięgiem działania m. st. Warszawę. Jeżeli małżonek lub małoletnie dziecko cudzoziemca korzystającego z ochrony czasowej przebywa poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, prezes Urzędu podejmuje działania mające na celu połączenie rodziny. Prezes Urzędu może podjąć działania mające na celu połączenie cudzoziemca korzystającego z ochrony czasowej z innymi jego bliskimi krewnymi, którzy bezpośrednio przed przybyciem cudzoziemca na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej prowadzili z nim wspólne gospodarstwo domowe i pozostawali na jego całkowitym lub częściowym utrzymaniu. Osobom tym wydaje się wizy i udziela zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony. Po zakończeniu okresu ochrony czasowej prezes Urzędu podejmuje działania mające na celu umożliwienie powrotu cudzoziemcom do kraju pochodzenia lub na obszar, z którego przybyli. Wszystkie formy wsparcia na rzecz cudzoziemców są finansowane z budżetu państwa z części, której dysponentem jest minister właściwy do spraw wewnętrznych, ze środków będących w dyspozycji szefa Urzędu do spraw Cudzoziemców. 59 Art. 112 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. 44

45 Kwestia uchodźstwa i imigracji we współczesnej Polsce Podsumowanie Cechą charakterystyczną procesów migracyjnych współczesnego świata jest uchodźstwo. Najwięcej uchodźców mieszka w Azji (68,1% ogółu) tj.9mln, 729, następnie w Afryce 17,3% tj. 2 mln 468,8 tys., a w Europie 10,9% tj. 1,5 mln. W północnej Ameryce przebywa łącznie 457 tys. uchodźców (3,2%), zaś w Ameryce Łacińskiej (Południowej i Środkowej) 43 tys. (0,3%) i w Oceanii 35 tys. (0,2%). Jeżeli chodzi o kraje pochodzenia, to najwięcej uchodźców (73,8%) jest z krajów azjatyckich (10,5 mln), przemieszczających się z przyczyn politycznych (Afganistan), ekonomicznych (Wietnam), religijnych (Indie, Irak, Iran), łamania praw człowieka (Chiny). Uchodźcy z Azji są najczęściej z Afganistanu, Wietnamu, Mongolii, Sri Lanki, Chin, Iraku i Iranu, a także Arabii Saudyjskiej, Jordanii, Palestyny i Izraela 60. Z Afryki pochodzi co piąty uchodźca (20,0% tj. 2,8 mln). Uciekają oni z państw o reżimach dyktatorskich, terenów wojen i walk plemiennych, gdzie panuje bezprawie, zaś ludzie żyją w skrajnej nędzy i ubóstwie tj.: z Libii, Czadu, Kongo, Ugandy, Mauretanii, Myanmaru, Namibii, Angoli, Erytrei, Rwandy i Burundi. W 2007 roku zanotowano 516 tys. uchodźców z Europy, co stanowiło 3,6% uchodźców światowych. Europejscy uchodźcy to obywatele byłej Jugosławii (Macedończycy, Bośniacy, Serbowie, Chorwaci) oraz Turcji. Najmniej liczną grupę stanowią obywatele Ameryki Południowej i Środkowej, którzy migrują zarówno z powodu skrajnej biedy, jak i z przyczyn politycznych (np. rządy dyktatorskie). Z Ameryki Łacińskiej i Karaibów odnotowuje się zaledwie 1,0% światowego uchodźstwa (142,9 tys.) głównie z Wenezueli i Kolumbii. Niepokój budzi fakt, że nadal są widoczne nacjonalizmy i postawy ksenofobiczne. Innym czynnikiem utrudniającym budowanie wspólnej przestrzeni socjalnej jest religia 61. Fundamentem każdej religii jest stały i niezmienny dogmat i związany z nim, swoiście pojmowany oraz rzadko poddawany modyfikacjom do zmieniającego się świata, system wartości (kodeks moralny). Pozostaje on niekiedy w dużej sprzeczności ze zdobyczami państw unijnych i podstawowymi prawami jednostki. Religia rodzi więc nieuniknione konflikty wartości. Przyczyny prześladowania W 2012 roku zostały złożone wnioski o nadanie statusu uchodźcy w Polsce 62. Decyzją organu pierwszej instancji (Urząd do spraw Cudzoziemców) 87 osób otrzymało status uchodźcy, 140 osób ochronę uzupełniającą, zaś 292 osoby zgodę na pobyt tolerowany. Decyzją organu drugiej instancji (Rada do spraw Uchodźców) status uchodźcy 60 Dane za: Human Development Report 2009, Overcoming barriers: Human mobility and development, UNDP, Nowy Jork 2009, s Grecja prawosławie silne wpływy Kościoła w życie społeczne, Skandynawia protestantyzm duża swoboda życia obywateli, Niemcy ewangelizm, Włochy, Portugalia, Hiszpania katolicyzm, Irlandia katolicyzm i protestanci

46 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym przyznany został 19 osobom, ochrona uzupełniająca - 24, zaś zgoda na pobyt tolerowany Cudzoziemcy ubiegający się o nadanie statusu uchodźcy pochodzili w większości z Rosji (narodowość Czeczeńska) 60% złożonych wniosków oraz z Gruzji 30% złożonych wniosków. 4% wniosków złożyli obywatele Armenii, po 1% obywatele Kazachstanu, Tadżykistanu, Afganistanu i Egiptu. Cudzoziemcy, wobec których została wydana decyzja pozytywna wiążąca się z przyznaniem statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej pochodzili głównie z Rosji (ok. 70%) oraz z Białorusi (ok. 25%), a także z Syrii i Afganistanu (po ok. 1,5%). Cudzoziemcy, którzy otrzymali zgodę na pobyt tolerowany pochodzili głównie z Rosji (ponad 76%) oraz z Gruzji (ok. 7%) i z Armenii (ok. 6%). Z danych statystycznych Urzędu do spraw Cudzoziemców wynika, iż wg stanu na dzień 31 grudnia 2012 roku ważne karty pobytu posiadały 849 osoby mające status uchodźcy, 2369 osób objętych ochroną uzupełniającą oraz 620 osób posiadających zgodę na pobyt tolerowany 63. Należy zwrócić uwagę, że Konwencja dotycząca statusu uchodźców określa przyczyny prześladowania istotne z punktu widzenia definicji uchodźcy 64. Konwencja wyróżnia ich pięć: rasa, religia, narodowość, poglądy polityczne, przynależność do określonej grupy społecznej. Ochrona uzupełniająca udzielana jest osobom, którym odmówiono nadania statusu uchodźcy, które w przypadku powrotu do kraju pochodzenia będą realnie narażone na ryzyko doznania poważnej krzywdy poprzez: orzeczenie kary śmierci lub egzekucję; tortury, nieludzkie lub poniżające traktowanie; poważne i zindywidualizowane zagrożenie dla życia lub zdrowia, wynikające z powszechnego stosowania przemocy wobec ludności cywilnej w sytuacji wewnętrznego lub międzynarodowego konfliktu zbrojnego. Natomiast ochrony czasowej udziela się do chwili, gdy możliwy stanie się powrót cudzoziemców do uprzedniego miejsca ich zamieszkania, jednakże nie dłużej niż na okres roku. Jeżeli po upływie roku nie ustaną przeszkody do bezpiecznego powrotu cudzoziemców do uprzedniego miejsca ich zamieszkania, okres ochrony czasowej przedłuża się o dalsze 6 miesięcy, jednak nie więcej niż dwa razy. Osobom, których objęto ochroną uzupełniającą przysługują te same prawa, co osobie która uzyskała status uchodźcy! Cudzoziemcowi, który posiada status uchodźcy lub korzysta z ochrony uzupełniającej, nie można wydać decyzji o zobowiązaniu do opuszczenia terytorium RP. 63 Polska polityka integracji cudzoziemców założenia i wytyczne, MPiPS, Warszawa 2013, s Płyta CD projektu Edukacja dla Integracji Partnerstwo na Rzecz Uchodźców. Projekt sfinansowany z Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL, Ośrodek Praw Człowieka UJ, Kraków

47 Kwestia uchodźstwa i imigracji we współczesnej Polsce Pytania i zadania kontrolne Omów przyczyny ruchliwości przestrzennej ludności w świecie. Dlaczego migracja jest postrzegana jako kwestia społeczna? Na czym polega istota integracji społecznej emigrantów w państwie pobytu? Jakie są cechy imigrantów przebywających w Polsce? Literatura 1. Ager A., A. Strang A.: Indicators of Integrations. Final report. Home Office Development and Practice Report nr 28/2004, dostępny na stronie: 2. Arcimowicz J., Jak wypadamy w roli gospodarzy? Cudzoziemcy i ich prawa w działalności Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa Auleytner J., Głąbicka K., Polskie kwestie socjalne na przełomie wieków, Wyd. WSP TWP, Warszawa Auleytner J., Polityka społeczna w Polsce i w świecie, Wyd. WSP TWP, Warszawa Chrzanowska A., Klaus W., Integracja i pomoc społeczna wobec uchodźców w Polsce, Wyd. SIP Analizy, Raporty, Ekspertyzy nr 8/ Cieślińska B. (red.), Wędrowcy i migranci pomiędzy marginalizacją a integracją, Wyd. Nomos, Kraków Florczak A., Uchodźcy w Polsce. Między humanitaryzmem a pragmatyzmem, Toruń Głąbicka K., Europejski model socjalny, Wyd. PR, Radom Grzymała-Moszczyńska H., Uchodźcy. Podręcznik dla osób pracujących z uchodźcami, wyd.nomos, Kraków Hryniewicz J., Uchodźcy w Polsce. Teoria i rzeczywistość, Wyd. Difin, Warszawa Jasiakiewicz A.: Pomoc integracyjna dla uchodźców, [w:] W. Klaus (red.): Prawne uwarunkowania integracji uchodźców w Polsce. Komentarz dla praktyków, Warszawa Jasińska-Kania A., Łoziński S., (red.), Obszary i formy wykluczenia etnicznego w Polsce, wyd. Scholar, Warszawa Kaczmarczyk P., Lesińska M. (red.), Krajobrazy migracyjne Polski, Wyd. OBM UW, Warszawa Klaus W. (red.), Prawne uwarunkowania integracji uchodźców, wyd. SIP, Warszawa Majdzińska K., Trudności w integracji cudzoziemców, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą, Wyd. MCPS, Warszawa Nowicka E., Polacy czy cudzoziemcy. Polacy za wschodnią granicą, Wyd. Nomos, Kraków Nowicka E., Świat człowieka-świat kultury, Wyd. PWN, Warszawa Otok S. (red.), Transformacja problemów globalnych świata u progu XXI w., Wyd. WSP TWP, Warszawa Polityka migracyjna Polski stan obecny i postulowane działania, Wyd. URM, Warszawa Polska polityka integracji cudzoziemców założenia i wytyczne, MPiPS, Warszawa Sierpowska I., Pomoc społeczna jako administracja świadcząca, Wyd. Lex, Warszawa Uchodźcy w polskim społeczeństwie, Wyd. Vox Humana, Warszawa

48

49 2. Prawa socjalne uchodźców i emigrantów 2.1. Ustawodawstwo międzynarodowe Problematyka migracyjna ma swoje umocowania prawne w wielu aktach międzynarodowych. W Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ z 1948 r. art. 13 stanowi o prawie każdego człowieka do swobodnego poruszania się, wyboru miejsca zamieszkania, a art. 14 daje prawo każdemu o ubieganie się o azyl w przypadku prześladowania. Konwencja o statusie uchodźców Zapis ten został rozszerzony w przyjętej w 1951 roku Konwencji o Statusie Uchodźców, ratyfikowanej przez Polskę w 1991roku 65. Zgodnie z tą Konwencją termin uchodźca stosuje się do osoby, która na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swojej rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem i nie może lub nie chce, z powodu tych obaw, korzystać z ochrony tego państwa i powrócić do tego państwa (art. 1 Konwencji). W przypadku osoby posiadającej więcej niż jedno obywatelstwo określenie państwowej obywatelstwa oznacza każde z państw, którego obywatelstwo ona posiada; fakt nieskorzystania, bez istotnej przyczyny wynikłej z uzasadnionej obawy, przez taką osobę z ochrony jednego z państw, którego jest ona obywatelem, nie stanowi podstawy do odmowy ochrony przez państwo, z którego ona pochodzi. Artykuł 2 Konwencji określa obowiązki ogólne, które posiada każdy uchodźca w stosunku do państwa, w którym się znajduje. Obejmują one w szczególności przestrzeganie praw i przepisów, a także środków podjętych w celu utrzymania porządku publicznego. Uchodźca nie może być dyskryminowany w państwie pobytu ze względu na rasę, religię lub państwo pochodzenia. Państwa przyznają uchodźcom na swoim terytorium co najmniej tak samo korzystne traktowanie, jak własnym obywatelom w sprawie wolności praktyk religijnych i wolności wychowania religijnego ich dzieci Konwencja Genewska Konwencja dotycząca statusu uchodźców, została sporządzona w Genewie dnia 28 lipca 1951 r. (Dz. U. Nr 119, z 1991 r., poz. 515 i 516). 66 Art.4 Konwencji Genewskiej. 49

50 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym Państwo przyznaje uchodźcom takie samo traktowanie, jakie zwykle przyznawane jest cudzoziemcom. Po upływie trzyletniego okresu zamieszkiwania wszyscy uchodźcy będą korzystać na terytorium umawiających się państw z wyłączenia stosowania ustawowej zasady wzajemności. Prawa uchodźcy Rozdział II Konwencji reguluje kwestie statusu prawnego. Zgodnie z art.12 status osobowy każdego uchodźcy określa prawo państwa jego stałego zamieszkiwania, a jeżeli nigdzie stale nie zamieszkuje, prawo państwa, w którym przebywa. Prawa, które uchodźca nabył wcześniej, związane z jego statusem osobowym, a szczególnie prawa związane z małżeństwem, będą przestrzegane. Art.13 Konwencji przyznaje uchodźcy najbardziej korzystne traktowanie, w każdym przypadku nie mniej korzystne niż przyznawane w tych samych okolicznością cudzoziemcom odnośnie do nabycia mienia ruchomego i nieruchomego oraz związanych z tym praw, a także odnośnie do najmu i innych umów dotyczących mienia ruchomego i nieruchomego. Uprawnienia uchodźcy Uchodźca ma równy dostęp do sądów (art.16), prawo wykonywania pracy najemnej na tych samych warunkach jak obywatele danego państwa (art.17) do samozatrudnienia (art.19), warunków bytowych (art.21), mieszkania (art.21), dostępu do edukacji (art.22). Artykuł 23 zawiera zapis odnośnie opieki społecznej cyt. Umawiające się Państwa przyznają uchodźcom legalnie przebywającym na ich terytorium takie samo traktowanie w zakresie opieki i pomocy społecznej, z jakiego korzystają ich obywatele. Dodatkowo przyznaje się takie samo traktowanie, jak własnym obywatelom odnośnie do następujących spraw (art.24): wynagrodzeń za pracę, dodatków rodzinnych, czasu pracy, pracy w godzinach nadliczbowych, płatnych urlopów, ograniczenia pracy w domu, najniższego wieku osób zatrudnianych, nauki zawodu i praktyki, pracy kobiet i osób młodocianych, a także korzystania z uprawnień przyznanych w umowach zbiorowych, ubezpieczeń społecznych (przepisy prawne dotyczące wypadków przy pracy, chorób zawodowych, macierzyństwa, chorób, inwalidztwa, podeszłego wieku, śmierci, bezrobocia, świadczeń na rzecz rodziny i innych obciążeń (prawo do odszkodowania za śmierć uchodźcy, która nastąpiła na skutek wypadku w pracy lub choroby zawodowej). Uchodźca korzysta z prawa poruszania się na terytorium państwa przyjmującego i ma prawo wyboru miejsca stałego zamieszkania (art.26), prawo do posiadania dokumentów tożsamości (art.27) i dokumentu podróży (art.28). Artykuł 31 reguluje sytuację uchodźcy przebywającego nielegalnie w państwie przyjęcia określając, że umawiające się państwa nie będą nakładały kar za nielegalny wjazd lub pobyt na uchodźców przebywających bezpośrednio z terytorium, na którym ich życiu lub 50

51 Prawa socjalne uchodźców i emigrantów wolności zagrażało niebezpieczeństwo w rozumieniu artykułu 1, i weszli lub przebywają na ich terytorium bez zezwolenia, pod warunkiem że zgłoszą się bezzwłocznie do władz i przedstawi wiarygodne przyczyny swojego nielegalnego wjazdu lub pobytu. Ponadto umawiające się państwa nie będą nakładały na poruszanie się takich uchodźców ograniczeń poza tymi, które są niezbędne; ograniczenia takie będą stosowane tylko dopóty, dopóki status tych uchodźców w państwie nie zostanie uregulowany lub dopóki nie zostaną przyjęci w innym państwie. Umawiające się państwa przyznają uchodźcom odpowiedni czas, jak również wszystkie niezbędne ułatwienia dla uzyskania prawa przyjęcia w innym państwie. Wydalić uchodźcę można tylko z powodu zagrożenia bezpieczeństwa państwowego lub porządku publicznego (art.32). Konwencje MOP W konwencjach MOP zagwarantowano prawa migrujących pracowników (np. Konwencja nr 97 i nr 143 MOP) 67. Konwencje Rady Europy Również Rada Europy w Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. 68 reguluje kwestie związane z prześladowaniem, które może polegać w szczególności na 69 : 1. użyciu przemocy fizycznej lub psychicznej, w tym przemocy seksualnej; 2. zastosowaniu środków prawnych, administracyjnych, policyjnych lub sądowych w sposób dyskryminujący lub o charakterze dyskryminującym; 3. wszczęciu lub prowadzeniu postępowania karnego albo ukaraniu, w sposób, który ma charakter nieproporcjonalny lub dyskryminujący; 4. braku prawa odwołania się do sądu od kary o charakterze nieproporcjonalnym lub dyskryminującym; 5. wszczęciu lub prowadzeniu postępowania karnego albo ukaraniu z powodu odmowy odbycia służby wojskowej podczas konfliktu, jeżeli odbywanie służby wojskowej stanowiłoby zbrodnię lub działania; 6. czynach skierowanych przeciwko osobom ze względu na ich płeć lub małoletniość. Przy ocenie powodów prześladowania bierze się pod uwagę, że: 1. pojęcie rasy obejmuje w szczególności kolor skóry, pochodzenie lub przynależność do określonej grupy etnicznej; 67 Nieratyfikowane przez Polskę. 68 Dz. U. Nr 61z 1993 r., poz. 284 i 285, z późn. zm. 69 Art.4 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Rada Europy, 1950r. 51

52 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym 2. pojęcie religii obejmuje w szczególności: a. posiadanie przekonań teistycznych, nieteistycznych lub ateistycznych, b. udział lub powstrzymywanie się od udziału w obrzędach religijnych, sprawowanych publicznie lub prywatnie, indywidualnie lub zbiorowo, c. inne akty o charakterze religijnym, wyrażane przekonania lub formy zachowania indywidualnego lub zbiorowego, wynikające z wierzeń religijnych lub z nimi związane; 3. pojęcie narodowości nie jest ograniczone do posiadania obywatelstwa lub jego braku, lecz obejmuje w szczególności przynależność do grupy określonej przez: a. tożsamość kulturową, etniczną lub językową, b. wspólne pochodzenie geograficzne lub polityczne, c. powiązanie z ludnością w innym państwie; 4. pojęcie przekonań politycznych obejmuje w szczególności posiadanie opinii, myśli lub przekonań w sprawach związanych z podmiotami dopuszczającymi się prześladowań, oraz w sprawach ich polityki lub metod działania, bez względu na to, czy osoba, która ubiega się o nadanie statusu uchodźcy, działała zgodnie z tą opinią, myślą lub przekonaniem; 5. grupa jest uznawana jako określona grupa społeczna, jeżeli w szczególności posiada odrębną tożsamość w kraju pochodzenia przez postrzeganie jej jako odrębnej od otaczającego społeczeństwa i jej członkowie mają wspólne cechy wrodzone lub wspólne pochodzenie, których nie można zmienić, albo mają wspólne cechy lub przekonania o takim znaczeniu dla ich tożsamości lub świadomości, że członek grupy nie może być zmuszony do ich zmiany. W zależności od warunków istniejących w kraju pochodzenia określona grupa społeczna może stanowić grupę, której członkowie mają wspólną orientację seksualną, przy czym orientacja seksualna nie może obejmować czynów, które według prawa polskiego są przestępstwami. W 1961 roku w opublikowanej Europejskiej Karcie Społecznej art.18 i 19 dają prawo do prowadzenia działalności zarobkowej na terytorium innych układających się stron oraz prawo pracowników migrujących i ich rodzin do ochrony i pomocy Ustawodawstwo UE Na obszarze Unii Europejskiej podstawy prawa socjalnego tworzy się od początku powołania do życia pierwszej wspólnoty EWWiS, są one zapisywane i stopniowo rozbudowywane w kolejno wydawanych traktatach. Traktaty wspólnotowe zaliczane są do pierwotnych aktów prawnych. Dodatkowo od lat 60. XX wieku Rada UE może wydawać tzw. wtórne akty prawne, do których zalicza się rozporządzenia, dyrektywy i decyzje. Pierwsze regulacje 52

53 Prawa socjalne uchodźców i emigrantów prawne dotyczyły kwestii podejmowania pracy i ubezpieczeń społecznych. Wspólnotowe akty prawne są instrumentem kreującym europejską przestrzeń socjalną 70. Traktat Lizboński 13 grudnia 2007 roku szefowie państw i rządów UE podpisali Traktat Lizboński 71, kończąc tym samym proces, który rozpoczął się Traktatem z Amsterdamu i Traktatem z Nicei. Proces ten miał zwiększyć skuteczność i legitymację demokratyczną UE oraz uspójnić jej działania 72. Główne cele Traktatu to: uczynienie UE bardziej demokratyczną, spełnienie oczekiwań obywateli Unii w zakresie wysokich standardów dotyczących odpowiedzialności, otwartości, przejrzystości i udziału obywateli oraz uczynienie UE bardziej wydajną i skuteczną w radzeniu sobie z globalnymi wyzwaniami takimi jak zmiany klimatu, bezpieczeństwo i zrównoważony rozwój. Traktat Lizboński wszedł w życie 1 grudnia 2009 roku. Wyposaża on UE w nowoczesne instytucje oraz niezawodne metody pracy tak, aby mogła ona skutecznie i aktywnie stawić czoła wyzwaniom współczesnego świata. W szybko zmieniającej się rzeczywistości mieszkańcy UE oczekują, że UE zajmie się kwestiami związanymi z globalizacją, zmianami klimatycznymi oraz bezpieczeństwem i energią. Traktat lizboński wzmacnia demokrację w UE i zwiększa jej zdolność do ochrony interesów swoich obywateli. Ponadto dokument ten zmienia strukturę i sposób funkcjonowania instytucji europejskich, wzmacnia legitymację demokratyczną Unii Europejskiej oraz utrwala wartości podstawowe. Już w preambule Traktatu jest zapis inspirowani kulturowym, religijnym i humanistycznym dziedzictwem Europy, z którego wynikają powszechne wartości, stanowiące nienaruszalne i niezbywalne prawa człowieka, jak również wolność, demokracja, równość oraz państwo prawne 73. W art.1a zapisano, że Unia opiera się na wartościach poszanowania godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawnego, jak również poszanowania praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości. Wartości te są wspólne państwom członkowskim w społeczeństwie opartym na pluralizmie, niedyskryminacji, tolerancji, sprawiedliwości, solidarności oraz na równości kobiet i mężczyzn 74. Art.2 Traktatu zapewnia swoim obywatelom przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości bez granic wewnętrznych, w której zagwarantowana jest swoboda przepływu 70 K. Głąbicka, Europejski model socjalny, dz.cyt., s Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej C 306, Nowym traktatem zmieniono Traktat o Unii Europejskiej, Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską oraz Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej. 73 Preambuła Traktatu o funkcjonowaniu UE. 74 Tamże, art. 1a. 53

54 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym osób, w powiązaniu z właściwymi środkami w odniesieniu do kontroli granic zewnętrznych, azylu, imigracji, jak również zapobiegania i zwalczania przestępczości. Karta Podstawowych Praw Socjalnych Pracobiorców w WE W Karcie Podstawowych Praw Socjalnych Pracobiorców w krajach WE z 1989 r. za podstawowe prawo socjalne uznano swobodę poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania. Układ z Schengen Kolejny ważny dokument to Układ z Schengen, podpisany 14 czerwca 1985 r. (tzw. Schengen I). Ostatecznie zaczął on obowiązywać od 26 czerwca 1995 r. Stało się tak za sprawą Konwencji Wykonawczej do Układu z Schengen podpisanej 19 czerwca 1990 roku. Konwencja ta (tzw. Schengen II) wprowadza cały kompleks przepisów kompensacyjnych (środków bezpieczeństwa) oraz potwierdza intencję zniesienia kontroli przepływu osób i ułatwienia przewozu towarów przez granice wewnętrzne poszczególnych państw należących do Wspólnoty Europejskiej. Układ jest otwarty dla wszystkich członków Unii Europejskiej. Wynikająca z niego swoboda przepływu osób wewnątrz tzw. strefy Schengen dotyczy nie tylko obywateli państw - sygnatariuszy, ale wszystkich osób wszelkiej narodowości i o dowolnym obywatelstwie, które przekraczają granice wewnętrzne na terenie objętym porozumieniem. U podstaw całego dorobku prawnego z Schengen leży zasada, że zniesienie kontroli na granicach wewnętrznych musi pociągać za sobą intensyfikację kontroli na granicach zewnętrznych. Konwencja określa więc warunki, których spełnienie jest wymagane przy wjeździe obywateli państw trzecich na teren Schengen. Konwencja Wykonawcza Muszą oni posiadać ważną wizę wjazdową oraz środki finansowe, wystarczające na pokrycie kosztów pobytu, a w razie potrzeby powinni udokumentować cel podróży. Sygnatariusze Układu z Schengen ustalają wspólną listę krajów, których obywatele podlegają obowiązkowi wizowemu. Granicą zewnętrzną wjazdu na teren Schengen powinna być w zasadzie granica państwa, które wydało wizę. Wiza upoważniająca do wjazdu i poruszania się po obszarze Schengen została ujednolicona zarówno co do wzoru, jak i warunków wydawania. Wprowadzono dwa rodzaje wiz: mogą one być krótko- i długoterminowe. Wizy krótkoterminowe wydawane są na okres trzech miesięcy i obowiązują na całym obszarze Schengen (obecnie na całym terytorium Unii Europejskiej), natomiast wydawanie wiz długoterminowych pozostaje w gestii poszczególnych państw - sygnatariuszy, i taka wiza jest ograniczona do ich terenu. Obcokrajowcy przebywający na terenie Schengen podlegają obowiązkowi meldunkowemu. Przewoźnicy przywożący podróżnych na teren obszaru Schengen są zobowiązani do zabrania z powrotem, do punktu wyjściowego podróży, osoby nieposiadające wymaganych dokumentów; muszą się też liczyć 54

55 Prawa socjalne uchodźców i emigrantów z karą pieniężną. W ramach Systemu Informacyjnego Schengen wymienia się informacje o osobach niepożądanych, którym nie powinno się udzielić wizy. Konwencja Wykonawcza ustala w sposób automatyczny kompetencje jednego państwa do rozpatrywania wniosku azylowego, niezależnie od tego, gdzie taki wniosek został złożony. Jeśli osoba starająca się o azyl przebywa na obszarze Schengen legalnie, wniosek powinno rozpatrywać państwo, które wydało zezwolenie na pobyt (np. wizę). W przypadku zaś, gdy dana osoba przebywa no obszarze Schengen nielegalnie, wniosek o azyl powinien być rozpatrzony przez państwo, przez którego granicę przedostał się starający się o azyl na obszar Schengen. Takie rozwiązanie ma na celu wyeliminowanie nadużywania przez obcokrajowców prawa azylowego. 21 grudnia 2007 roku Polska wraz z 8 innymi nowymi członkami Unii Europejskiej dołączyła do strefy Schengen. Kraje te przyjęły ujednolicone zasady wjazdu i krótkoterminowego pobytu na ich terytorium. Obywatele krajów trzecich, aby wjechać na terytorium Schengen, muszą posiadać ważny dokument podróży oraz wizę, jeśli jest ona wymagana. Muszą również spełniać następujące warunki: uzasadnić cel podróży i warunki planowanego pobytu, posiadać środki wystarczające na utrzymanie, zarówno podczas planowanego pobytu jak i na powrót do kraju zamieszkania lub na tranzyt do państwa trzeciego, do którego osoba ta ma zagwarantowany wjazd, albo być w stanie legalnie zdobyć wyżej wymienione środki; nie mogą znajdować się na liście osób, którym odmówiono zgody na wjazd; Î Î nie mogą być uznawani za osoby, które mogą naruszyć porządek publiczny, bezpieczeństwo lub stosunki międzynarodowe jednej z Umawiających się Stron. Państwa Schengen wydają następujące rodzaje wiz jednolitych, które uprawniają posiadacza do wjazdu oraz pobytu na terytorium Schengen: Zasady wjazdu do strefy Schengen Tranzytowa wiza lotniskowa (A) - upoważnia jedynie do wjazdu i pobytu w międzynarodowej strefie tranzytowej lotniska(nie upoważnia do wjazdu na terytorium Schengen czy opuszczenia strefy tranzytowej lotniska), wiza krótkoterminowa (C) - umożliwia przebywanie na terytorium Polski lub wszystkich państw Schengen łącznie (w czasie jednego lub kilku wjazdów) do 90 dni w okresie półrocznym liczonym od daty pierwszego wjazdu, wiza Schengen o ograniczonej ważności terytorialnej (LTV) - ważna tylko na Polskę lub z wyłączeniem określonego państwa/państw Schengen) upoważnia do pobytu jedynie na terytorium państwa/państw, na które jest ważna, wiza krajowa (D) - upoważnia do przebywania na terytorium Polski na czas pobytu oraz okres ważności, na jaki została wydana; oraz dodatkowo do poruszania się po terytorium pozostałych państw Schengen do trzech miesięcy w okresie półrocznym. 55

56 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym Posiadacze zezwoleń na pobyt wydanych przez jedno z państw Schengen mogą podróżować po strefie Schengen przez okres nieprzekraczający 3 miesięcy. W przypadku Rzeczypospolitej Polskiej tytułami pobytowymi są 75 : zezwolenie na zamieszkanie na czas oznaczony, zezwolenie na osiedlenie się, zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego WE, zgoda na pobyt tolerowany, status uchodźcy. Przekraczając granicę Rzeczypospolitej Polskiej cudzoziemiec posiadający jedno z ww. zezwoleń powinien posiadać ważną kartę pobytu, która jest dokumentem potwierdzającym posiadanie w Polsce tytułu pobytowego. Wejście Polski do strefy Schengen nie wpłynęło na uregulowania prawne oraz praktykę orzeczniczą w zakresie udzielania cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej 76. Spowodowało natomiast znaczący wzrost liczby złożonych w 2007 r. w Rzeczpospolitej Polskiej wniosków o nadanie statusu uchodźcy. W 2007 r. przyjętych zostało tego typu wnioski. Wnioskami o nadanie statusu uchodźcy zostało objętych osób. W porównaniu do roku 2006 nastąpił więc wzrost liczby złożonych wniosków o około 45% oraz wzrost liczby osób ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy o około 41%. Wyraźne tendencje wzrostowe odnotowywane były w miesiącach poprzedzających akcesję do strefy Schengen (np. we wrześniu 2007 r. złożonych zostało 478 wniosków obejmujących osób, w październiku wnioski obejmujące osoby, w listopadzie wnioski dotyczące osób, w grudniu wniosków dotyczących osób). Tego typu tendencja była przede wszystkim skutkiem obaw cudzoziemców, iż po wejściu Polski do strefy Schengen wjazd na terytorium naszego kraju i wystąpienie z wnioskiem o nadanie statusu uchodźcy będzie utrudnione lub wręcz nawet niemożliwe. Dostęp do procedury statusowej nie został tymczasem w żaden sposób ograniczony 77. W związku z tym, że większość cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy korzysta w czasie trwania postępowania z pomocy Urzędu do spraw Cudzoziemców, poważnym problemem stała się kwestia zapewnienia tym osobom zakwaterowania oraz stosownej pomocy socjalnej oraz medycznej. Po dniu 21 grudnia 2007 roku obserwowana była tendencja wzrostowa w zakresie przypadków samowolnego opuszczania przez podopiecznych Urzędu ośrodków dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy. Zwykle osoby te po wyjeździe 75 Na podstawie art.3 ustawy o udzieleniu cudzoziemcom ochrony, dz.cyt. 76 Doświadczenia Urzędu do spraw Cudzoziemców z punktu widzenia kilku miesięcy po wejściu do strefy Schengen w aspekcie systemu udzielania ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. 77 Tamże. 56

57 Prawa socjalne uchodźców i emigrantów z terytorium naszego kraju udawały się do Austrii, Niemiec i Francji, gdzie ponownie występowały z wnioskami o nadanie statusu uchodźcy. Wskazać jednak należy, iż przystąpienie do strefy Schengen nie zwolniło Polski ze zobowiązań wynikających z przepisów rozporządzenia Rady (WE) nr 343/2003 z dnia 18 lutego 2003 r. ustanawiającego kryteria i mechanizmy określania państwa członkowskiego, które jest odpowiedzialne za rozpatrzenie wniosku o azyl złożonego w jednym z państw członkowskich przez obywatela kraju trzeciego (tzw. Dublin II). W związku z powyższym, w roku 2008 nastąpił wzrost wniosków kierowanych do Polski z innych państw członkowskich Unii Europejskiej o przyjęcie osób, które wcześniej aplikowały o nadanie statusu uchodźcy w Polsce. Do dnia 31 grudnia 2008 r. wpłynęło tego typu wniosków (dwukrotnie więcej niż w roku 2007), a do Polski przekazano cudzoziemców (czterokrotnie więcej niż w roku 2007). Rozporządzenie Dublin II 78 Jest to Rozporządzenie Rady (WE) nr 343/2003 z dnia 18 lutego 2003 r. ustanawiające kryteria i mechanizmy określania państwa członkowskiego właściwego dla rozpatrywania wniosku o azyl, wniesionego w jednym z państw członkowskich przez obywatela państwa trzeciego. Niniejsze rozporządzenie ma na celu określenie w możliwie jak najkrótszym czasie państwa członkowskiego właściwego dla rozpatrywania wniosku o azyl i zapobieganie nadużyciom w procedurach azylowych 79. Rozporządzenie ustanawia zasadę, że tylko jedno państwo członkowskie jest odpowiedzialne za rozpatrywanie wniosku o azyl. Celem jest zapobieganie odsyłaniu osób ubiegających się o azyl z jednego kraju do drugiego, a także zapobieganie nadużyciom systemu poprzez składanie kilku wniosków o udzielenie azylu przez jedną osobę. W związku z tym zostały określone obiektywne i hierarchiczne kryteria w celu określenia dla każdego wniosku o azyl państwa członkowskiego odpowiedzialnego za jego rozpatrzenie. Wymienione poniżej kryteria powinny być stosowane w kolejności ich przedstawienia w oparciu o istniejącą sytuację w czasie pierwszego złożenia wniosku o udzielenie azylu w państwie członkowskim. Zasady Dublin II Zasada jedności rodziny W przypadku, gdy osoba ubiegająca się o azyl jest nieletnim pozbawionym opieki, państwem członkowskim odpowiedzialnym za rozpatrywanie wniosku jest to państwo, w którym członek jego lub jej rodziny przebywa zgodnie z prawem, pod warunkiem, że leży to w najlepszym interesie nieletniego. W przypadku braku członka rodziny państwem 78 Rozporządzenie Dublin II zastępuje konwencję dublińską z 1990 r., która ustanowiła kryteria odnoszące się dla krajów właściwych do rozpatrywania wniosków o azyl. Rozporządzenie stosują wszystkie państwa członkowskie, a także Norwegia, Islandia, Szwajcaria i Liechtenstein. 79 Dz.U. L 50 z r. 57

58 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym członkowskim odpowiedzialnym za rozpatrywanie wniosku jest to państwo, w którym nieletni złożył wniosek o udzielenie azylu. W przypadku osób dorosłych, jeśli członek rodziny wnioskodawcy posiada już status uchodźcy w jednym państwie członkowskim lub jeśli wniosek tej osoby jest rozpatrywany, za rozpatrzenie wniosku o azyl jest odpowiedzialne to państwo członkowskie pod warunkiem, że zainteresowane osoby sobie tego życzą. Ponadto wnioski o azyl składane jednocześnie lub w krótkich odstępach przez kilku członków rodziny mogą być rozpatrywane łącznie. Wydawanie pozwoleń lub wiz Państwo członkowskie, które wydało wnioskodawcy ważne pozwolenie na pobyt lub wizę jest odpowiedzialne za rozpatrywanie wniosku o udzielenie azylu. W przypadku, gdy osoba ubiegająca się o azyl jest w posiadaniu więcej niż jednego ważnego dokumentu stałego pobytu lub wizy wydanej przez różne państwa członkowskie, odpowiedzialność za rozpatrywanie wniosku o udzielenie azylu spoczywa na państwie członkowskim, które wydało dokument o najpóźniejszej dacie wygaśnięcia. Te same zasady obowiązują, gdy osoba ubiegająca się o azyl jest w posiadaniu jednego lub większej liczby dokumentów stałego pobytu, które wygasły mniej niż dwa lata wcześniej lub jednej lub więcej wiz, które wygasły mniej niż sześć miesięcy wcześniej, o ile wnioskodawca nie opuści terytorium państw członkowskich. Nielegalny wjazd lub pobyt na terytorium państwa członkowskiego Jeżeli wnioskodawca nielegalnie przekroczył granicę państwa członkowskiego, państwo to jest odpowiedzialne za rozpatrzenie wniosku o azyl. Odpowiedzialność ta wygasa dwanaście miesięcy po dacie nielegalnego przekroczenia granicy. Jeżeli osoba ubiegająca się o azyl mieszka w państwie członkowskim nieprzerwanie przez okres co najmniej pięciu miesięcy przed złożeniem wniosku o azyl, za rozpatrzenie wniosku jest odpowiedzialne to państwo członkowskie. Jeżeli wnioskodawca mieszkał przez okres co najmniej pięciu miesięcy w kilku państwach członkowskich, państwo członkowskie, w którym mieszkał ostatnio, było odpowiedzialne za rozpatrzenie wniosku. Legalny wjazd na terytorium państwa członkowskiego Jeżeli obywatel państwa trzeciego złożył wniosek o azyl w państwie członkowskim, w którym nie był objęty obowiązkiem wizowym, za rozpatrzenie wniosku jest odpowiedzialne państwo członkowskie, w którym wniosek został złożony. Wniosek złożony w międzynarodowym obszarze tranzytowym portu lotniczego W przypadku, gdy wniosek o udzielenie azylu został złożony w międzynarodowym obszarze tranzytowym lotniska w państwie członkowskim, państwo członkowskie jest odpowiedzialne za rozpatrywanie wniosku. 58

59 Prawa socjalne uchodźców i emigrantów Wyjątki W przypadku, gdy na podstawie wymienionych kryteriów nie można wyznaczyć państwa członkowskiego odpowiedzialnego za rozpatrywanie wniosku o udzielenie azylu, odpowiedzialne za rozpatrywanie wniosku o udzielenie azylu jest pierwsze państwo członkowskie, w którym wniosek został złożony. Na wniosek innego państwa członkowskiego każde państwo członkowskie może zgodzić się na rozpatrzenie wniosku o azyl, za który nie jest odpowiedzialne ze względów humanitarnych, w szczególności ze względów rodzinnych lub kulturowych, pod warunkiem że zainteresowane osoby sobie tego życzą. Państwo członkowskie określone jako odpowiedzialne za rozpatrzenie wniosku o azyl musi przejąć wnioskodawcę i rozpatrzyć wniosek. Z w/w opisanym rozporządzeniem jest powiązane rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiające kryteria i mechanizmy ustalania państwa członkowskiego odpowiedzialnego za rozpatrzenie wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej, złożonego w jednym z państw członkowskich przez obywatela kraju trzeciego lub bezpaństwowca 80.Ten akt prawny ma na celu zwiększenie skuteczności systemu i zapewnienie, by wszystkie potrzeby osób ubiegających się o ochronę międzynarodową były objęte procedurą ustalania odpowiedzialności. Ponadto, zgodnie z planem polityki azylowej, wniosek ma na celu reagowanie na sytuacje, w których możliwości przyjmowania i systemy azylowe państw członkowskich znajdują się pod szczególną presją, i w których poziom ochrony osób ubiegających się o ochronę międzynarodową jest niewystarczający Ustawodawstwo polskie Od początku lat 90. XX wieku normy prawne dotyczące kwestii migracji zaczęły się tworzyć również w Polsce i obecnie są one zgodne ze standardami międzynarodowymi i przyjętymi rozwiązaniami w tym zakresie w Radzie Europy i Unii Europejskiej. Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej 81 w rozdziale II pt. Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela wśród zasad ogólnych wart. 37.zawiera zapis: Kto znajduje się pod władzą Rzeczypospolitej Polskiej, korzysta z wolności i praw zapewnionych w Konstytucji. 80 COM(2008) 820 nieopublikowana w Dzienniku Urzędowym dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/95/ UE z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie norm dotyczących kwalifikowania obywateli państw trzecich lub bezpaństwowców jako beneficjentów ochrony międzynarodowej, jednolitego statusu uchodźców lub osób kwalifikujących się do otrzymania ochrony uzupełniającej oraz zakresu udzielanej ochrony (Dz. Urz. UE L 337 z ). 81 Tekst uchwalony w dniu 2 kwietnia 1997 r. przez Zgromadzenie Narodowe. Tekst Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej ogłoszono w Dz.U. z 1997 r, nr 78., poz. 483, zm. Dz.U. z 2001 r., nr 28, poz. 319, zm. Dz.U. z 2006 r., nr 200, poz. 1471, zm. Dz.U. z 2009 r., nr 114, poz

60 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym Wyjątki od tej zasady, odnoszące się do cudzoziemców, określa ustawa. W art. 38. Konstytucja RP gwarantuje każdemu człowiekowi prawną ochronę życia. Każdy zatrzymany powinien być niezwłocznie i w sposób zrozumiały dla niego poinformowany o przyczynach zatrzymania. Powinien on być w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przekazany do dyspozycji sądu. Zatrzymanego należy zwolnić, jeżeli w ciągu 24 godzin od przekazania do dyspozycji sądu nie zostanie mu doręczone postanowienie sądu o tymczasowym aresztowaniu wraz z przedstawionymi zarzutami (art.41). W Konstytucji RP z 1997 r. zostały wpisane prawa dotyczące cudzoziemców. Art. 56 Konstytucji stanowi, że cudzoziemcy mogą korzystać z prawa azylu w RP na zasadach określonych w ustawie, a cudzoziemcowi, który w RP poszukuje ochrony przed prześladowaniem może być przyznany status uchodźcy. Każdy obywatel może swobodnie opuścić terytorium RP (art.52). Ustawa o cudzoziemcach 25 czerwca 1997 r. została uchwalona pierwsza ustawa o cudzoziemcach 82, a nowa ustawa o cudzoziemcach z dnia 12 grudnia 2013 r., która weszła w życie 1 maja 2014 r. 83. Definiuje ona cudzoziemców w Polsce, określa zasady i warunki ich wjazdu na terytorium RP, przejazdu, pobytu i wyjazdu, wskazuje jak postępować z osobami mającymi kilka obywatelstw. Do tej ustawy Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji wydał akty wykonawcze 84. w art.1 ustawa określa zasady i warunki wjazdu cudzoziemców na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, ich przejazdu przez to terytorium, pobytu na nim i wyjazdu z niego, tryb postępowania oraz organy właściwe w tych sprawach. Ze względu na swą objętość i strukturę redakcyjną (ustawa liczy sobie 522 artykuły i jest podzielona na działy i rozdziały), nowy akt prawny można nazwać kodeksem cudzoziemców. Kwestie dotyczące legalizacji pobytu cudzoziemców zostały uregulowane w dziale V (zezwolenie na pobyt czasowy) i w dziale VI (zezwolenie na pobyt stały i zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego UE). Zezwolenie na pobyt czasowy będzie udzielane: na pracę (jako łączne zezwolenie na pobyt i na pracę), w celu wykonywania pracy w zawodzie wymagającym wysokich kwalifikacji, w celu wykonywania pracy przez cudzoziemca delegowanego przez pracodawcę zagranicznego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, w celu prowadzenia działalności gospodarczej, 82 Dz. U., z dnia 26 września 1997 r., nr 114, poz grudnia 2013r. została opublikowana w Dzienniku Ustaw nowa ustawa o cudzoziemcach (Dz. U. z 2013r. poz. 1650). Ustawa wejdzie w życie 1 maja 2014 r. 84 Min: Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 23 grudnia 1997r. w sprawie szczegółowych zasad, trybu postępowania oraz wzorów dokumentów w sprawach cudzoziemców oraz Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych w sprawie warunków wykonywania zatrzymania i aresztu w celu wydalenia cudzoziemca, warunków jakim powinny odpowiadać strzeżone ośrodki, a ponadto w sprawie regulaminu pobytu w tych ośrodkach. 60

61 Prawa socjalne uchodźców i emigrantów w celu kształcenia się na studiach, w celu prowadzenia badań naukowych, członkom rodzin obywateli Rzeczypospolitej Polskiej oraz członkom rodzin cudzoziemców, ofiarom handlu ludźmi, ze względu na okoliczności wymagające krótkotrwałego pobytu, ze względu na inne okoliczności. Zezwolenie na pobyt stały będzie udzielane: 1. dziecku cudzoziemca, któremu udzielono zezwolenia na pobyt stały lub zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego UE pozostającemu pod jego władzą rodzicielską, 2. urodzonemu po udzieleniu rodzicowi zezwolenia na pobyt stały lub zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego UE, lub 3. urodzonemu w okresie ważności zezwolenia na pobyt czasowy udzielonemu temu cudzoziemcowi, 4. dziecku obywatela polskiego pozostającemu pod jego władzą rodzicielską, 5. osobie o polskim pochodzeniu zamierzającej osiedlić się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na stałe, 6. cudzoziemcowi pozostającemu w uznawanym przez prawo Rzeczypospolitej Polskiej związku małżeńskim z obywatelem polskim przez co najmniej 3 lata przed dniem złożenia wniosku i przebywającemu bezpośrednio przed złożeniem wniosku na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej nieprzerwanie przez okres nie krótszy niż 2 lata na podstawie zezwolenia na pobyt czasowy udzielonego ze względu na małżeństwo z obywatelem polskim lub w związku z uzyskaniem statusu uchodźcy, ochrony uzupełniającej lub zgody na pobyt ze względów humanitarnych, 7. ofierze handlu ludźmi, 8. cudzoziemcowi przebywającemu nieprzerwanie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej bezpośrednio przed złożeniem wniosku przez okres nie krótszy niż 5 lat na podstawie statusu uchodźcy, ochrony uzupełniającej lub zgody na pobyt ze względów humanitarnych, 9. cudzoziemcowi przebywającemu nieprzerwanie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej bezpośrednio przed złożeniem wniosku przez okres nie krótszy niż 10 lat na postawie zgody na pobyt tolerowany, 10. cudzoziemcowi, któremu udzielono na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej azylu, 11. cudzoziemcowi posiadającemu Kartę Polaka i zamierzającemu osiedlić się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na stałe. 61

62 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym Do postępowań administracyjnych niezakończonych do dnia wejścia w życie nowej ustawy o cudzoziemcach decyzją ostateczną i wszczętych przed tym dniem będą stosowane dotychczasowe przepisy. Ustawa o udzieleniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej 85 określa zasady, warunki i tryb udzielania cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz organy właściwe w tych sprawach. Dział II ustawy reguluje zasady nadawania, odmowy nadania i pozbawiania statusu uchodźcy oraz udzielania, odmowy udzielenia i pozbawiania ochrony uzupełniającej. Zgodnie z art. 13 ustawy cudzoziemcowi nadaje się status uchodźcy, jeżeli na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem w kraju pochodzenia z powodu rasy, religii, narodowości, przekonań politycznych lub przynależności do określonej grupy społecznej nie może lub nie chce korzystać z ochrony tego kraju. Status uchodźcy nadaje się także małoletniemu dziecku cudzoziemca, który uzyskał status uchodźcy w Rzeczypospolitej Polskiej, urodzonemu na tym terytorium. Cudzoziemcowi, który nie spełnia warunków do nadania statusu uchodźcy udziela się ochrony uzupełniającej, w przypadku gdy powrót do kraju pochodzenia może narazić go na rzeczywiste ryzyko doznania poważnej krzywdy przez 86 : 1) orzeczenie kary śmierci lub wykonanie egzekucji, 2) tortury, nieludzkie lub poniżające traktowanie albo karanie, 3) poważne i zindywidualizowane zagrożenie dla życia lub zdrowia wynikające z powszechnego stosowania przemocy wobec ludności cywilnej w sytuacji międzynarodowego lub wewnętrznego konfliktu zbrojnego i ze względu na to ryzyko nie może lub nie chce korzystać z ochrony kraju pochodzenia. Podmiotami dopuszczającymi się prześladowań lub wyrządzającymi poważną krzywdę mogą być: 1. organy władzy publicznej kraju pochodzenia; 2. ugrupowania lub organizacje kontrolujące kraj pochodzenia lub znaczną część jego terytorium; 3. podmioty inne niż określone w pkt. 1 i 2, w przypadku gdy podmioty, w tym organizacje międzynarodowe, nie mogą lub nie chcą zapewnić ochrony przed prześladowaniem lub ryzykiem doznania poważnej krzywdy. Na podstawie art. 17. tejże ustawy cudzoziemiec może powoływać się na uzasadnioną obawę przed prześladowaniem lub rzeczywiste ryzyko doznania poważnej krzywdy, spowodowane wydarzeniami, które nastąpiły po opuszczeniu kraju pochodzenia. W przypadku, 85 Dz. U. z 2009 r., Nr 189, poz. 1472, z późn. zm. 86 Art.15 ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP. 62

63 Prawa socjalne uchodźców i emigrantów o którym mowa powyżej, uzasadniona obawa przed prześladowaniem lub rzeczywiste ryzyko doznania poważnej krzywdy mogą być spowodowane działaniem cudzoziemca po opuszczeniu kraju pochodzenia, w szczególności gdy były one wyrazem i kontynuacją przekonań lub orientacji seksualnych posiadanych w kraju pochodzenia. Małoletni cudzoziemiec Zgodnie z art.61 organ przyjmujący wniosek o nadanie statusu uchodźcy, złożony przez małoletniego bez opieki występuje niezwłocznie do sądu opiekuńczego właściwego ze względu na miejsce pobytu małoletniego z wnioskiem o ustanowienie kuratora do reprezentowania małoletniego w postępowaniu w sprawie nadania statusu uchodźcy i umieszczenie małoletniego w placówce opiekuńczo-wychowawczej. Oznacza to, że organ przyjmujący wniosek doprowadza małoletniego bez opieki do rodziny zastępczej zawodowej pełniącej funkcję pogotowia rodzinnego lub placówki opiekuńczo-wychowawczej typu interwencyjnego. Małoletni bez opieki przebywa w rodzinie zastępczej zawodowej pełniącej funkcję pogotowia rodzinnego lub placówce opiekuńczo-wychowawczej typu interwencyjnego do czasu wydania orzeczenia przez sąd opiekuńczy 87. Małoletniego bez opieki, któremu odmówiono nadania statusu uchodźcy i udzielenia ochrony uzupełniającej, pozostawia się w placówce opiekuńczo-wychowawczej do czasu przekazania go organom lub organizacjom kraju pochodzenia, do których zadań statutowych należą sprawy małoletnich. Rozdział 7 określa prawa i obowiązki cudzoziemca, który posiada status uchodźcy lub korzysta z ochrony uzupełniającej. Cudzoziemca korzystającego z ochrony czasowej po przyjeździe na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej poucza się w języku dla niego zrozumiałym o trybie i zasadach postępowania związanego z ochroną czasową oraz o przysługujących mu prawach i ciążących na nim obowiązkach. Ustawa o pomocy społecznej W myśl ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej 88 cudzoziemiec zamieszkujący i przebywający na terytorium RP, posiadający ochronę uzupełniającą lub status uchodźcy nadany w Rzeczpospolitej Polskiej ma prawo do świadczeń pomocy społecznej 89. Przepis ten realizuje tym samym treść artykułu 23. Konwencji Genewskiej z dnia 28 lipca 1951 roku dotyczącej statusu uchodźcy, zobowiązującego umawiające się państwa do przyznania uchodźcom legalnie przebywającym na ich terytorium takiego samego traktowania w zakresie opieki i pomocy społecznej, z jakiego korzystają ich obywatele. 87 Art.62 ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP. 88 Dz. U. z 2008 r., Nr 115, poz. 728 z późn. zm. 89 Art. 5 pkt 2 lit. a ustawy o pomocy społecznej. 63

64 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym Cudzoziemcy posiadający zgodę na pobyt tolerowany mają prawo do pomocy w formie schronienia, posiłku, niezbędnego ubrania oraz zasiłku celowego 90. Prawa socjalne cudzoziemców Ustawa o pomocy społecznej w art. 5. ustanawia, że prawo do świadczeń z pomocy społecznej, jeżeli umowy międzynarodowe nie stanowią inaczej, przysługuje: 2) cudzoziemcom mającym miejsce zamieszkania i przebywającym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej: a. na podstawie zezwolenia na osiedlenie się, zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich, zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony udzielonego w związku z okolicznością, o której mowa w art. 53 ust. 1 pkt 13 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach 91, zgody na pobyt tolerowany lub w związku z uzyskaniem w Rzeczypospolitej Polskiej statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej, b. na podstawie zgody na pobyt tolerowany w formie schronienia, posiłku, niezbędnego ubrania oraz zasiłku celowego. Artykuł 7 cytowanej ustawy jako przyczyny trudnych sytuacji życiowych, ze względu na które potrzebującym udziela się pomocy, wymienia: sieroctwo, ubóstwo, bezdomność, bezrobocie, niepełnosprawność, długotrwałą lub ciężką chorobę, przemoc w rodzinie, potrzebę ochrony dziecka i rodziny, uzależnienia, sytuacje nagłe i nieprzewidywalne, trudności w przystosowaniu i integracji z powodu opuszczenia placówki opiekuńczo wychowawczej lub zakładu karnego, trudności w integracji osób, które otrzymały status uchodźcy. Problemy integracyjne uchodźców zostały tu zakwalifikowane jako jedna z przyczyn trudnej sytuacji życiowej. Warto jednak podkreślić, że sytuacja, w której znajdują się uchodźcy i osoby, którym udzielono zgody na pobyt tolerowany, sama w sobie jest przyczyną ubóstwa, bezdomności i bezrobocia. Świadczenia pomocy społecznej Artykuł 36 ustawy o pomocy społecznej dzieli świadczenia z pomocy społecznej na: a. Świadczenia pieniężne: zasiłek stały, zasiłek okresowy, zasiłek celowy i specjalny zasiłek celowy, zasiłek i pożyczka na ekonomiczne usamodzielnienie, pomoc dla rodzin zastępczych, pomoc na usamodzielnienie oraz na kontynuowanie nauki, 90 Art. 5 pkt 2 lit. b ustawy o pomocy społecznej. 91 Dz. U. Nr 128, poz z poźn. zm. 64

65 Prawa socjalne uchodźców i emigrantów świadczenia pieniężne na utrzymanie i pokrycie wydatków związanych z nauką języka polskiego dla uchodźców. b. świadczenia niepieniężne: praca socjalna, bilet kredytowany, składki na ubezpieczenie zdrowotne, składki na ubezpieczenie społeczne, pomoc rzeczowa, w tym na ekonomiczne usamodzielnienie, sprawienie pogrzebu, poradnictwo specjalistyczne, interwencja kryzysowa, schronienie, posiłek, niezbędne ubranie, usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania, w ośrodkach wsparcia oraz w rodzinnych domach pomocy, specjalistyczne usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania oraz w ośrodkach wsparcia, mieszkanie chronione, pobyt i usługi w domu pomocy społecznej, opieka i wychowanie w rodzinie zastępczej i w placówce opiekuńczo-wychowawczej, pomoc w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych, w tym w mieszkaniu chronionym, pomoc w uzyskaniu zatrudnienia, pomoc na zagospodarowanie w formie rzeczowej dla osób usamodzielnianych, szkolenia, poradnictwo rodzinne i terapia rodzinna prowadzone przez ośrodki adopcyjno-opiekuńcze. Społeczna integracja cudzoziemców Rozdział 5 (art. od 91 do 95) ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej jest w całości poświęcony społecznej integracji uchodźców. Art. 91. ustawy o pomocy społecznej reguluje kwestie udzielania pomocy mającej na celu wspieranie procesu jego integracji. Oznacza to, że prawo do pomocy integracyjnej jest szczególnym uprawnieniem przyznawanym osobom, które uzyskały status uchodźcy bądź ochronę uzupełniającą. Pomocy dla cudzoziemca udziela starosta właściwy ze względu na miejsce zamieszkania cudzoziemca. 65

66 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym Pomocy dla cudzoziemca udziela się na wniosek cudzoziemca złożony do starosty, za pośrednictwem powiatowego centrum pomocy rodzinie, w terminie 60 dni od dnia uzyskania przez niego w Rzeczypospolitej Polskiej statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej. Wniosek obejmuje małoletnie dzieci cudzoziemca oraz jego małżonka, jeżeli uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą. Wniosek powinien zawierać: 1. pisemną deklarację o zamiarze zamieszkania na terenie określonego województwa; 2. pisemne oświadczenie, że z podobnym wnioskiem cudzoziemiec nie zwrócił się na terenie innego województwa; 3. pisemne oświadczenie o gotowości przystąpienia do uzgodnionego programu integracji. Formalności przyznawania pomocy cudzoziemcom W przypadku cudzoziemca, który uzyskał w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy, do wniosku należy dołączyć kopie: 1. decyzji o nadaniu statusu uchodźcy; 2. dokumentu podróży przewidzianego w Konwencji Genewskiej; 3. karty pobytu wydanej w związku z nadaniem statusu uchodźcy. W przypadku cudzoziemca, który uzyskał w Rzeczypospolitej Polskiej ochronę uzupełniającą, do wniosku należy dołączyć kopie: 1. decyzji o odmowie nadania statusu uchodźcy, w której udzielono cudzoziemcowi ochrony uzupełniającej; 2. karty pobytu wydanej w związku z udzieleniem ochrony uzupełniającej. Cudzoziemiec dołącza do wniosku także inne dokumenty będące w jego posiadaniu, które mogą pomóc w opracowaniu programu integracji. Pomoc dla cudzoziemca przysługuje począwszy od miesiąca kalendarzowego, w którym cudzoziemiec złożył wniosek. Pomoc dla cudzoziemca przebywającego w ośrodku dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy przysługuje począwszy od miesiąca kalendarzowego, w którym cudzoziemiec opuścił ośrodek. Pomoc dla cudzoziemca nie przysługuje cudzoziemcowi będącemu małżonkiem obywatela polskiego. Pomoc małoletnim cudzoziemcom Art. 91a. reguluje z kolei kwestie udzielenia pomocy małoletniemu cudzoziemcowi przebywającemu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej bez przedstawiciela ustawowego, który 66

67 Prawa socjalne uchodźców i emigrantów uzyskał w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą. Powinien ją zapewnić starosta właściwy ze względu na miejsce pobytu małoletniego, zaś dyrektor placówki opiekuńczo-wychowawczej lub regionalnej placówki opiekuńczo-terapeutycznej, o którym mowa w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, zawiadamia właściwy sąd opiekuńczy o udzielaniu pomocy małoletniemu cudzoziemcowi. Zgodnie z art.92. pomocy dla cudzoziemca udziela się w okresie nie dłuższym niż 12 miesięcy. Rodzaje pomocy przewidzianej dla cudzoziemca są następujące 92. Rodzaje przyznawanej pomocy społecznej a. świadczenia pieniężne na utrzymanie, w szczególności na pokrycie wydatków na żywność, odzież, obuwie, środki higieny osobistej oraz opłaty mieszkaniowe, pokrycie wydatków związanych z nauką języka polskiego; opłacanie składki na ubezpieczenie zdrowotne określonej w ustawie z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych 93 ; b. pracę socjalną; c. poradnictwo specjalistyczne, w tym poradnictwo prawne, psychologiczne i rodzinne; d. udzielanie informacji oraz wsparcia w kontaktach z innymi instytucjami, w szczególności z instytucjami rynku pracy, ze środowiskiem lokalnym oraz organizacjami pozarządowymi; e. inne działania wspierające proces integracji cudzoziemca. Ramowe programy kursów nauki języka polskiego dla cudzoziemców uwzględniają różnice kulturowe między różnymi grupami cudzoziemców. Wydatki, są pokrywane w uzgodnieniu z cudzoziemcem bezpośrednio przez powiatowe centrum pomocy rodzinie. Artykuł 93 reguluje kwestie realizacji indywidualnych programów integracji oraz zobowiązania powiatowego centrum pomocy rodzinie w tej kwestii. Kolejny artykuł nr 94 określa kwestie zamieszkania i wyboru miejsca zamieszkania przez cudzoziemca i wynikające z tego prawo do pomocy, natomiast art.95 wskazuje na okoliczności, które powodują wstrzymanie pomocy dla cudzoziemca. Ustawa o zatrudnieniu socjalnym Ustawa o zatrudnieniu socjalnym 94 z dnia 13 czerwca 2003 r. ma na celu zwalczanie wykluczenia społecznego wśród siedmiu grup społecznych: bezdomnych, uzależnionych od alkoholu, narkotyków, chorych psychicznie, długotrwale bezrobotnych, zwalnianych 92 Art.92 ustawy o pomocy społecznej. 93 Dz.U. z 2008 r., Nr 164, poz. 1027, z późn. zm. 94 Dz.U. z 2003 r., nr 122, poz

68 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym z zakładów karnych i uchodźców realizujących indywidualny program integracji, w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej. Na mocy tej ustawy została powołana nowa instytucja rynku pracy centra integracji społecznej, których celem jest reintegracja zawodowa i społeczna grup marginalizowanych. Zgodnie z art. 6 ustawy o zatrudnieniu socjalnym po zakończeniu uczestnictwa w zajęciach w Centrum Integracji Społecznej, a w uzasadnionych przypadkach także przed jego zakończeniem, na wniosek kierownika Centrum, pracownika socjalnego i uczestnika lub po uczestnictwie w klubie integracji społecznej na wniosek pracownika socjalnego lub uczestnika uczestnicy mogą podjąć wspólną działalność gospodarczą w formie spółdzielni socjalnej, na zasadach określonych w ustawie z 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych 95. W lipcu 2007 r. wprowadzono nowelizację ustawy o zatrudnieniu socjalnym 96. Nowa regulacja wprowadziła kilka istotnych zmian w realizacji programów reintegracji społecznej i zawodowej podejmowanych przez centra i kluby integracji społecznej. Wzbogacony został pakiet instrumentów oddziaływania np. stworzono integracyjną premię motywacyjną, a także wprowadzono zmiany zwiększające dyscyplinę wśród osób biorących udział w zajęciach (limit dni zwolnienia lekarskiego). Nowelizacja ustawy poszerzyła również katalog osób, mogących uczestniczyć w zajęciach centrum integracji społecznej o osoby niepełnosprawne, wprowadzone zostały także nowe przepisy umożliwiające organizowanie przez kluby integracji społecznej lokalnych programów prac społecznie użytecznych. Ideą zatrudnienia socjalnego jest odejście od rozwiązań o charakterze pasywnym w obszarze polityki społecznej ( zasiłki zamiast pracy ) i przejście do rozwiązań o charakterze aktywnym i prorozwojowym ( dochody z pracy zamiast zasiłków ). Ustawa o obywatelstwie polskim Dnia 15 sierpnia 2012 r. weszła w życie ustawa z dnia 2 kwietnia 2009 r. o obywatelstwie polskim 97. Na mocy tej ustawy nastąpiło rozszerzenie dostępu do nabywania obywatelstwa polskiego w trybie administracyjnym. Pojawiło się nowe wymaganie, które musi zostać spełnione przez cudzoziemców ubiegających się o polskie obywatelstwo. Muszą oni wykazać się znajomością języka polskiego. W ustawie zostało wskazane, iż znajomość tę można wykazać w dwojaki sposób legitymując się certyfikatem wydanym przez Państwową Komisję Poświadczającą Znajomość Języka Polskiego jako Obcego, bądź przedkładając świadectwo ukończenia szkoły z językiem wykładowym polskim. W Polsce egzaminy certyfikacyjne odbywają się od poziomu B1, więc w tej chwili właśnie ten poziom jest obowiązujący. Egzamin tej jest przeznaczony przede wszystkim dla studentów i osób polskiego pochodzenia chcących podjąć naukę na polskich uczelniach. Jest bardzo 95 Dz.U. z 2006r., 94 poz Dz.U. z 2007r., nr 115, poz Dz. U. z 2012 r., poz

69 Prawa socjalne uchodźców i emigrantów trudny dla gorzej wykształconych osób. Przepisy ustawy znoszą ponadto wymóg 5- letniego zamieszkania na terenie Polski przy nabywaniu obywatelstwa w drodze nadania przez Prezydenta RP Akty wykonawcze Do ustaw zostały wydane akty wykonawcze w postaci rozporządzeń regulujących szczegółowe kwestie związane z udzielaniem pomocy socjalnej dla cudzoziemca. Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych z dnia 6 grudnia 2011 r. w sprawie regulaminu pobytu w ośrodku dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy 99. Rozporządzenie ustala regulamin pobytu w ośrodku dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy. Jest w nim zapis, że Cudzoziemca przyjmuje się do ośrodka dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy, po wpisaniu jego danych osobowych do ewidencji mieszkańców ośrodka. Cudzoziemiec przyjmowany do ośrodka otrzymuje na piśmie w zrozumiałym dla niego języku regulamin pobytu w ośrodku, informację o przysługujących mu prawach i ciążących na nim obowiązkach oraz przepisach regulujących udzielanie pomocy cudzoziemcom ubiegającym się o nadanie statusu uchodźcy. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 9 marca 2009 r. w sprawie udzielania pomocy cudzoziemcom, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą 100 Rozporządzenie określa obowiązki powiatowego centrum pomocy rodzinie, związane z przygotowaniem indywidualnego programu integracji, wysokość świadczeń pieniężnych dla cudzoziemców posiadających status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą, rodzaje dokumentów i oświadczeń potwierdzających konieczność zmiany przez cudzoziemców miejsca zamieszkania w okresie trwania programu oraz metody i sposoby monitorowania postępów cudzoziemców w ich integracji. 98 Polska polityka integracji cudzoziemców założenia i wytyczne, dz.cyt., s DZ.U. z 2011r., nr 282, poz DZ.U. z 2009r., nr 45, poz

70 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym 2.4. Fundusze wspierające uchodźców Europejski Fundusz na rzecz Integracji Obywateli Państw Trzecich Europejski Fundusz na rzecz Integracji Obywateli Państw Trzecich (Fundusz) powstał na mocy decyzji Rady 2007/435/WE z dnia 25 czerwca 2007 r Celem Funduszu jest wspieranie działań podejmowanych przez państwa członkowskie mających na celu umożliwienie obywatelom państw trzecich (czyli pochodzących z krajów nie będących członkami Unii Europejskiej), wywodzącym się z różnych środowisk społecznych, kulturowych, religijnych, językowych i etnicznych spełnienia warunków uzyskania prawa pobytu i ułatwienie ich integracji ze społeczeństwami europejskimi. Fundusz koncentruje się w pierwszym rzędzie na działaniach związanych z integracją nowo przybyłych obywateli państw trzecich. W systemie implementacji Funduszu Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej pełni funkcję instytucji odpowiedzialnej, natomiast Władza Wdrażająca Programy Europejskie jest instytucją delegowaną. Aby wspomagać realizację celu ogólnego, Fundusz wnosi wkład w opracowywanie i wdrażanie krajowych strategii integracji obywateli państw trzecich we wszystkich aspektach społecznych, w szczególności biorąc pod uwagę zasadę, zgodnie z którą integracja jest przebiegającym dwukierunkowo, dynamicznym procesem wzajemnego dostosowywania się wszystkich imigrantów i mieszkańców państw członkowskich 102. Fundusz przyczynia się do realizacji następujących celów szczegółowych: ułatwienia i wdrażania procedur przyjmowania imigrantów, które są istotne dla procesu integracji obywateli państw trzecich i wspierają ten proces, opracowania i wdrażania procesu integracji nowo przybyłych obywateli państw trzecich w państwach członkowskich, zwiększenia zdolności państw członkowskich w zakresie opracowywania, wdrażania, monitorowania i oceny polityk oraz środków służących integracji obywateli państw trzecich, wymianie informacji, najlepszych praktyk oraz współpracy w obrębie państw członkowskich i pomiędzy nimi w zakresie opracowywania, wdrażania, monitorowania i oceny polityk oraz środków służących integracji obywateli państw trzecich. Wobec rzeczywistego braku innych źródeł finansowania działań integracyjnych Europejski Fundusz na rzecz Integracji Obywateli Państw Trzecich jest podstawowym źródłem finansowania działań z zakresu integracji cudzoziemców nie będących beneficjentami ochrony międzynarodowej w Polsce. Co więcej, wobec braku określonej polityki wobec migrantów w Polsce, Fundusz, którego założeniem było uzupełnianie działań podejmowanych przez 101 Dziennik Urzędowy L 168, 28/06/2007 P Jest to pierwsza z wspólnych podstawowych zasad dla polityki integracji imigrantów. 70

71 Prawa socjalne uchodźców i emigrantów państwo, w przypadku Polski prawie w całości odpowiada za kształt podejmowanych wobec imigrantów działań integracyjnych. Planowane działania Funduszu, czyli plany roczne zatwierdzane przez Komisję Europejską i odzwierciedlające zapisy decyzji Rady ustanawiającej Fundusz stały się wyznacznikiem działań integracyjnych implementowanych w Polsce. Dzieje się tak pomimo wielu różnic pomiędzy sytuacją cudzoziemców w Polsce i innych krajach Unii Europejskiej. Powoduje to sytuację, kiedy realizowane cele nie są w żaden sposób powiązane z polityką integracji prowadzoną przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Z drugiej strony wydaje się, że działania Funduszu odpowiadają w dużej mierze zapotrzebowaniu, a sam Fundusz wspiera rozwój i powstawanie organizacji pozarządowych specjalizujących się w udzielaniu pomocy cudzoziemcom. Prawie sześć lat działania Funduszu spowodowało, że osoby, organizacje i instytucje odbyły swego rodzaju lekcje dotyczące działań integracyjnych. Dzięki działaniom podejmowanym w ramach projektów współfinansowanych przez Fundusz zdiagnozowano wiele problemów pojawiających się wraz z napływem imigrantów, dotyczących zarówno ich samych, jak i funkcjonowania polskich instytucji rządowych, samorządowych oraz pozarządowych. Zrealizowano także wiele projektów, których spora część warta jest kontynuacji oraz implementacji do głównego nurtu polityki państwa. Warto podkreślić, że działania w zakresie integracji podejmowane lokalnie pozwalają na zdiagnozowanie podstawowych problemów oraz wypracowywać najlepsze modele pracy z imigrantami, w rezultacie czego powstają nowe wzorce, które mogą być powielane w sytuacji, kiedy pojawiłaby się w Polsce większa liczba cudzoziemców Europejski Fundusz ds. Uchodźców Na podstawie Decyzji Rady Europejskiej nr 2000/596/EC został utworzony i wszedł w życie 28 września 2000 roku Europejski Fundusz ds. Uchodźców. Jest to pojedynczy instrument finansowy związany z integracją i wsparciem uchodźców i wysiedleńców oraz repatriantów. Pierwotnie Fundusz ten został ustanowiony na pięcioletni okres , a następnie został przedłużony na kolejne lata Powołanie Funduszu było bezpośrednio związane z zapisem w Traktacie Amsterdamskim, w którym zobowiązał WE do wdrażania długookresowych środków wspierających uchodźców i inne zmieniające miejsce pobytu osoby. W ramach Funduszu wspierane są działania odnoszące się do warunków przyjmowania, integracji osób, których pobyt w państwie członkowskim jest długotrwały oraz repatriacji. Grupami docelowymi, do których skierowane są działania są: Obywatele państw trzecich albo bezpaństwowcy mający status określony przez Konwencję Genewską z 28 lipca 1951 roku, odnoszący się do statusu uchodźców i mających zezwolenie na pobyt jako uchodźcy w państwach członkowskich. 103 Polska polityka integracji cudzoziemców założenia i wytyczne, dz.cyt., s

72 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym Obywatele państw trzecich lub bezpaństwowcy objęci międzynarodową ochroną przyznaną przez państwa członkowskie zgodnie z ich narodowym prawodawstwem lub praktyką. Obywatele państw trzecich lub bezpaństwowcy, którzy wnieśli o jedną z form ochrony. Obywatele państw trzecich lub bezpaństwowcy, korzystający z tymczasowych ustaleń ochronnych w państwie członkowskim. Zgodnie z ustawodawstwem wspólnotowym Unia rozwija politykę migracyjną mającą na celu: a. zapewnienie braku jakiejkolwiek kontroli osób, niezależnie od ich przynależności, b. państwowej, przy przekraczaniu przez nie granic wewnętrznych, c. zapewnienie kontroli osób i skutecznego nadzoru przy przekraczaniu granic zewnętrznych, d. stopniowe wprowadzanie wspólnego systemu zintegrowanego zarządzania granicami zewnętrznymi. Powołanie Funduszu stanowiło pierwszy krok w kierunku realizacji ww. celów. Wykorzystanie środków z Funduszu było zróżnicowane na obszarze UE i związane z sytuacją migracyjną każdego państwa członkowskiego. Z Europejskiego Funduszu ds. Uchodźców finansowano również wdrażanie środków dotyczących wspólnego europejskiego systemu azylowego obejmującego: a. jednolity status azylu dla obywateli państw trzecich, obowiązujący w całej Unii, b. jednolity status dodatkowej ochrony dla obywateli państw trzecich, którzy nie uzyskawszy azylu europejskiego, wymagają międzynarodowej ochrony, c. wspólny system tymczasowej ochrony dla wysiedleńców, na wypadek masowego napływu, d. wspólne procedury przyznawania i pozbawiania jednolitego statusu azylu lub ochrony dodatkowej, e. kryteria i mechanizmy ustalania państwa członkowskiego odpowiedzialnego za rozpatrywanie wniosku o udzielenie azylu lub dodatkowej ochrony, f. normy dotyczące warunków przyjmowania osób ubiegających się o azyl lub o ochronę dodatkową, g. partnerstwo i współpracę z państwami trzecimi w celu zarządzania napływem osób ubiegających się o azyl lub o ochronę dodatkową lub tymczasową. Celem działań finansowanych z tego Funduszu było również ułatwianie socjalnej inkluzji poprzez zachowanie tradycji i kultury w miejscu pobytu uchodźców i azylantów. Środki były przeznaczane dla osób posiadających status uchodźcy, przesiedleńców oraz osób korzystających z czasowej ochrony na obszarze UE, których długość pobytu jest uzależniona od sytuacji w ich państwach ojczystych. 72

73 Prawa socjalne uchodźców i emigrantów W okresie Europejski Fundusz ds. Uchodźców finansował następujące działania: polepszanie warunków przyjmowania i procedur przyznawania statusu uchodźcy lub azylu, poprawa infrastruktury i usług dla uchodźców, azylantów i repatriantów (np. warunki mieszkaniowe w domach dla uchodźców, wsparcie finansowe, opieka zdrowotna, ochrona socjalna, załatwianie formalności prawnych i administracyjnych), integracja uchodźców w miejscu pobytu poprzez zaspokajanie ich potrzeb życiowych i społeczno-kulturalnych, wsparcie dobrowolnej repatriacji i reintegracji w kraju pochodzenia poprzez finansowanie działań informacyjnych, doradztwa, kształcenia i wsparcia na rzecz ponownej integracji ze społeczeństwem. Unia Europejska ma obowiązek rozwijać wspólną politykę imigracyjną celem zagwarantowania, na każdym etapie, skutecznego zarządzania napływem uchodźców, sprawiedliwego traktowania obywateli państw trzecich przebywających legalnie w państwach członkowskich oraz zapobieganie nielegalnej imigracji i handlowi ludźmi i wzmocnione ich zwalczania. W ramach Europejskiego Funduszu ds. Uchodźców przekazano w latach sumę 216 mln euro. Każdego roku 5% z rocznego budżetu przekazywano na inicjatywy i projekty pilotażowe, wymianę doświadczeń i sposobów wdrażania nowych środków i procedur wizowych i azylowych. Natomiast znaczna część środków była przeznaczana na utrzymanie uchodźców: zakwaterowanie, wyżywienie, odzież, kieszonkowe, ochronę zdrowia, koszty organizacyjne i administracyjne. Środki Funduszu trafiały bezpośrednio do państw, które na poziomie krajowym realizowały wspólnotową politykę migracyjną. Fundusz pokrywał do 50% wnioskowanej kwoty projektu. W dniu 12 lutego 2004 r. Komisja Europejska zaakceptowała propozycję kolejne j Decyzji Rady Unii Europejskiej o przedłużeniu EFU na lata W tym okresie finansowania podkreślano realizację zasady solidarności między WE a państwami członkowskimi, dotyczącą azylantów i wdrażania procedur azylowych, integracji osób, które wnioskują o statut uchodźcy i repatriantów. W tym celu na szczeblu wspólnotowym zostały uregulowane następujące dziedziny: a. warunki wjazdu i pobytu jak również normy dotyczące procedur wydawania przez państwa członkowskie długoterminowych wiz i dokumentów pobytowych, w tym dla celów łączenia rodzin, b. określenie praw obywateli państw trzecich legalnie przebywających w państwie członkowskim, w tym warunków dotyczących swobody przemieszczania się i pobytu w innych państwach członkowskich, c. nielegalna imigracja i nielegalny pobyt, w tym wydalenie i odsyłanie osób przebywających nielegalnie; d. zwalczanie handlu ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi. Fundusz wspiera działania w państwach członkowskich w jednej lub większej liczbie następujących dziedzin: 73

74 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym 1. warunki przyjmowania uchodźców i procedury azylowe; 2. integracja osób, których pobyt na terytorium danego państwa członkowskiego ma charakter stały i trwały; 3. poprawa zdolności państw członkowskich do opracowywania, monitorowania i oceniania ich polityk azylowych w świetle zobowiązań tych państw wynikających z istniejącego i przyszłego prawodawstwa wspólnotowego dotyczącego wspólnego europejskiego systemu azylowego, w szczególności z myślą o nawiązaniu praktycznej współpracy między państwami członkowskimi; 4. przesiedlanie osób. Do celów niniejszej decyzji przesiedlenie oznacza proces, zgodnie z którym obywatele państw trzecich lub bezpaństwowcy, na wniosek UNHCR złożony w oparciu o potrzebę międzynarodowej ochrony danej osoby, są przemieszczani z państwa trzeciego do państwa członkowskiego, w którym zezwala im się osiedlić po nadaniu im jednego z następujących statusów: a. statusu uchodźcy, b. statusu, który na mocy krajowego i wspólnotowego prawa zapewnia te same prawa i korzyści co status uchodźcy; 5. przemieszczanie osób z państwa członkowskiego, które przyznało im międzynarodową ochronę, do innego państwa członkowskiego, w którym zostanie im przyznana podobna ochrona, a także osób do innego państwa członkowskiego, w którym zostaną rozpatrzone ich wnioski o udzielenie międzynarodowej ochrony. Cele Funduszu realizowane są w ramach wieloletniego okresu programowania w latach W związku z obowiązującą zasadą kwalifikowalności wydatków n+1, działania (projekty) w praktyce mogą być realizowane w latach Należy dodać, że poza ww. dwoma funduszami przeznaczonymi tylko dla cudzoziemców w naszym kraju, mogą oni korzystać ze wsparcia w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, który finansuje integrację społeczną, zapobieganie wykluczeniu społecznemu, ekonomię społeczną i inne formy aktywnej polityki społecznej 104. Podsumowanie Kwestie migracji regulują zarówno przepisy prawa międzynarodowego, wspólnotowego, jak i polskiego. Należy pamiętać, że uregulowanie praw migrantów zostało zapoczątkowane w dokumentach organizacji międzynarodowych zaraz po zakończeniu II wojny światowej, zaś w Polsce pierwsze regulacje i akty prawne podpisano w latach 90. XX wieku (p. tab. 7). 104 Szerzej na temat EFS: K.Głąbicka, Europejski model socjalny, Radom 2012 r., rozdział 5. 74

75 Prawa socjalne uchodźców i emigrantów Tabela 7. Dokumenty regulujące kwestie migracji Dokumenty ONZ Rada Europy UE Ustawodawstwo polskie Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 r. Konwencja Genewska o statusie uchodźcy z 1951 r. Konwencja Praw Dziecka z 1989 r. Konwencje MOP Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r. Europejska Karta Społeczna Traktat o UE Karta Podstawowych Praw Socjalnych Pracobiorców Układ z Schengen z 1985 r. Rozporządzenie Dublin II z 2003 r. Konstytucja RP Ustawa o cudzoziemcach z 2013 r. Ustawa o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP z 2003 r. Ustawa o pomocy społecznej z 2004 r. Źródło: opracowanie własne Polskie przepisy są zgodne ze standardami międzynarodowymi oraz przyjętymi rozwiązaniami w tym zakresie na szczeblu UE. Unia Europejska przyznaje również środki finansowe na wsparcie działań na rzecz migrantów. Dotychczas Polska korzystała z dwóch takich instrumentów finansowych: Europejskiego Funduszu ds. Uchodźców oraz Europejskiego Funduszu na Rzecz Integracji Obywateli Państw Trzecich. Pytania i zadania kontrolne Scharakteryzuj podstawowy akt prawa międzynarodowego regulujący status uchodźcy Jak wygląda współpraca Strony polskiej z pozostałymi państwami członkowskimi UE w obszarze migracji?. Jakie akty prawa polskiego regulują problematykę pobytu cudzoziemców na terytorium RP? Î Î Na podstawie jakich przepisów prawnych przyznawana jest pomoc socjalna dla cudzoziemców oraz realizowana jest praca socjalna z cudzoziemcami w Polsce? Jaka jest rola i przeznaczenie środków finansowych UE na rzecz cudzoziemców? Literatura 1. Głąbicka K., Europejski model socjalny, wyd.pr,radom Głąbicka K., Europejski Fundusz Uchodźczy jako instrument finansujący bezpieczeństwo uchodźców, [w:] Współczesne dylematy bezpieczeństwa-nowe wyzwania, pod red. J.Pięty i B.Purskiego, Wyd. WSBiO, Warszawa Głąbicka K., Wspieranie grup marginalizowanych społecznie przez fundusze socjalne UE, [w:] Wsparcie społeczne między teorią a praktyką, pod red. M.Gagackiej i A.Gołębiowskiego, wyd. PTPS, Warszawa Klaus W. (red.), Prawne uwarunkowania integracji uchodźców, Wyd. SIP, Warszawa Polityka migracyjna Polski stan obecny i postulowane działania, wyd. URM, Warszawa Sierpowska I., Pomoc społeczna jako administracja świadcząca, Wyd. Lex, Warszawa

76 Akty prawne 1. Konstytucja RP. 2. Konwencja Genewska. 3. Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 roku o cudzoziemcach (tekst jednolity Dz. U. z 2006 r. Nr 234, poz. 1694). 4. Ustawa z dnia 14 lipca 2006 roku o wjeździe na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, pobycie oraz wyjeździe z tego terytorium obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej i członków ich rodzin (Dz. U. z 2006 r. Nr 144, poz. 1043). 5. Ustawa o obywatelstwie polskim, z dnia 15 lutego 1962 r. (tekst jednolity Dz. U. z 2000 r. Nr 28, poz. 353 ze zmianami). 6. Ustawa o repatriacji, z dnia 09 listopada 2000 r. (Dz. U. z 2000 r. Nr 106, poz. 1118). 7. Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. z 2008 r. Nr 69, poz. 415, z późn. zm.). 8. Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej (Dz. U. z 2006r. Nr 234, poz. 1695, z późn. zm. 9. Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (Dz. U. z 2003 r. Nr 122, poz. 1143, z późn. zm.). 10. Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2008 r. Nr 115, poz. 728, z późn. zm.). 11. Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027, z późn. zm.). 12. Ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz.U. z 2006 r. Nr 139, poz. 992, z późn. zm.). 13. Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572, z późn. zm.). 14. Ustawa z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz.U r. Nr 65, poz. 385, z późn. zm.). 15. Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. z 2007 r. Nr 155, poz. 1095, z późn. zm.). 16. Ustawa z dnia 10 kwietnia 1974 r. o ewidencji ludności i dowodach osobistych (Dz. U. z 2001 r., nr 87, poz. 960 z późn. zm.). 17. Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych i administracji z dnia 10 listopada 2011 r. w sprawie wysokości pomocy dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy, 18. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 9 marca 2009 r. w sprawie udzielania pomocy cudzoziemcom, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą. 19. Rozporządzenie Rady nr 343/2003/WE z dnia 18 lutego 2003 r. ustanawiające kryteria i mechanizmy określania państwa członkowskiego właściwego dla rozpatrywania wniosku o azyl, wniesionego w jednym z państw członkowskich przez obywatela państwa trzeciego (tzw. Rozporządzenie Dublin II) Dz. Urz. UE L 50 z Rozporządzenie Rady nr 2725/2000/WE z dnia 11 grudnia 2000 r. dotyczące ustanowienia systemu Eurodac do porównywania odcisków palców w celu skutecznego stosowania Konwencji Dublińskiej Dz. Urz. L 316 z Dyrektywa Rady 2004/83/WE z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie minimalnych norm dla kwalifikacji i statusu obywateli państw trzecich lub bezpaństwowców jako uchodźców lub jako osoby, które z innych względów potrzebują międzynarodowej ochrony oraz zawartości przyznawanej ochrony Dz. Urz. L 304 z Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/115/WE z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie wspólnych norm i procedur stosowanych przez państwa członkowskie w odniesieniu do powrotu legalnie przebywających obywateli państw trzecich Dz. Urz. L 348 z Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia roku w sprawie sposobu przeprowadzania kontroli legalności pobytu cudzoziemców na terytorium RP (Dz. U. z 2003 r. Nr 146, poz. 1426).

77 3. Podmioty działające w obszarze problematyki migracyjnej Dynamika pojawiania się problemów migracyjnych, ich skala i wieloaspektowość zarówno w wymiarze globalnym, europejskim, jak i lokalnym sprawiają, iż wyłania się potrzeba poszukiwania nowych paradygmatów polityki społecznej, które w sposób bardziej adekwatny odnosiłyby się do praktyki ponowoczesnych społeczeństw, zaś w wymiarze teoretycznym pełniej wyjaśniałyby funkcjonowanie systemów społecznych współczesnych państw. Wśród propozycji nowych rozwiązań teoretycznych i praktycznych z zakresu polityki społecznej ważne miejsce zajmuje pluralizm instytucjonalny wielosektorowość 105. Przekłada się to na decentralizację i nowe tendencje w zarządzaniu, akcentujące fakt, iż sektor publiczny, a szczególnie administracja publiczna jest ważnym elementem społeczeństwa (w szerszym znaczeniu) i pozostaje w interakcji z członkami (jednostkami, grupami) społeczeństwa obywatelskiego (w znaczeniu węższym) poprzez odpowiednie procedury partycypacyjne i konsultacyjne. Również w przypadku kwestii migracji za tę politykę odpowiedzialne są zarówno podmioty międzynarodowe (UNHCR), jak i administracja rządowa (ministerstwa i urzędy centralne) oraz poszczególne szczeble jednostek samorządu terytorialnego (poziom województwa, powiatu i gminy). W pierwszym okresie (początek lat 90. XX w.) tworzenia polityki migracyjnej państwa polskiego odpowiedzialny za opracowanie i koordynowanie całości prac związanych z opracowaniem polskiej polityki migracyjnej był ówczesny Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji. W kwietniu 1997r. podległy mu resort opracował dokument pt. Harmonogram prac nad stworzeniem podstawowych założeń polityki migracyjnej państwa. Z uwagi na fakt, że problematyka migracyjna dotyczy różnych kategorii i grup cudzoziemców, prace nad polską polityką migracyjną są prowadzone w siedmiu grupach tematycznych: legalizacja pobytu (cofanie wiz i zezwoleń), zwalczanie nielegalnej migracji, zatrudnianie cudzoziemców, polityka wizowa wobec krajów szczególnego ryzyka imigracyjnego, wydalanie niepożądanych cudzoziemców, 105 Szerzej na ten temat: M.Grewiński, Wielosektorowa polityka społeczna. O przeobrażeniach państwa opiekuńczego, Wyd. Elipsa, Warszawa

78 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym integracja uchodźców i osób osiedlających się na stałe w Polsce, repatriacja Polaków i osób polskiego pochodzenia. Problematyka związana z legalizacją pobytu została rozwiązana poprzez wydawane ustawodawstwo w tym zakresie. W przypadku wydalania niepożądanych cudzoziemców Rzeczpospolita Polska podpisała z krajami sąsiedzkimi umowy o readmisji, a Straż Graniczna jest odpowiedzialna za budowę infrastruktury granicznej i umacnianie służb ochrony granicy wschodniej. W przypadku polityki wizowej wobec krajów szczególnego ryzyka imigracyjnego MSZ określił i wydał rozporządzenie zawierające listę bezpiecznych krajów trzecich. Pracownicy cudzoziemscy są dopuszczani do polskiego rynku pracy na zasadzie zatrudnienia uzupełniającego, nie zaś wypierającego i zgodnie z przepisami wydanymi przez Ministra Pracy i Polityki Społecznej. Ten sam resort reguluje kwestie integracji cudzoziemców w Polsce. Polityka repatriacyjna polega głównie na jak najszybszym usamodzielnieniu repatrianta, zintegrowaniu go z przyjmującym społeczeństwem poprzez udział w programach adaptacji zawodowej i społecznej. Problematyką migracyjną zajmują się zarówno podmioty globalne, państwowe, jak i organizacje pozarządowe (międzynarodowe i krajowe) Podmioty międzynarodowe UNHCR Najważniejszym międzynarodowym podmiotem jest Urząd Wysokiego Komisarza ds. Uchodźców - UNHCR 106, który organizuje międzynarodową ochronę uchodźców pod egidą ONZ, dąży do rozwiązywania problemów uchodźców przez ich ochronę, repatriację i asymilację w nowym środowisku, jak również w wyniku konfliktów zbrojnych organizuje przesiedlanie uchodźców do innych krajów. UNHCR podlega Zgromadzeniu Ogólnemu ONZ i Radzie Gospodarczej i Społecznej ONZ (ECOSOC). Dwuletnie programy i korespondujący budżet agendy zatwierdza Komitet Wykonawczy UNHCR, aktualnie składający się z 85 członków. Programy i budżet prezentuje mianowany przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Wysoki Komisarz NZ ds. Uchodźców, którym obecnie jest Antonio Guterres. Biuro UNHCR w Warszawie 107, które jest przedstawicielstwem Regionalnym UNHCR w Europie Środkowej, dąży do tego, aby osobom ubiegającym się o status uchodźcy zapewnić dostęp do terytorium państw, do sprawiedliwych i efektywnych procedur, oraz odpowiednie warunki recepcyjne. UNHCR promuje również skuteczną integrację osób uznanych za uchodźców w społeczeństwie przyjmującym, lub przesiedlenia w przypadku uchodźców, którzy nie mogą Biuro UNHCR mieści się w Warszawie przy ul. Szucha 13/1 lok

79 Podmioty działające w obszarze problematyki migracyjnej pozostać w kraju, który jako pierwszy udzielił im schronienia. Innym zadaniem głównej agendy ONZ zajmującej się uchodźcami jest aktywny udział w monitorowaniu problemu bezpaństwowości w regionie oraz ochrona osób bezpaństwowych. Biuro lobbuje za stworzeniem i wzmocnieniem odpowiednich krajowych ram prawnych, które pozwoliłyby zmniejszyć skalę problemu bezpaństwowości. UNHCR zwraca szczególną uwagę na szczególne potrzeby niektórych grup uchodźców, takich jak dzieci, kobiety, osoby starsze czy osoby niepełnosprawne. Dla UNHCR integracja lokalna stanowi dynamiczny, złożony proces dwustronny, prowadzący do pełnego i równego członkostwa w społeczeństwie pełniącym rolę gospodarza. Konwencja o uchodźcach z 1951 roku wymienia szereg praw społeczno-gospodarczych i prawnych koniecznych dla zapewnienia udanej integracji. Są to między innymi: swoboda przemieszczania się, dostęp do edukacji i rynku pracy, dostęp do państwowej pomocy społecznej, możliwość nabywania nieruchomości oraz w dłuższym okresie możliwość uzyskania obywatelstwa. Promując integrację uchodźców, UNHCR w Europie Środkowej wspiera rozwój odpowiednich przepisów i strategii szkoleniowych, zdrowotnych, społecznych i dotyczących zatrudnienia. Lobbuje także na rzecz wprowadzenia usług, które umożliwią osobom ubiegającym się o status uchodźcy zdobycie samodzielności ułatwiającej przyszłą integrację. UNHCR zwraca uwagę na wpływ warunków recepcyjnych na szanse powodzenia integracji. Poza tym UNHCR stara się ułatwić proces łączenia rodzin, częściowo poprzez identyfikację spraw precedensowych Międzynarodowa Organizacja ds. Migracji Międzynarodowa Organizacja do Spraw Migracji (IOM) została powołana w 1951 roku jako międzyrządowy organ zajmujący się problemami wysiedleńców oraz pomocą uchodźcom i migrantom w Europie 108. Obecnie IOM prowadzi różnorodne działania, związane z zarządzaniem migracjami na całym świecie. Międzynarodowa Organizacja do Spraw Migracji ma ponad pięćdziesięcioletnie doświadczenie w działalności na wszystkich kontynentach. Jest wiodącą organizacją zajmującą się migracjami. Współpracuje ze środowiskami migracyjnymi i rządami w celu dostarczania i wdrażania rozwiązań problemów migracyjnych, przy poszanowaniu praw człowieka. Międzynarodowa Organizacja do Spraw Migracji działa zgodnie z zasadą mówiącą, iż legalne migracje z poszanowaniem praw człowieka przynoszą korzyść zarówno migrantom, jak i społeczeństwom, które ich przyjmują. Współpracując z innymi organizacjami międzynarodowymi, IOM: Pomaga w sprostaniu rosnącym wyzwaniom operacyjnym, związanym z migracjami. Przyczynia się do lepszego rozumienia procesów migracyjnych. Wspiera rozwój społeczny i gospodarczy poprzez migrację. Dba o poszanowanie godności i zaspokojenie potrzeb migrantów

80 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym Międzynarodowa Organizacja do Spraw Migracji (IOM) działa w Polsce od 2002 roku 109. Dotychczasowe działania biura IOM w Warszawie obejmują następujące zagadnienia: Partnerstwo dla aktywizacji zawodowej Romów Celem projektu jest zwiększenie aktywności zawodowej Romów poprzez tworzenie spółdzielni socjalnych sprofilowanych tak, by tworzyć miejsca pracy dla członków lokalnych społeczności romskich przy maksymalnym wykorzystaniu umiejętności i potencjału już posiadanego przez te społeczności. W ramach projektu powstały cztery takie spółdzielnie: w Szczecinku, Krakowie, Olsztynie i w Sławnie. Ich członkowie przez czas trwania projektu (tj. do marca 2008 r.) otrzymywali wsparcie finansowe i merytoryczne. Dobrowolne powroty projekt skierowany jest do cudzoziemców, którzy z różnych powodów nie mogą pozostać dłużej na terenie Polski (nie uzyskali azylu lub statusu uchodźcy, wycofali wniosek o przyznanie statusu uchodźcy). Działania realizowane w ramach projektu obejmują doradztwo powrotowe, organizację podróży oraz pomoc w uzyskania dokumentów podróżnych. Przeciwdziałanie handlowi ludźmi oprócz bezpośredniej pomocy ofiarom handlu ludzi, IOM starał się zwiększyć świadomość Polaków na temat sytuacji kobiet ofiar tego nielegalnego procederu. Ponadto IOM w czterech krajach Europy Środkowej przeprowadziła projekt badawczy mający podnieść stopień zrozumienia aspektów popytowych handlu ludźmi. Integracja imigrantów poszerzanie kompetencji IOM organizuje szkolenia dla kadry wspierającej integrację imigrantów, przygotowującej i wdrażającej indywidualne programy integracyjne. Przewóz osób IOM wspomaga mobilność uczestników różnych programów: studentów, stypendystów, np. poprzez oferowanie specjalnej taryfy na bilety do Australii. Programy Humanitarno-Społeczne w ramach tej grupy działań, IOM skierowało pomoc rzeczową, medyczną, prawną i finansową na rzecz grup prześladowanych przez hitlerowców, ofiar Holokaustu i przymusowych pracowników w III Rzeszy. 109 Biuro w Warszawie: ul. Mariensztat 8, Warszawa, tel.: (22) , fax: (22) , iomwarsaw@iom. int 80

81 Podmioty działające w obszarze problematyki migracyjnej Badania naukowe IOM była współinicjatorem utworzenia Środkowoeuropejskiego Forum Badań Migracyjnych ośrodka zajmującego się badaniem różnych aspektów migracji wewnętrznych i zewnętrznych Podmioty krajowe Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (MSW) W Polsce odpowiedzialnym za problematykę migracyjną jest minister spraw wewnętrznych i podległy mu Departament Polityki Migracyjnej 110. Do zakresu działania Departamentu Polityki Migracyjnej należy 111 : 1. Prowadzenie spraw dotyczących realizacji zadań ministra w zakresie koordynowania działań związanych z polityką migracyjną państwa, w szczególności: a. współdziałanie w tworzeniu i realizacji polityki migracyjnej i integracyjnej wobec imigrantów, b. inicjowanie, analizowanie i opiniowanie projektów aktów normatywnych oraz innych dokumentów dotyczących polityki migracyjnej państwa, c. inicjowanie i współorganizowanie przedsięwzięć mających na celu upowszechnianie wiedzy na temat zagadnień dotyczących polityki migracyjnej państwa; 2. Gromadzenie informacji i opracowywanie analiz sytuacji migracyjnej w kraju i za granicą. 3. Prowadzenie współpracy międzynarodowej w obszarze spraw migracyjnych pozostających w zakresie kompetencji ministra. 4. Współpraca z instytucjami, organizacjami pozarządowymi i placówkami naukowo- -badawczymi w kraju i za granicą w zakresie spraw migracyjnych, w szczególności analizy danych dotyczących migracji zagranicznych. 5. Koordynacja działań krajowego punktu kontaktowego Europejskiej Sieci Migracyjnej, w szczególności w zakresie opracowywania analiz i raportów z obszaru migracji; 6. prowadzenie spraw związanych z nadzorem ministra nad: a. Strażą Graniczną, b. Szefem Urzędu do spraw Cudzoziemców. 7. Prowadzenie spraw związanych ze zlecaniem - jednostkom niezaliczonym do sektora finansów publicznych, prowadzącym działalność pożytku publicznego - zadań publicznych z zakresu bezpieczeństwa i porządku publicznego dotyczących problematyki handlu ludźmi, zgodnie z ustawą z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie Podstawa prawna: Zarządzenie Nr 4 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 9 grudnia 2011 r. w sprawie ustalenia regulaminu organizacyjnego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, z późn. zm. 81

82 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym 8. Obsługa merytoryczna i organizacyjno-techniczna Zespołu do Spraw Zwalczania i Zapobiegania Handlowi Ludźmi. 9. Obsługa merytoryczna i organizacyjno-techniczna międzyresortowego Zespołu do Spraw Migracji. Organy pomocnicze Ministra to: 1 Zespół do spraw Zwalczania i Zapobiegania Handlowi Ludźmi 112 W skład Zespołu wchodzą: 1. przewodniczący przedstawiciel ministra właściwego do spraw wewnętrznych w randze sekretarza lub podsekretarza stanu; 2. zastępca przewodniczącego Zastępca Komendanta Głównego Policji; 3. członkowie przedstawiciele: a. ministra właściwego do spraw administracji publicznej, b. ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania, c. Ministra Sprawiedliwości, d. ministra właściwego do spraw wewnętrznych, e. ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego, f. ministra właściwego do spraw zagranicznych, g. ministra właściwego do spraw zdrowia, h. Komendanta Głównego Policji, i. Komendanta Głównego Straży Granicznej, j. Szefa Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, k. Pełnomocnika Rządu do spraw Równego Traktowania, l. Szefa Urzędu do Spraw Cudzoziemców; 4. sekretarz wyznaczony spośród pracowników urzędu obsługującego ministra właściwego do spraw wewnętrznych. Do jego zadań należy: 1. ocena realizacji Krajowego Programu Zwalczania i Zapobiegania Handlowi Ludźmi; 2. proponowanie oraz opiniowanie podejmowanych działań zmierzających do skutecznego zwalczania i zapobiegania handlowi ludźmi. Organy administracji rządowej udzielają Zespołowi niezbędnej pomocy w wykonywaniu jego zadań, w zakresie swoich kompetencji. Posiedzenia Zespołu odbywają się co najmniej dwa razy do roku. W ramach Zespołu mogą być utworzone grupy robocze w celu opracowania zagadnień wchodzących w zakres 112 Zarządzenie Nr 32 Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 kwietnia 2012 r. zmieniające zarządzenie w sprawie utworzenia Zespołu do spraw Zwalczania i Zapobiegania Handlowi Ludźmi. 82

83 Podmioty działające w obszarze problematyki migracyjnej jego działania. Przewodniczący Zespołu może zapraszać do udziału w jego pracach inne osoby, przedstawicieli zainteresowanych organów państwowych, instytucji i organizacji, a także ekspertów. 2.Zespół do spraw Migracji 113 Po raz pierwszy taki organ opiniodawczo-doradczy Rady Ministrów został powołany w 1997r. jako Międzyresortowy Zespół ds. Migracji 114, 115. Od 2007 roku nosi on nazwę Zespół do spraw Migracji. Jego celem jest zapewnienie koordynacji zadań i uzgodnień działań realizowanych przez organy administracji rządowej w zakresie problematyki migracji oraz wymiany informacji i monitorowania prac prowadzonych na poziomie wspólnotowym w tym zakresie. Zespół jest organem pomocniczym Prezesa Rady Ministrów. W jego skład wchodzą: 1. przewodniczący minister spraw wewnętrznych i administracji; 2. zastępcy przewodniczącego: a. sekretarz lub podsekretarz stanu w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji; b. sekretarz lub podsekretarz stanu w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej; c. Szef Urzędu do spraw Cudzoziemców lub jego zastępca; d. członkowie w randze sekretarza lub podsekretarza stanu, wyznaczeni przez: Szefa Kancelarii Prezesa Rady Ministrów, ministra właściwego do spraw finansów publicznych, ministra właściwego do spraw gospodarki, ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, ministra właściwego do spraw nauki i do spraw szkolnictwa wyższego, ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania, ministra właściwego do spraw pracy, ministra właściwego do spraw rozwoju regionalnego, ministra właściwego do spraw wewnętrznych, ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego, ministra właściwego do spraw zagranicznych, ministra właściwego do spraw zdrowia, Sekretarza Komitetu Integracji Europejskiej, e. Prezes Głównego Urzędu Statystycznego lub jego zastępca, f. Prezes Urzędu do spraw Repatriacji i Cudzoziemców lub jego zastępca, g. Komendant Główny Policji lub jego zastępca, 113 Zarządzenie Nr 12 Prezesa Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2007 r. w sprawie utworzenia Zespołu do Spraw Migracji 114 Monitor Polski nr 73/97, poz Zgodnie z Zarządzeniem Prezesa Rady Ministrów z dnia 3 października 1997 r. Na podstawie art. 12 ust. 1 pkt 3 i ust. 2 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o Radzie Ministrów (Dz. U. z 2003 r. Nr 24, poz. 199, z późn. zm. 83

84 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym h. Komendant Główny Straży Granicznej lub jego zastępca, i. Szef Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego lub jego zastępca; 3. sekretarz Zespołu wyznaczony przez przewodniczącego Zespołu pracownik Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji. Do zadań Zespołu należy: 1. Inicjowanie kierunków zmian legislacyjnych i instytucjonalnych w zakresie związanym z problematyką migracji i rekomendowanie ich Radzie Ministrów celem przyjęcia stanowiska Rady Ministrów. 2. Przygotowanie propozycji dotyczących modyfikacji dotychczasowych kompetencji w zakresie problematyki migracji. 3. Opiniowanie wieloletnich i rocznych programów krajowych dotyczących wykorzystania środków ze wspólnotowych instrumentów finansowych w obszarze migracji, w tym Europejskiego Funduszu na rzecz Uchodźców. 4. Opiniowanie wieloletnich i rocznych programów krajowych Europejskiego Funduszu na rzecz Integracji Obywateli Państw Trzecich. 5. Proponowanie kierunków działań w zakresie integracji cudzoziemców w Polsce. 6. Wymiana informacji oraz monitorowanie prac prowadzonych w UE w zakresie problematyki migracji. 7. Współpraca z organami administracji rządowej, samorządowej oraz organizacjami pozarządowymi w zakresie problematyki migracji. Organy administracji rządowej udzielają Zespołowi niezbędnej pomocy w wykonywaniu jego zadań, w zakresie swoich kompetencji. Jego posiedzenia odbywają się co najmniej dwa razy do roku. W ramach Zespołu mogą być tworzone grupy robocze w celu opracowania zagadnień wchodzących w zakres jego działania. Przewodniczący Zespołu może zapraszać do udziału w jego pracach inne osoby, przedstawicieli administracji rządowej i samorządowej, instytucji i organizacji pozarządowych zajmujących się pomocą cudzoziemcom, a także ekspertów, jeżeli udział tych osób jest uzasadniony zakresem tematycznym prac Zespołu Urząd ds. Cudzoziemców 116 Centralnym organem administracji rządowej właściwym w sprawach wjazdu cudzoziemców na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, przejazdu przez to terytorium, pobytu na nim i wyjazdu z niego, nadawania statusu uchodźcy, udzielania cudzoziemcom azylu, wyrażania zgody na pobyt tolerowany oraz udzielania ochrony czasowej jest Szef Urzędu do

85 Podmioty działające w obszarze problematyki migracyjnej spraw Cudzoziemców 117, z wyjątkiem spraw zastrzeżonych dla innych organów. Nadzór nad Szefem Urzędu do spraw Cudzoziemców sprawuje minister właściwy do spraw wewnętrznych. Do zakresu działań Szefa Urzędu do spraw Cudzoziemców należy m.in.: nadawanie i pozbawianie statusu uchodźcy; udzielanie i pozbawianie azylu; udzielanie i cofanie zgody na pobyt tolerowany; udzielanie ochrony czasowej; legalizacja pobytu cudzoziemca; udzielanie pomocy cudzoziemcom ubiegającym się o nadanie statusu uchodźcy; nakładanie kar administracyjnych na przewoźników; przedłużanie okresu pobytu cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy w strzeżonym ośrodku lub areszcie; gromadzenie, analizowanie oraz udostępnianie informacji o krajach pochodzenia cudzoziemców; współpraca z instytucjami UE w zakresie działania Szefa Urzędu do spraw Cudzoziemców; opracowywanie na podstawie krajowego zbioru rejestrów i ewidencji w sprawach cudzoziemców danych statystycznych i ich udostępnianie; wytwarzanie i personalizowanie dokumentów wydawanych cudzoziemcom; kontrola wykonywanych przez wojewodów zadań w zakresie zgodności ich działania z prawem oraz polityką w dziedzinie migracji i uchodźstwa. Prezes Urzędu do spraw Cudzoziemców jest centralnym organem administracji rządowej właściwym w sprawach wjazdu cudzoziemców na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, przejazdu przez to terytorium, pobytu na nim i wyjazdu z niego oraz w sprawach udzielania zgody na pobyt ze względów humanitarnych lub zgody na pobyt tolerowany. Urząd pełni funkcję krajowego punktu kontaktowego do przekazywania organom innych państw członkowskich Unii Europejskiej informacji o udzieleniu zezwolenia na pobyt czasowy cudzoziemcowi posiadającemu zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego UE udzielone przez inne państwo członkowskie Unii Europejskiej. Zgodnie z art. 17 Konwencji Wykonawczej do Układu z Schengen z dnia 14 czerwca 1985 r. wydanie wizy w niektórych sprawach wymaga przeprowadzenia konsultacji z centralnym organem państwa członkowskiego UE, w którym wniosek został złożony lub centralnym organem innego państwa członkowskiego UE. Zgodnie z tą procedurą rolę Centralnego Organu Wizowego w Polsce pełni Urząd do spraw Cudzoziemców

86 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym Departament Pomocy Socjalnej UdsC W Urzędzie został powołany Departamentu Pomocy Socjalnej. Do zakresu jego działania należy prowadzenie spraw związanych z: 1. udzielaniem pomocy: a. cudzoziemcom ubiegającym się o nadanie statusu uchodźcy, b. cudzoziemcom, którzy cofnęli wniosek o nadanie statusu uchodźcy, c. małoletnim cudzoziemcom przebywającym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej bez opieki ubiegającym się o udzielenie azylu, d. cudzoziemcom korzystającym z ochrony czasowej; 2. koordynowaniem wykonywania zadań przez komórki organizacyjne Urzędu w zakresie korzystania przez cudzoziemców z ochrony czasowej; 3. zapewnieniem prowadzenia ośrodków dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy; 4. nadzorem nad wykonywaniem ochrony fizycznej w ośrodkach dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy prowadzonych w obiektach nienależących do Urzędu; 5. organizacją pogrzebów w przypadku śmierci cudzoziemców, którzy ubiegali się o nadanie statusu uchodźcy lub z wypłatą zasiłku pogrzebowego osobie, która poniosła koszty pogrzebu takiego cudzoziemca; 6. współpracą z organami administracji rządowej i samorządowej oraz organizacjami pozarządowymi w zakresie pomocy socjalnej udzielanej cudzoziemcom; 7. zapewnieniem wsparcia cudzoziemcom w zakresie dotyczącym postępowania w sprawie nadania statusu uchodźcy oraz udzielaniem informacji w zakresie pomocy społecznej; 8. współudziałem w przygotowywaniu i realizacji projektów finansowych z partnerami zagranicznymi; 9. współudziałem w przygotowywaniu i realizacji projektów finansowanych ze środków Unii Europejskiej; 10. współpracą z właściwymi organami w celu zapewnienia bezpieczeństwa i porządku w ośrodkach dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy; 11. wykonywaniem zadań związanych z gospodarowaniem nieruchomościami pozostającymi w zarządzie trwałym Urzędu w zakresie dotyczącym obsługi ośrodków dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy; 12. wykonywaniem zadań związanych z gospodarowaniem składnikami majątku ruchomego Urzędu w zakresie dotyczącym obsługi ośrodków dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy. Departament Pomocy Socjalnej uczestniczy w przygotowaniu i realizacji projektów finansowanych z Europejskiego Funduszu na rzecz Uchodźców oraz w programach międzynarodowych dotyczących opieki udzielanej osobom ubiegającym się o nadanie statusu uchodźcy. 86

87 Podmioty działające w obszarze problematyki migracyjnej Obecnie pracownicy DPS biorą udział w międzynarodowym projekcie ENARO wraz z 15 państwami UE oraz Szwajcarią i Norwegią. Projekt ten opiera się na wymianie dobrych praktyk i cennych doświadczeń oraz wzmacnianiu współpracy międzynarodowej w obszarze opieki nad osobami ubiegającymi się o nadanie statusu uchodźców. Idea Programu realizowana jest poprzez regularną (dwa razy do roku) wymianę pracowników z państw należących do ENARO 118. W grudniu 2011 r. zakończył się dwuletni projekt RET - Reception Export Teams, realizowanym przez holenderską Centralną Agencję ds. Azylu (COA), w którym udział brali przedstawiciele DPS. Założeniem projektu było wypracowanie wspólnej metodologii w pięciu obszarach, związanych z przyjmowaniem i opieką nad osobami ubiegającymi się o status uchodźcy: integracja (integration), zakwaterowanie (accomodation), współpraca z kluczowymi partnerami (cooperation with chain partners), personel (Staff capacity), grupy wrażliwe/o specjalnych potrzebach (vulnerable groups). Realizacja projektu związana jest z planami Komisji Europejskiej dotyczącymi wprowadzenia zmian w Dyrektywie Rady 2003/9/WE, w sprawie minimalnych standardów przyjmowania osób ubiegających się o status uchodźcy w państwach członkowskich UE. Ponadto produktem końcowym projektu jest dokument, w którym został sformułowany zbiór dobrych praktyk oraz wytycznych, które mogą zostać wdrożone w państwach członkowskich. Realizujemy także projekty współfinansowane z Europejskiego Funduszu na rzecz Uchodźców. Departament Pomocy Socjalnej współpracuje z organizacjami pozarządowymi oraz instytucjami porządku publicznego (Straż Graniczna czy Policja), w zakresie opieki jaką sprawuje nad cudzoziemcami ubiegającymi się o nadanie statusu uchodźcy. Obecnie DPS zaangażowany jest w następujące projekty partnerskie: 1. Uchodźcy - moi sąsiedzi z Polskim Forum Migracyjnym. Projekt obejmuje działania, które wspierają proces integracji cudzoziemców wnioskujących o status uchodźcy w Polsce z lokalną społecznością w tych miejscowościach, w których cudzoziemcy oczekują na nadanie statusu uchodźcy. Projekt skierowany jest do różnych grup istotnych dla procesu integracji cudzoziemców: do samych cudzoziemców; do ogółu lokalnych społeczeństw; do grup zawodowych, których kontakt z cudzoziemcami jest lub będzie szczególnie intensywny; do mediów, które zostaną zaproszone do współpracy przy tworzeniu pozytywnych relacji społecznych wokół ośrodków. 2. Daj im szansę! Wsparcie prawne i informacyjne osób szczególnej troski poszukujących ochrony w Polsce i przeciwdziałanie przemocy seksualnej ze względu na płeć w ośrodkach dla osób ubiegających się o status uchodźcy z Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć. Projekt obejmuje następujące grupy działań: 118 ENARO - European Network of Asylum Reception Organizations 87

88 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym Poprawa dostępu do poradnictwa prawnego oraz informacji dla osób ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy przebywających w ośrodkach i poza nimi. Kampania informacyjna na temat przemocy seksualnej i przemocy domowej oraz praw cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy. Realizacja zadań przewidzianych w Porozumieniu w sprawie standardowych procedur postępowania w zakresie rozpoznawania, przeciwdziałania oraz reagowania na przypadki przemocy seksualnej lub przemocy związanej z płcią wobec cudzoziemców przebywających w ośrodkach dla osób ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy. Monitoring warunków bezpieczeństwa i występowania przypadków przemocy seksualnej w ośrodkach uchodźców oraz prac Lokalnych Zespołów Współdziałania. Działania na rzecz dialogu międzykulturowego pomiędzy środowiskiem przyjmującym a cudzoziemcami oraz kampania społeczna dotycząca podniesienia akceptacji uchodźców skierowana do społeczeństwa polskiego. 3. Kampania edukacyjna na rzecz poprawy zdrowia i opieki medycznej dla osób ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy. Faza II z Międzynarodową Organizacją do spraw Migracji. Celem tej fazy projektu jest przyczynienie się do poprawy dostępności, jakości i skuteczności opieki medycznej dla osób ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy oraz dla osób objętych ochrona międzynarodową poprzez promocję zdrowia. 4. OBCY? Zbliżenia ze Stowarzyszeniem Dla Ziemi. W ramach projektu zorganizowane są warsztaty: praw człowieka dla dzieci i młodzieży, kulturowe dla nauczycieli, artystyczne, teatralne oraz etnograficzne. Ponadto prowadzone są zajęcia nauki języka angielskiego oraz kursy zawodowe. Projekt obejmuje ośrodki w Lublinie i Łukowie. 5. Program Młodzież w Działaniu z Fundacją Edukacji i Twórczości z Białegostoku. W ramach programu organizowany jest projekt europejskiego wolontariatu, w ramach którego osoby z krajów europejskich przebywają w ośrodkach dla cudzoziemców (Białystok oraz Czerwony Bór) w celu prowadzenia zajęć aktywizacyjnych, głównie na rzecz najmłodszych podopiecznych. 6. Integracja i akceptacja. Uchodźcy w społeczeństwie polskim z Fundacją Rozwoju Demokracji Lokalnej i Stowarzyszeniem Społeczno-Kulturalne ETHNOS. Projekt obejmuje: Przygotowanie uchodźcy do funkcjonowania w społeczeństwie większościowym. Wsparcie dzieci uchodźców poprzez organizację zajęć wyrównawczych wspomagających proces adaptacji do środowiska szkolnego. Akcja informacyjna poświęcona problematyce uchodźczej. Szkolenia dla urzędników mających w pracy kontakt z uchodźcami. Urząd do spraw Cudzoziemców przy organizacji dobrowolnych powrotów/repatriacji współpracuje z Międzynarodową Organizacją do spraw Migracji (IOM). Pomoc, która jest zapewniana osobom wyjeżdżającym obejmuje: 88

89 Podmioty działające w obszarze problematyki migracyjnej indywidualne doradztwo w kwestii dobrowolnego powrotu polegające na dostarczeniu cudzoziemcowi obiektywnej informacji dotyczącej jego sytuacji prawnej i socjalnej w Polsce, sytuacji w kraju pochodzenia oraz programu dobrowolnych powrotów, pomoc w załatwieniu dokumentów podróży w przypadku ich braku, zakup biletów do miejsca docelowego w kraju pochodzenia, organizację transportu do dworca kolejowego lub lotniska, asystę przy wyjeździe, pokrycie kosztów wyżywienia podczas podróży, pomoc w tranzycie Rada do spraw Uchodźców 119 W marcu 1999 r. powstał nowy organ odwoławczy od decyzji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawach statusu uchodźcy Rada do Spraw Uchodźców, której członków powołuje premier spośród kandydatów przedstawionych przez Krajową Radę Sądownictwa, ministra spraw zagranicznych i ministra sprawiedliwości. Rada do spraw Uchodźców 120 jest organem administracji publicznej rozpatrującym odwołania od decyzji i zażalenia na postanowienia wydane przez Szefa Urzędu w sprawach prowadzonych. Radzie przysługują uprawnienia organu wyższego stopnia w rozumieniu przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego. Rada jest także organem właściwym w sprawach wznowienia postępowania, uchylenia, zmiany lub stwierdzenia nieważności wydanych przez siebie decyzji lub postanowień. Do jej zadań należy: 1. dokonywanie analiz orzecznictwa w zakresie spraw o nadanie lub pozbawienie statusu uchodźcy; 2. gromadzenie informacji o krajach pochodzenia cudzoziemców; 3. współpraca z organami oraz instytucjami krajowymi i zagranicznymi w zakresie problematyki migracji i uchodźstwa; 4. prowadzenie rejestru złożonych zażaleń i odwołań oraz wydanych przez Radę decyzji i postanowień. W skład Rady wchodzi 12 członków powoływanych przez Prezesa Rady Ministrów na pięcioletnią kadencję spośród osób wyróżniających się wiedzą lub doświadczeniem praktycznym w zakresie problematyki uchodźców. Co najmniej połowa członków Rady powinna posiadać wyższe wykształcenie prawnicze 121. Rada orzeka w składach trzyosobowych. Orzeczenia zapadają większością głosów. Członek składu orzekającego nie może wstrzymać się od głosu Na mocy ustawy o udzieleniu cudzoziemcom dz.cyt., rozdział 8, art. 89p. 121 Art. 89 r. ustawy o udzieleniu cudzoziemcom ochrony dz.cyt.. 89

90 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym Jeżeli Rada zamierza nadać cudzoziemcowi status uchodźcy lub udzielić ochrony uzupełniającej albo zgody na pobyt tolerowany, zwraca się do Szefa Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, a w razie potrzeby także do innych organów, o przekazanie informacji, czy wobec wnioskodawcy lub osoby, w imieniu której wnioskodawca występuje, zachodzą okoliczności, w których można mu odmówić nadania statusu uchodźcy Straż Graniczna Straż Graniczna kontroluje napływ cudzoziemców na terytorium RP. Do jej zadań należy m.in. ochrona granicy państwowej przed nielegalnym jej przekraczaniem, kontrola ruchu granicznego i podejmowanie pozytywnych lub negatywnych decyzji o zezwoleniu na wjazd, przyjmowanie wniosków azylowych, gromadzenie, przetwarzanie i udostępnianie danych, prowadzenie indeksu osób niepożądanych, realizacja czynności zleconych przez inne organa np. sądy, prokuraturę, UOP, policję wobec osób przekraczających granicę RP. Straż Graniczna współpracuje z ambasadami i przedstawicielstwami dyplomatycznymi celem ustalenia tożsamości osób zatrzymanych, wyrobienia cudzoziemcom nowych dokumentów podróży i pomocy w odesłaniu ich do kraju stałego zamieszkania. Zadania funkcjonariuszy SG W toku postępowań prowadzonych na podstawie przepisów ustawy funkcjonariusze Straży Granicznej mogą 122 : 1. przeprowadzać wywiad środowiskowy lub 2. ustalać miejsce pobytu małżonka lub innego członka rodziny cudzoziemca, a także osoby, z którą cudzoziemca łączą więzi o charakterze rodzinnym. Wywiad środowiskowy obejmuje zebranie informacji dotyczących: a. danych cudzoziemca, wobec którego prowadzone jest postępowanie, b. miejsca pobytu cudzoziemca; c. członków rodziny cudzoziemca oraz osób, z którymi zamieszkuje on we wspólnym gospodarstwie domowym; d. wykonywania przez cudzoziemca pracy lub prowadzenia działalności gospodarczej; e. podjęcia lub kontynuowania przez cudzoziemca nauki lub szkolenia zawodowego, f. sytuacji materialnej i warunków bytowych cudzoziemca; g. podejmowania przez cudzoziemca działań mogących mieć wpływ na ochronę bezpieczeństwa i porządku publicznego albo stanowiących zagrożenie dla obronności lub bezpieczeństwa państwa; h. innych okoliczności, których istnienie mogłoby mieć wpływ na rozstrzygnięcie w postępowaniu prowadzonym wobec cudzoziemca. 122 Art.11, pkt. 1, ustawy o cudzoziemcach. 90

91 Podmioty działające w obszarze problematyki migracyjnej Jeżeli w wyniku ww. czynności nie potwierdzono informacji podanych przez cudzoziemca lub zgromadzone informacje okazały się sprzeczne albo nasuwają wątpliwości odnośnie do ich prawdziwości, funkcjonariusze Straży Granicznej mogą dokonać sprawdzenia lokalu, który cudzoziemiec wskazał jako miejsce swego pobytu. Funkcjonariusz Straży Granicznej dokonujący sprawdzenia lokalu ma prawo: 1. wejścia do lokalu, 2. żądania okazania przedmiotów należących do cudzoziemca i zamieszkującego z nim członka rodziny, 3. żądania udzielenia wyjaśnień w celu potwierdzenia pobytu cudzoziemca w sprawdzanym lokalu. Podczas przeprowadzania czynności powinien być obecny cudzoziemiec lub osoba trzecia, jeżeli lokal znajduje się w jej posiadaniu, albo inny dorosły domownik. Czynności te są podejmowane i przeprowadzane w godzinach od 6.00 do Czynności te funkcjonariusze Straży Granicznej przeprowadzają za zgodą cudzoziemca lub osoby trzeciej, jeżeli lokal znajduje się w jej posiadaniu, albo innego dorosłego domownika. Czynności te wymagają późniejszego udokumentowania. W przypadku gdy cudzoziemiec nie wyrazi zgody na dokonanie sprawdzenia lokalu albo utrudnia lub uniemożliwia przeprowadzenie innych czynności uznaje się, że informacje o faktycznym miejscu pobytu cudzoziemca nie zostały potwierdzone Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej 123 pełni rolę instytucji wiodącej w zakresie kreowania polityki integracji cudzoziemców w Polsce. Decyzją Komitetu Europejskiego Rady Ministrów z dnia 3 września 2004 roku, zaakceptowaną następnie przez Radę Ministrów dnia 7 września 2004 roku, zostało wskazane jako resort koordynujący zadania z zakresu polityki integracyjnej. Minister pracy i polityki społecznej określa w drodze rozporządzenia: 1. obowiązki powiatowego centrum pomocy rodzinie związane z przygotowaniem indywidualnego programu integracji, 2. wysokość świadczeń pieniężnych dla cudzoziemców posiadających status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą w celu wspierania procesu ich integracji, termin ich wypłaty, rodzaje dokumentów i oświadczeń potwierdzających konieczność zmiany przez cudzoziemców miejsca zamieszkania w okresie trwania indywidualnego programu integracji,

92 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym 3. metody i sposoby monitorowania postępów cudzoziemców w ich integracji, odpowiednie do osiągnięcia celów integracji uwzględniając sytuację osobistą i potrzeby cudzoziemca i jego rodziny oraz liczbę członków rodziny. Za integrację uchodźców odpowiedzialny jest Departament Pomocy Społecznej w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej 124. Departament Pomocy i Integracji Społecznej I. Departament Pomocy i Integracji Społecznej odpowiada za określanie kierunków działań i realizację zadań w zakresie pomocy i integracji społecznej, zadań związanych z przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie, przygotowaniem standardów w powyższych sferach oraz monitorowaniem wdrażanych rozwiązań. II. Do zadań Departamentu należy w szczególności: 1. opracowywanie projektów założeń polityki oraz projektów założeń projektów ustawi projektów aktów normatywnych z obszaru polityki społecznej, w szczególności w dziedzinie pomocy i integracji społecznej; 2. opiniowanie projektów założeń, projektów ustaw i projektów aktów normatywnych oraz innych dokumentów z obszaru polityki społecznej, w tym mających wpływ na funkcjonowanie pomocy i integracji społecznej; 3. opracowywanie projektów rządowych i resortowych programów wsparcia osób i rodzin zagrożonych wykluczeniem społecznym oraz programów aktywnych form pomocy dla wybranych kategorii osób z grup szczególnego ryzyka; 4. opracowywanie analiz i prognoz służących ocenie sytuacji i obowiązujących rozwiązań w pomocy społecznej oraz analiza skuteczności programów aktywnej pomocy oraz świadczeń pomocy społecznej dla wybranych kategorii odbiorców; 5. monitorowanie sposobu realizacji zadań pomocy społecznej wykonywanych przez samorządy i jednostki organizacyjne pomocy społecznej; 6. tworzenie i doskonalenie standardów usług w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej, w podmiotach zatrudnienia socjalnego oraz usług środowiskowych, a także monitorowanie procesu ich wdrażania; 7. nicjowanie badań naukowych w zakresie pomocy i integracji społecznej, w szczególności dotyczących określenia progu dochodowego uprawniającego do świadczeń pomocy społecznej; 8. inicjowanie badań dotyczących wybranych obszarów i warunków życia poszczególnych grup ludności i opracowywanie analiz statystycznych z zakresu pomocy społecznej oraz gromadzenie i analizowanie danych o udzielonych 124 Regulamin organizacyjny MPiPS załącznik do zarządzenia nr 19 MPiPS z dnia 10 grudnia 2010r., ss

93 Podmioty działające w obszarze problematyki migracyjnej świadczeniach i klientach pomocy społecznej w oparciu o system teleinformatyczny pomocy społecznej; 9. realizacja rządowych i resortowych programów wsparcia osób i rodzin zagrożonych wykluczeniem społecznym oraz programów aktywnych form pomocy dla wybranych kategorii osób z grup szczególnego ryzyka; 10. realizacja zadań w obszarze pomocy społecznej służących przeciwdziałaniu ubóstwu i wykluczeniu społecznemu oraz integracji społecznej, w tym w szczególności: a. promowanie zatrudnienia socjalnego i instytucji świadczących usługi reintegracji społecznej i zawodowej, b. wspieranie lokalnych inicjatyw samorządów gmin i organizacji pozarządowych służących aktywizacji osób z grup szczególnego ryzyka, c. wspieranie rozwoju alternatywnych form zatrudnienia osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym w sektorze usług społecznych, w tym zatrudnienia w spółdzielniach socjalnych, udziału w programach prac społecznie użytecznych i robotach publicznych, 11. współpraca z organizacjami pozarządowymi i partnerami społecznymi działającymi w obszarze pomocy i integracji społecznej, w tym w szczególności konsultowanie projektów programów ogólnokrajowych i regionalnych; 12. inicjowanie projektów współfinansowanych ze środków EFS w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki w zakresie tematyki będącej we właściwości Departamentu; 13. opiniowanie projektu ustawy budżetowej w odniesieniu do budżetu pomocy społecznej oraz monitorowanie realizacji budżetu w tym zakresie; 14. przygotowywanie propozycji podziału rezerw celowych oraz uruchamianie procedur związanych z pozyskaniem środków rezerwy ogólnej budżetu państwa na zadania pomocy społecznej; 15. prowadzenie sprawozdawczości dotyczącej zagadnień pomocy społecznej zgodnie z zakresem badań statystyki publicznej; 16. opracowywanie okresowych analiz wydatków w poszczególnych rodzajach zadań pomocy społecznej; 17. współudział w kształtowaniu polityki kształcenia zawodowego i szkolenia kadry pomocy społecznej, w tym zwłaszcza pracowników socjalnych, oraz inicjowanie wprowadzania nowych zawodów w obszarze pomocy społecznej; 18. realizacja zadań instytucji wiodącej w zakresie polityki integracyjnej cudzoziemców; 19. koordynacja zadań z zakresu integracji cudzoziemców; 20. prowadzenie spraw związanych z zarządzaniem Europejskim Funduszem na rzecz Integracji Obywateli Państw Trzecich; 93

94 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym 21. udzielanie merytorycznej pomocy samorządom oraz jednostkom organizacyjnym pomocy społecznej w realizacji programów oraz zadań z zakresu pomocy i integracji społecznej, w tym zatrudnienia socjalnego; 22. organizowanie szkoleń, konferencji i seminariów w zakresie pomocy społecznej, integracji społecznej oraz integracji cudzoziemców dla przedstawicieli administracji rządowej i samorządowej. Ze zjawiskiem migracji mają do czynienia również jednostki samorządu terytorialnego, policja, sądy oraz wojewodowie Policja Współpraca z policją ma miejsce np. przy konwojowaniu cudzoziemców do granicy państwa. Policja 125 zajmuje się przypadkami przerzutu nielegalnych migrantów stwierdzonymi wewnątrz państwa. W przypadku ujawnienia przerzutu i aresztowania przerzucanego cudzoziemca wojewoda wydaje nakaz jego wydalenia z Polski. Komenda Wojewódzka Policji posiada w swojej strukturze Zespół do spraw Cudzoziemców. Do jego zadań należy przygotowywanie informacji o cudzoziemcach dla potrzeb postępowań administracyjnych prowadzonych przez wojewodę, dotyczących legalizacji pobytu w zakresie: udzielenia zezwolenia cudzoziemcowi na zamieszkanie na czas oznaczony, udzielenia zezwolenia na osiedlenie się lub rezydenta długoterminowego Unii Europejskiej, nabycia obywatelstwa polskiego, zarejestrowania pobytu członka państw Unii Europejskiej, udzielenia wizy repatriacji. Komendant Wojewódzki Policji udziela informacji o cudzoziemcu ubiegającym się o zezwolenie na zamieszkanie na czas oznaczony i osiedlenie się oraz zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego oraz członka państw Unii Europejskiej uwzględniając przede wszystkim okoliczności, czy pobyt cudzoziemca na terytorium RP nie będzie stanowił zagrożenia dla bezpieczeństwa i porządku publicznego. Zadaniem KWP jest również: 1. Opracowywanie dokumentów dotyczących cudzoziemców zatrzymanych przez jednostki organizacyjne Komendy Wojewódzkiej Policji oraz przygotowywanie wniosków do wojewody o wydalenie tych cudzoziemców z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej

95 Podmioty działające w obszarze problematyki migracyjnej 2. Przygotowywanie wniosków do sądów rejonowych o przedłużenie okresu pobytu w aresztach w celu wydalenia. 3. Nadzór nad postępowaniami administracyjnymi w sprawach dotyczących wydania decyzji w imieniu komendantów miejskich i powiatowych Policji o zobowiązaniu do opuszczenia terytorium Rzeczpospolitej Polskiej wobec cudzoziemców zatrzymanych przez określone komórki organizacyjne Komendy Wojewódzkiej Policji. 4. Opracowywanie i przygotowywanie wniosków do wojewody o udzielenie zgody dla cudzoziemców na pobyt tolerowany lub jej cofnięcie. 5. Nadzór, realizacja i współdziałanie z jednostkami Policji w ramach kontroli legalności pobytu i zatrudnia cudzoziemców. 6. Współpraca w zakresie kontroli legalności pobytu cudzoziemców na terytorium RP z właściwym terytorialnie Oddziałem Straży Granicznej. 7. Opracowywanie i uaktualnianie zasad postępowania wobec cudzoziemców naruszających obowiązujący porządek prawny na potrzeby jednostek organizacyjnych Policji. 8. Prowadzenie szkoleń dla funkcjonariuszy jednostek organizacyjnych Komendy Wojewódzkiej Policji z zakresu obowiązujących przepisów o cudzoziemcach. Policja jest jednym z organów uprawnionym do kontroli legalności pobytu cudzoziemców na terytorium RP. Kontrola polega na wezwaniu cudzoziemca do okazania: dokumentu podróży, wiz, kart pobytu, zezwoleń na zamieszkanie na czas oznaczony, zezwoleń na osiedlenie się, zezwoleń na pobyt rezydenta długoterminowego Unii Europejskiej, polskich dokumentów podróży dla cudzoziemca, tymczasowych polskich dokumentów podróży dla cudzoziemca, tymczasowych zaświadczeń tożsamości cudzoziemca, dokumentów podróży przewidzianych w Konwencji dotyczącej statusu uchodźców, sporządzonej w Genewie, zezwoleń na pracę na terytorium RP w rozumieniu przepisów o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, zaproszenia, dokumentu potwierdzającego rezerwację i opłacenie w RP zakwaterowania i wyżywienia, waluty polskiej lub zagranicznych środków płatniczych, które mogą być w RP legalnie wymienione, niezbędnych do pokrycia kosztów pobytu na terytorium RP, czeku podróżnego lub karty kredytowej, 95

96 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym zaświadczenia o posiadaniu środków płatniczych w banku mającym siedzibę na terytorium RP, dokumentu potwierdzającego przyznanie stypendium, dokumentu potwierdzającego pokrycie przez ubezpieczyciela kosztów leczenia na terytorium RP. Wyniki kontroli wykorzystuje się do stwierdzenia legalności pobytu lub ewentualnego formułowania wniosków o wszczęcie postępowania administracyjnego o zobowiązanie do opuszczenia terytorium RP lub o wydalenie cudzoziemca. Po zatrzymaniu cudzoziemca Policja niezwłocznie przekazuje go do dyspozycji właściwego ze względu na miejsce jego zatrzymania organu Straży Granicznej, składając jednocześnie wniosek o wydanie decyzji o zobowiązaniu cudzoziemca do powrotu. Wobec cudzoziemca Policja może wydać decyzję zobowiązującą go do opuszczenia terytorium RP w terminie do 7 dni, jeżeli: 1. przebywa na tym terytorium bez wymaganej wizy, zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony i zezwolenia na osiedlenie się lub zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego WE; 2. wykonywał pracę niezgodnie z ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy albo podjął działalność gospodarczą niezgodnie z przepisami obowiązującymi w tym zakresie w Rzeczypospolitej Polskiej; 3. nie posiada środków finansowych niezbędnych do pokrycia kosztów pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i nie może wskazać wiarygodnych źródeł ich uzyskania; 4. Wydanie decyzji o zobowiązaniu do opuszczenia terytorium RP w terminie 7 dni skutkuje zakazem wjazdu do Polski przez okres 1 roku od daty wystawienia decyzji. Policja realizuje ponadto inne zadania służbowe zlecone przez Komendanta Wojewódzkiego Policji oraz przez inne uprawnione organy, a także zadania wynikające z porozumień zawartych z innymi podmiotami Sądy Sądy stykają się z tym problemem przy wydawaniu wyroków na zatrzymanych nielegalnych migrantów, w procesie sankcjonowania wydaleń przerzucanych obcokrajowców lub w trybie odwoławczym odnoszącym się do decyzji o ich wydaleniu z Polski. WSA Cudzoziemiec może złożyć skargę do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie w terminie 30 dni od otrzymania decyzji odmownej. Skargę można sporządzić osobiście lub przez pełnomocnika -adwokata lub radcę prawnego. Rozpatrując skargę Sąd sprawdza jedynie, czy wystąpiły błędy w postępowaniu przed 96

97 Podmioty działające w obszarze problematyki migracyjnej Szefem Urzędu do spraw Cudzoziemców oraz Radą do spraw Uchodźców. Sąd nie ocenia, czy należy się status uchodźcy, gdyż nie posiada takich uprawnień. Wojewódzki Sąd Administracyjny może: nie zmienić decyzji wydanej przez Radę do spraw Uchodźców (utrzymać ją w mocy); nakazać przeprowadzenie postępowania administracyjnego jeszcze raz, jeżeli Szef lub Rada do Spraw Uchodźców popełnili w nim poważne błędy (zwrócić do ponownego rozpatrzenia). Od wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego można złożyć skargę kasacyjną do Naczelnego Sądu Administracyjnego. Musi być ona sporządzona przez adwokata lub radcę prawnego i jej podstawą może być tylko naruszenie przepisów podczas rozpatrywania skargi przez Wojewódzki Sąd Administracyjny - Naczelny Sąd Administracyjny nie będzie oceniał decyzji Szefa ani Rady Urzędy wojewódzkie Wojewoda, rozpatruje wniosek cudzoziemca o udzielenie mu zezwolenia W tej sprawie zwraca się z wnioskiem o przekazanie informacji, czy wjazd cudzoziemca na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i pobyt na tym terytorium może stanowić zagrożenie dla obronności lub bezpieczeństwa państwa lub ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego, do: 1. komendanta oddziału Straży Granicznej; 2. komendanta wojewódzkiego Policji; 3. Szefa Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Urzędy wojewódzkie posiadają w swojej strukturze organizacyjnej dwa wydziały odpowiedzialne za kwestie cudzoziemców i uchodźców. Wydział Spraw Cudzoziemców 126 Do zakresu działania Wydziału należy w szczególności: 1. prowadzenie spraw związanych z potwierdzaniem obywatelstwa polskiego oraz uznawaniem za obywatela polskiego; 2. przyjmowanie wniosków oraz prowadzenie postępowań w sprawach o nadanie obywatelstwa polskiego i wyrażenie zgody na zrzeczenie obywatelstwa polskiego przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej; 3. opracowywanie projektu budżetu wojewody w zakresie dochodów i wydatków w układzie tradycyjnym i zadaniowym w części dotyczącej dotacji celowej Pomoc dla repatriantów ; 126 Na podstawie regulaminu organizacyjnego Mazowieckiego Urzędu Wojewódzkiego w Warszawie. Załącznik do zarządzenia nr 477 Wojewody Mazowieckiego z dnia 21 listopada 2012 r., r.10, s

98 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym 4. przygotowywanie wniosków o przyznanie środków finansowych z rezerwy celowej budżetu państwa Pomoc dla repatriantów ; 5. udzielanie dotacji gminom, które zaprosiły nie imiennie określonego repatrianta i członków jego najbliższej rodziny oraz zapewniły lokal mieszkalny z zasobów komunalnych; 6. dokonywanie zwrotu kosztów poniesionych przez gminę na remont lub adaptacją lokalu mieszkalnego dla repatrianta; 7. przekazywanie starostom środków finansowych z budżetu Państwa przeznaczonych na udzielenie jednorazowej pomocy repatriantom; 8. rozpatrywanie odwołań od decyzji starostów w sprawie zwrotu części kosztów, poniesionych przez repatrianta w związku z remontem lub adaptacją lokalu mieszkalnego 9. w miejscu osiedlenia się w Polsce; 10. prowadzenie spraw związanych z legalizacją pobytu oraz legalizacją pobytu i pracy cudzoziemców na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej; 11. przyjmowanie wniosków o dokonanie wpisu do ewidencji zaproszeń i wydawanie zaproszeń; 12. wydawanie cudzoziemcom kart pobytu oraz dokumentów podróży; 13. wydawanie postanowień o zwolnieniu cudzoziemca ze strzeżonego ośrodka lub aresztu w celu wydalenia; 14. nakładanie kar na przewoźnika, który przywiózł do granicy cudzoziemca, nieposiadającego wymaganego dokumentu podróży, wymaganej wizy lub innego ważnego dokumentu uprawniającego do wjazdu i pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej; 15. wydawanie decyzji o wydaleniu cudzoziemca z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej; 16. rozpatrywanie jako organ II instancji odwołań od decyzji Komendanta Wojewódzkiego Policji, Komendanta Powiatowego (Miejskiego) Policji, Komendanta Oddziału Straży Granicznej lub komendanta granicznej placówki kontrolnej Straży Granicznej, o zobowiązaniu cudzoziemca do opuszczenia terytorium Rzeczypospolitej Polskiej; 17. prowadzenie spraw związanych z legalizacją pobytu obywateli państw członkowskich: Unii Europejskiej, Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA), Europejskiego Obszaru Gospodarczego, Konfederacji Szwajcarskiej oraz członków ich rodzin na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej; 18. realizacja zadań wynikających z ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej dotyczących udzielania zgody na pobyt tolerowany, odmowy i cofnięcia; 19. realizacja zadań wynikających z ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, związanych z zezwoleniami na pracę cudzoziemców na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej; 20. współpraca z właściwymi starostami w sprawach dotyczących sytuacji na lokalnym rynku pracy; 98

99 Podmioty działające w obszarze problematyki migracyjnej 21. współpraca z placówkami konsularnymi Rzeczypospolitej Polskiej w sprawach z zakresu obywatelstwa, legalizacji pobytu cudzoziemców oraz zezwoleń na pracę; 22. współpraca z placówkami konsularnymi państw obcych w sprawach z zakresu obywatelstwa, legalizacji pobytu cudzoziemców oraz zezwoleń na pracę; 23. wydawanie zaświadczeń, a także udzielanie informacji organom: administracji rządowej i samorządowej, sądom oraz organom ścigania; 24. wykonywanie czynności kontrolnych w jednostkach zewnętrznych, w szczególności: a. w gminach, którym udzielono dotacji w związku z zaproszeniem repatrianta i członków jego najbliższej rodziny oraz zapewnieniem lokalu mieszkalnego z zasobów komunalnych, b. w organach administracji samorządowej w związku z realizacją porozumień zawartych pomiędzy wojewodą a tymi organami w sprawie przejęcia niektórych zadań z zakresu administracji rządowej, a. w powiatowych urzędach pracy w związku z realizacją zadań związanych z badaniem i analizowaniem sytuacji na lokalnym rynku pracy w kontekście postępowania o wydanie zezwolenia na pracę. Wydział Polityki Społecznej Do zakresu działania Wydziału należy w szczególności 127 : 1. nadzór nad realizacją zadań samorządu gminnego, powiatowego i wojewódzkiego, w tym nad: a. jakością działalności jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, b. jakością usług, dla których zostały określone standardy, c. zgodnością zatrudnienia pracowników jednostek organizacyjnych pomocy społecznej z wymaganiami kwalifikacyjnymi; 2. nadzór nad działalnością placówek opiekuńczo wychowawczych, regionalnych placówek opiekuńczo-terapeutycznych i interwencyjnych ośrodków preadopcyjnych; 3. monitorowanie realizacji zadań samorządu gminnego, powiatowego i województwa z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej; 4. prowadzenie spraw związanych z przyznawaniem powiatom środków na aktywizację zawodową repatriantów; 5. koordynowanie działań w zakresie integracji ze społeczeństwem osób posiadających status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą; 6. prowadzenie rejestru zatwierdzonych indywidualnych programów integracji; 7. prowadzenie rejestru placówek zapewniających miejsca noclegowe i rejestru jednostek specjalistycznego poradnictwa; 127 Na podstawie regulaminu organizacyjnego Mazowieckiego Urzędu Wojewódzkiego w Warszawie. Załącznik do zarządzenia nr 477 Wojewody Mazowieckiego z dnia 21 listopada 2012 r., r.11 s

100 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym 8. podejmowanie działań na rzecz rozwiązywania problemów mniejszości narodowych i etnicznych; 9. rozpatrywanie wniosków o dotację, składanych przez organizacje pozarządowe działające w sferze społecznej, w trybie konkursowym oraz nadzór nad realizacją dotowanych projektów. Wobec cudzoziemca można wydać również decyzję o wydaleniu z terytorium RP. Decyzję taką wydaje wojewoda właściwy ze względu na miejsce pobytu cudzoziemca lub miejsce ujawnienia faktu, albo zdarzenia będącego podstawą do wystąpienia z wnioskiem o wydalenie cudzoziemca. Wydalenie cudzoziemca Wojewoda, na wniosek komendanta wojewódzkiego Policji, może także wydać decyzję o wydaleniu cudzoziemca, gdy: 1. przebywa na tym terytorium bez wymaganej wizy, zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony i zezwolenia na osiedlenie się lub zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego WE; 2. wykonywał pracę niezgodnie z ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy albo podjął działalność gospodarczą niezgodnie z przepisami obowiązującymi w tym zakresie w Rzeczypospolitej Polskiej; 3. nie posiada środków finansowych niezbędnych do pokrycia kosztów pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i nie może wskazać wiarygodnych źródeł ich uzyskania; 4. jego dane są wpisane do wykazu cudzoziemców, których pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest niepożądany, jeżeli wjazd cudzoziemca na to terytorium nastąpi w okresie obowiązywania wpisu; 5. jego dalszy pobyt stanowiłby zagrożenie dla obronności lub bezpieczeństwa państwa lub ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego, albo naruszałby interes Rzeczypospolitej Polskiej; 6. niezgodnie z przepisami przekroczył lub usiłował przekroczyć granicę; 7. dobrowolnie nie opuścił terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w terminie określonym w decyzji: 8. zobowiązaniu do opuszczenia tego terytorium, 9. o odmowie udzielenia zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony, 10. o cofnięciu zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony; 11. nie wywiązuje się ze zobowiązań podatkowych wobec Skarbu Państwa; 12. zakończył odbywanie kary pozbawienia wolności orzeczonej w Rzeczypospolitej Polskiej za umyślne przestępstwo lub przestępstwo skarbowe. 13. został skazany w Rzeczpospolitej Polskiej prawomocnym orzeczeniem na karę pozbawienia wolności podlegającą wykonaniu i istnieją podstawy do przeprowadzenia 100

101 Podmioty działające w obszarze problematyki migracyjnej postępowania o przekazanie go za granicę, w celu wykonania orzeczonej wobec niego kary. Wyjazd cudzoziemca w związku z wydaniem decyzji o wydaleniu z terytorium RP skutkuje zakazem wjazdu do Polski przez okres 3 lub 5 lat (3 lata - wyjazd na własny koszt, 5 lat - wydalenie na koszt Skarbu Państwa). Zgodnie z art. 22 ustawy o pomocy społecznej do zadań wojewody należy koordynowanie działań w zakresie integracji cudzoziemców, którzy uzyskali w RP status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą, w szczególności w zakresie wskazania im miejsca zamieszkania Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie Powiatowe centrum pomocy rodzinie przekazuje wojewodzie uzgodniony z cudzoziemcem indywidualny program integracji (IPI) wraz z przewidywanymi kosztami jego realizacji. Wojewoda po akceptacji przedstawionego programu przekazuje środki na jego realizację. PCPR współdziała w sprawie pomocy uchodźcy w uzyskaniu możliwości zamieszkania z właściwym wojewodą i gminą, uwzględniając w miarę możliwości wybór miejsca zamieszkania dokonany przez cudzoziemca. Cudzoziemiec zamieszkuje w miejscu wskazanym przez wojewodę działającego w tej sprawie w porozumieniu z PCPR oraz gminą. Rezygnacja przez cudzoziemca ze wskazanego miejsca zamieszkania w granicach danego województwa w okresie 12 miesięcy trwania IPI oznacza rezygnację cudzoziemca z realizacji programu. Zmianę miejsca zamieszkania przez cudzoziemca w okresie 12 miesięcy trwania IPI dopuszcza się w szczególnie uzasadnionych przypadkach. Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie zobowiązane jest do: udzielania cudzoziemcowi informacji dotyczącej pomocy określonej w programie oraz warunkach jej wstrzymania lub odmowy udzielenia, współdziałania z cudzoziemcem oraz wspierania go w kontaktach ze środowiskiem lokalnym, w tym w nawiązaniu kontaktu z właściwym dla miejsca zamieszkania cudzoziemca ośrodkiem pomocy społecznej, pomocy w uzyskaniu mieszkania, w tym w miarę możliwości w mieszkaniu chronionym, prowadzenia z cudzoziemcem pracy socjalnej, innych uzgodnionych z cudzoziemcem działań wynikających z indywidualnej sytuacji życiowej cudzoziemca, wskazania pracownika, zwanego dalej realizatorem programu, uzgadniającego z cudzoziemcem program oraz wspierającego cudzoziemca w okresie realizacji tego programu. Na poziomie gminy wsparcie udzielane jest w postaci przyznanych świadczeń socjalnych przez ośrodek pomocy społecznej. 101

102 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym 3.3. Podmioty pozarządowe Poza instytucjami państwowymi ważną rolę spełniają organizacje pozarządowe, które przede wszystkim stoją na straży ochrony praw człowieka przerzucanych migrantów. Zajmują się tym takie organizacje pozarządowe jak: UNHCR, Caritas, PAH, Helsińska Fundacja Praw Człowieka. Pomagają one migrantom, którzy się do nich zgłoszą np. przy: odwołaniach od negatywnej decyzji w sprawie przyznania statusu uchodźcy, wynajmie mieszkań, poszukiwaniach pracy gdy osoba opuści ośrodek dla uchodźców. Niektóre z tych organizacji prowadzą własne ośrodki dla migrantów i uchodźców m.in. Dom Uchodźcy Polskiej Akcji Humanitarnej (PAH), ośrodek dla cudzoziemców Polskiego Komitetu Pomocy Społecznej (PKPS). Przykładem zaangażowania i pracy na rzecz uchodźców w Polsce może być Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć, które obok pomocy prawnej przeprowadza kampanie społeczne promujące integrację, monitoring bezpieczeństwa i przemocy w ośrodkach dla uchodźców, współpracę z UDSC, Policją i UNHCR w zakresie wdrażania standardów identyfikowania i reagowania na przypadki przemocy, w tym przemocy seksualnej oraz powiązane z tą tematyką szkolenia dla pracowników socjalnych ośrodków dla osób ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy. Dotychczas zostały zrealizowane następujące grupy działań 128 : A. Wzmocnienie ochrony i poprawa integracji beneficjentów poprzez poprawę dostępu do poradnictwa i informacji prawnej w ośrodkach dla osób ubiegających się o status uchodźcy (recepcyjnych) i poza nimi pomoc prawna świadczona indywidualnie w wybranych 8 ośrodkach na terenie Polski, które wybrane zostały ze względu na peryferyjność położenia i/lub brak dostępności bezpłatnej pomocy prawnej, w biurze CPP, telefonicznie, za pośrednictwem poczty, faktu oraz on-line. B. Kampania społeczna dotycząca podniesienia akceptacji uchodźców skierowana do społeczeństwa polskiego Daj im szansę! kampania polegała na plakatach, szerokiej kampanii w Internecie, w tym na oraz przez bannery internetowe. Jej celem jest budowanie pozytywnego wizerunku uchodźców, promocja tolerancji oraz integracji uchodźców w Polsce. C. Prowadzenie prac Grupy Ewaluacyjnej badającej występowanie i zagrożenia związane z przemocą na tle seksualnym i płciowym w ośrodkach dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy koordynowanie działań i wymiana informacji pomiędzy UDSC, Policją, UNHCR, La Stradą oraz CPP ułatwi

103 Podmioty działające w obszarze problematyki migracyjnej systemowe zmiany w kierunku poprawy bezpieczeństwa oraz przez to ułatwienia integracji osób ubiegających się o status uchodźcy. D. Monitoring warunków bezpieczeństwa i występowania przypadków przemocy oraz przemocy seksualnej w ośrodkach dla uchodźców badanie monitoringowe mające na celu dostarczenie obiektywnych danych na temat obecnego stanu bezpieczeństwa i wypracowanie efektywnych mechanizmów działania. E. Podniesienie wiedzy pracowników socjalnych ośrodków dla osób ubiegających się o status uchodźcy na temat zjawiska przemocy oraz przemocy na tle seksualnym i płciowym przeszkolenie pracowników socjalnych z 8 wybranych ośrodków da im merytoryczne wsparcie do przeciwdziałania przemocy i lepszego identyfikowania jej ofiar wśród osób ubiegających się o status uchodźcy. Zgodnie z wielowymiarowym charakterem integracji, w projekcie CPP przewidziano zarówno działania polegające na bezpośredniej, indywidualnej pomocy prawnej osobom ubiegającym się o status uchodźcy przebywającym w ośrodkach recepcyjnych, jak i poza nimi, jak i działania dotyczące tych osób pośrednio tj.: monitoring warunków bezpieczeństwa i zjawiska przemocy oraz przemocy seksualnej, prace Grupy Ewaluacyjnej oraz kampania społeczna mająca na celu zwiększenie społecznej akceptacji i poparcia dla przyjmowania i integrowania uchodźców. W ten sposób współpraca obejmuje wszystkie podmioty, od których integracja jest uzależniona: samych cudzoziemców w procedurze uchodźczej, organy państwowe (UDSC, Policję), społeczeństwo. Organizacje udzielające pomocy osobom ubiegającym się o nadanie statusu uchodźcy: 1. Sekcja Praw Człowieka Poradni Prawnej Uniwersytetu Jagiellońskiego Al. Krasińskiego Kraków Tel/Fax: (+48 12) biuro@juhrc.org 2. Uniwersytecka Poradnia Prawna Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Al. Racławickie Lublin Tel/Fax: (+48 81) Polska Akcja Humanitarna Centrum Pomocy Uchodźcom ul. Szpitalna 5/ Warszawa, Tel: (+48 22) ; fax: (+48 22) , w

104 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym ucho@pah.org.pl 4. Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć ul. Sobieskiego 7/ Kraków Tel/fax: (+48 12) office@niecassociation.org 5. Helsińska Fundacja Praw Człowieka ul. Zgoda Warszawa Tel: (+48 22) , , Dział uchodźców: Tel: (+48 22) fax: (+48 22) , lub 51 hfhr@hfhrpol.waw.pl sekretariat@hfhrpol.waw.pl 6. Caritas Polska - Centra Pomocy Migrantom i Uchodźcom Białystok ul. Warszawska Białystok Tel/fax: (+48 85) migrant@opoka.org.pl Lublin ul. Prymasa Wyszyńskiego Lublin Tel: (81) migranci@kuria.lublin.pl Warszawa ul. Krakowskie Przedmieście Warszawa tel. (+48 22) migranci-waw@caritas.pl Zgorzelec ul. Księdza Domańskiego 12, Zgorzelec Tel: (+48 75) migrant@alpha.net.pl 104

105 Podmioty działające w obszarze problematyki migracyjnej 7. Polski Czerwony Krzyż ul. Mokotowska Warszawa Tel: (+48 22) fax: (+48 22) info@pck.org.pl 8. Stowarzyszenie Interwencji Prawnej Al. 3 Maja 12/ Warszawa Tel. (+48 22) е-mail: interwencja-prawna@o2.pl Podsumowanie Problematyką migracyjną zajmują się zarówno podmioty globalne, państwowe, jak i organizacje pozarządowe (międzynarodowe i krajowe). Podstawowym podmiotem o zasięgu globalnym jest UNHCR, a na poziomie kraju największa odpowiedzialność za sprawy migracji znajduje się w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i podległych mu urzędach centralnych tj. Urzędzie ds. Cudzoziemców, Radzie ds. Uchodźców oraz Straży Granicznej. Dodatkowo prawa cudzoziemców w naszym kraju reguluje MSZ (kwestia wjazdu i wiz) oraz MPiPS (pomoc socjalna). Na szczeblu województwa problematykę tę realizuje Policja, urzędy wojewódzkie oraz sądy administracyjne. Poziom powiatu to przede wszystkim starostwa powiatowe oraz Powiatowe Centra Pomocy Rodziny realizujące Indywidualne Programy Integracyjne. Na szczeblu gminy ośrodki pomocy społecznej są podstawową instytucją, w której przebywający legalnie cudzoziemiec może otrzymać świadczenia socjalne. Wsparcie administracji rządowej i samorządowej uzupełniają i udzielają pomocy przebywającym na terenie RP cudzoziemcom organizacje pozarządowe. 105

106 Pytania i zadania kontrolne Jak wygląda współpraca instytucjonalna podmiotów odpowiedzialnych za politykę migracyjną w Polsce? Jaka jest rola UNHCR? Proszę omówić kompetencje podmiotów administracji rządowej w kwestii migracji? Jaka jest rola i znaczenie jednostek samorządu terytorialnego w udzielaniu wsparcia cudzoziemcom w Polsce? Literatura 1. Auleytner J., Polityka społeczna w Polsce i w świecie, Wyd. WSP TWP, Warszawa Gagacka M., Głąbicka K. (red.), Współczesne wyzwania dla lokalnej polityki społecznej, Wyd. PTPS, PR, Radom Gagacka M., Głąbicka K. (red.), Lokalne sieci wsparcia, Wyd. PR. Radom Głąbicka K., Globalna przestrzeń społeczna - jej funkcje dla polityki społecznej, [w:] S.Otok (red.), Transformacja problemów globalnych świata u progu XXI w., Wyd. WSP, Warszawa Grewiński M., Wielosektorowa polityka społeczna. O przeobrażeniach państwa opiekuńczego, Wyd. Elipsa, Warszawa Grzymała-Moszczyńska H.: Uchodźcy. Podręcznik dla osób pracujących z uchodźcami, wyd.nomos, Kraków Sierpowska I., Pomoc społeczna jako administracja świadcząca, Wyd. Lex, Warszawa 2012.

107 4. Pomoc socjalna dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy Jedną z form pomocy, jaką uzyska cudzoziemiec po złożeniu wniosku o nadanie statusu uchodźcy jest pomoc w postaci zakwaterowania w ośrodku dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy. Ośrodki są prowadzone i organizowane przez Szefa Urzędu do spraw Cudzoziemców. Cudzoziemcy zatrzymani na terytorium RP mogą również przebywać w strzeżonych ośrodkach lub aresztach dla cudzoziemców, które podlegają Straży Granicznej. W miejscach tych przysługują im określone uprawnienia i prawa socjalne Ośrodki dla cudzoziemców Szef Urzędu ds. Cudzoziemców zapewnia i organizuje prowadzenie ośrodków 129. Może on zlecić prowadzenie ośrodków organizacjom społecznym, stowarzyszeniom lub innym osobom prawnym albo osobom fizycznym. Cudzoziemca przyjmuje się do ośrodka na podstawie zaświadczenia tożsamości, po wpisaniu jego danych osobowych do ewidencji mieszkańców ośrodka. Osobę taką informuje się w zrozumiałym dla niego języku o przysługujących mu prawach i ciążących na nim obowiązkach oraz umożliwia mu zapoznanie się z przepisami regulującymi udzielanie pomocy dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy i regulaminem pobytu w ośrodku. Cudzoziemiec, który podczas przyjmowania wniosku nie podlegał badaniom lekarskim lub zabiegom sanitarnym ciała i odzieży, jest obowiązany poddać się im przed przyjęciem do ośrodka. 129 Art.26 ustawy o udzieleniu cudzoziemcom ochrony dz.cyt. 107

108 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym Obowiązki cudzoziemca Cudzoziemiec przebywający w ośrodku jest obowiązany: 1. przestrzegać regulaminu pobytu w ośrodku; 2. stosować się do poleceń personelu ośrodka; 3. dbać o higienę osobistą i czystość pomieszczeń; 4. poddawać się badaniom lekarskim i zabiegom sanitarnym, zaleconym przez lekarza sprawującego opiekę medyczną w ośrodku; 5. w przypadku wystąpienia objawów choroby lub zaistnienia zdarzenia grożącego powstaniem szkody w mieniu ośrodka niezwłocznie powiadomić o tym personel ośrodka; 6. przenieść się do innego ośrodka, jeżeli wymagają tego względy organizacyjne. Prawa cudzoziemca Cudzoziemiec przyjęty do ośrodka ma prawo do: 1. podtrzymywania zwyczajów, tradycji narodowych i kulturowych oraz wykonywania praktyk religijnych; 2. swobodnego poruszania się po terenie ośrodka, z wyłączeniem miejsc objętych zakazem wstępu; 3. dostępu do informacji o podmiotach udzielających bezpłatnej pomocy prawnej w sprawach o nadanie statusu uchodźcy; 4. dostępu do informacji o organizacjach pozarządowych lub międzynarodowych, do których zadań statutowych należą sprawy uchodźców; 5. dostępu do informacji o procedurach przeciwdziałania oraz reagowania na przypadki przemocy, w tym na tle seksualnym lub ze względu na płeć; 6. przyjmowania odwiedzin w przeznaczonych do tego pomieszczeniach; 7. składania do Szefa Urzędu, w języku ojczystym, skarg i wniosków w sprawach funkcjonowania ośrodka i warunków pobytu w nim. Obecnie na terytorium RP funkcjonuje 14 ośrodków dla cudzoziemców podległych Urzędowi ds. Cudzoziemców (p.tab.8). Tabela 8. Lista ośrodków dla cudzoziemców Województwo Województwo kujawsko-pomorskie Województwo lubelskie Województwo łódzkie Ośrodki Grupa koło Grudziądza Grupa Bezwola Bezwola Biała Podlaska Ośrodek UDSC Lublin Hotel Pumis Łuków Hotel Polonia Zalesie Kolonia Horbów Grotniki Ośrodek Orchidea 108

109 Pomoc socjalna dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy Województwo Województwo mazowieckie Ośrodki Dębak Ośrodek UDSC Linin Ośrodek UdSC Warszawa Warszawa Targówek Warszawa Punkt Obsługi Cudzoziemca Warszawa Punkt obsługi cudzoziemców korzystających ze świadczeń poza ośrodkiem Departamentu Pomocy Socjalnej Województwo podlaskie Białystok Zajazd Budowlani Czerwony Bór Ośrodek Czerwony Bór Źródło: Cudzoziemiec po przyjęciu do ośrodka otrzymuje do użytku: ręcznik, sztućce i naczynia stołowe oraz, za pokwitowaniem, sprzęt znajdujący się na wyposażeniu pomieszczenia mieszkalnego i komplet pościeli. Osobę taką kwateruje się w pomieszczeniu mieszkalnym ośrodka, w miarę możliwości wraz z innymi członkami jego rodziny, i wyznacza mu się miejsce do spania. Cudzoziemiec może być przeniesiony do innego pomieszczenia mieszkalnego, gdy wymagają tego względy organizacyjne albo jest to niezbędne do: 1) zapewnienia jemu bezpieczeństwa lub współmieszkańcom; 2) wyłączenia pomieszczenia z użytkowania ze względów technicznych lub sanitarnych. Cudzoziemiec ma zapewnione całodzienne wyżywienie. Osobie przebywającej w ośrodku udostępnia się pomieszczenie kuchenne do przygotowywania posiłków oraz pomieszczenie wyposażone w urządzenia chłodnicze do przechowywania artykułów żywnościowych. Cudzoziemiec przebywający w ośrodku jest obowiązany: 1) wykazywać szczególną troskę o bezpieczeństwo małoletnich dzieci pozostających pod jego opieką; 2) przestrzegać ciszy nocnej w godzinach od do 6.00; 3) powracać do ośrodka przed godziną 23.00; 4) posiadać i okazywać na żądanie pracownika tymczasowe zaświadczenie jego tożsamości oraz identyfikator; 5) przy każdorazowym opuszczeniu terenu ośrodka pozostawiać pracownikowi ochrony ośrodka identyfikator; 6) udostępniać pomieszczenie mieszkalne do kontroli kierownikowi ośrodka lub innym osobom przez niego wyznaczonym. W ośrodku stosuje się procedury przeciwdziałania oraz reagowania na przypadki przemocy, w tym na tle seksualnym lub ze względu na płeć. W ośrodku cudzoziemiec ma zapewnioną pomoc socjalną i opiekę medyczną oraz można mu zapewnić pomoc w dobrowolnym powrocie do kraju, do którego mają prawo wjazdu lub pomoc w przypadku przeniesienia cudzoziemca do innego państwa członkowskiego 109

110 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym odpowiedzialnego za rozpatrzenie wniosku o nadanie statusu uchodźcy na podstawie rozporządzenia Rady (WE) nr 343/ Pomoc socjalna w ośrodku Pomoc socjalna udzielana w ośrodku obejmuje 131 : a. zakwaterowanie, b. całodzienne wyżywienie zbiorowe lub ekwiwalent pieniężny w zamian za wyżywienie, c. kieszonkowe na drobne wydatki osobiste, d. stałą pomoc pieniężną na zakup środków czystości i higieny osobistej, e. jednorazową pomoc pieniężną lub bony towarowe na zakup odzieży i obuwia, f. naukę języka polskiego i podstawowe materiały niezbędne do nauki tego języka, g. pomoce dydaktyczne dla dzieci korzystających z nauki i opieki w publicznych placówkach, szkołach podstawowych, gimnazjach lub szkołach ponadgimnazjalnych, h. pokrycie, w miarę możliwości, kosztów zajęć pozalekcyjnych i rekreacyjno-sportowych dzieci, i. finansowanie przejazdów środkami transportu publicznego: w celu wzięcia udziału w postępowaniu w sprawie nadania statusu uchodźcy, w celu leczenia lub poddania się szczepieniom ochronnym, w innych szczególnie uzasadnionych przypadkach. Pomoc udzielaną poza ośrodkiem, polegającą na wypłacie świadczenia pieniężnego na pokrycie we własnym zakresie kosztów pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, z wyłączeniem kosztów opieki medycznej, zwaną dalej świadczeniem pieniężnym. Całodzienne wyżywienie zbiorowe, z którego korzysta małoletnie dziecko cudzoziemca powinno być dostosowane do jego wieku. Ekwiwalent pieniężny przysługuje w zamian za wyżywienie dziecka do ukończenia przez nie 6 lat lub dla ucznia szkoły podstawowej, gimnazjum lub szkoły ponadgimnazjalnej, jeżeli wymagają tego względy organizacyjne. Cudzoziemcom otrzymującym pomoc socjalną w postaci świadczenia pieniężnego przysługuje: 1. pomoc w formie nauki języka polskiego i podstawowych materiałów niezbędnych do nauki tego języka; 2. pomoce dydaktyczne dla dzieci korzystających z nauki i opieki w publicznych placówkach, szkołach podstawowych, gimnazjach lub szkołach ponadgimnazjalnych; 3. pokrycie, w miarę możliwości, kosztów zajęć pozalekcyjnych i rekreacyjno-sportowych dzieci. 130 Zgodnie z art. 70 ustawy o udzieleniu cudzoziemcom ochrony dz.cyt Tamże, art

111 Pomoc socjalna dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy Podczas przebywania w ośrodku cudzoziemiec może otrzymywać świadczenie pieniężne 132, w przypadku gdy wymagają tego względy organizacyjne albo jest to niezbędne do: 1. zapewnienia jemu bezpieczeństwa, z uwzględnieniem szczególnej sytuacji samotnych kobiet; 2. ochrony porządku publicznego; 3. ochrony i utrzymania więzi rodzinnych; 4. przygotowania cudzoziemca do prowadzenia samodzielnego życia poza ośrodkiem, po otrzymaniu decyzji o nadaniu statusu uchodźcy albo decyzji o odmowie nadania statusu uchodźcy, w której udzielono ochrony uzupełniającej lub zgody na pobyt tolerowany. Pomoc socjalną i opiekę medyczną zapewnia się w okresie 133 : 1. postępowania w sprawie nadania statusu uchodźcy, począwszy od dnia zgłoszenia się cudzoziemca w ośrodku, z tym że w sytuacjach szczególnych, związanych z zagrożeniem życia lub zdrowia cudzoziemca, opieka medyczna przysługuje od dnia złożenia przez cudzoziemca wniosku o nadanie statusu uchodźcy; 2. 2 miesięcy od dnia doręczenia decyzji ostatecznej w sprawie nadania statusu uchodźcy albo przez okres 14 dni od dnia doręczenia decyzji ostatecznej o umorzeniu postępowania, w przypadku gdy postępowanie w sprawie nadania statusu uchodźcy zostało umorzone. Pomoc w dobrowolnym powrocie Pomoc w dobrowolnym powrocie obejmuje pokrycie: 1. kosztów podróży cudzoziemca; 2. opłat administracyjnych związanych z uzyskaniem dokumentu podróży oraz niezbędnych wiz i zezwoleń; 3. kosztów wyżywienia w podróży; 4. kosztów opieki medycznej w podróży; 5. kosztów organizacji dobrowolnego powrotu przez podmiot, do którego statutowych obowiązków należy organizacja dobrowolnych powrotów. Dobrowolny powrót cudzoziemca odbywa się w sposób zorganizowany przez Szefa Urzędu. Cudzoziemca, który rażąco naruszył zasady współżycia społecznego w ośrodku, pozbawia się pomocy socjalnej 134. Decyzję w tej sprawie wydaje Szef Urzędu. Jeżeli cudzoziemiec powtórnie został pozbawiony pomocy socjalnej na podstawie decyzji, 132 Art.72 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom, dz.cyt. 133 Tamże, art Tamże, art

112 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym ponowne udzielenie tej pomocy może nastąpić wyłącznie przez wypłatę świadczenia pieniężnego w wysokości jednej trzeciej przysługującej kwoty. Koszty pomocy socjalnej i opieki medycznej są finansowane z budżetu państwa, z części, której dysponentem jest minister właściwy do spraw wewnętrznych, ze środków będących w dyspozycji Szefa Urzędu ds. Cudzoziemców. Świadczenia przyznaje się w wysokości ustalonej w rozporządzeniu ministra spraw wewnętrznych i administracji z dnia 10 listopada 2011 r. w sprawie wysokości pomocy dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy 135 (p.tab.9). Tabela 9. Wysokość stawek pieniężnych wypłacanych dla cudzoziemca ubiegającego się o nadanie statusu uchodźcy Forma pomocy jednorazowa pomoc pieniężna lub wartość bonów towarowych na zakup odzieży i obuwia stała pomoc pieniężna na zakup środków higieny osobistej kieszonkowe ekwiwalent pieniężny w zamian za wyżywienie świadczenie pieniężne na pokrycie we własnym zakresie kosztów pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej stawka dzienna wyżywienia zbiorowego w ośrodku Przyznana ustawowo kwota wsparcia 140 zł 20 zł na miesiąc 50 zł na miesiąc 9 zł za dzień 25 zł na dzień 9 zł Źródło: opracowanie własne na podstawie rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych i administracji z dnia 10 listopada 2011 r. w sprawie wysokości pomocy dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy. Kwoty świadczeń Jeżeli cudzoziemiec przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej wraz z małżonkiem lub małoletnim członkiem rodziny, wysokość świadczenia pieniężnego na każdą osobę na dzień wynosi -w przypadku 136 : 1. dwóch osób - 20 zł, 2. trzech osób - 15 zł, 3. czterech i więcej osób - 12,50 zł /na osobę. Dodatkowo może zostać udzielona pomoc na pokrycie kosztów wyżywienia cudzoziemca w podróży w związku z dobrowolnym powrotem do kraju, do którego cudzoziemiec ma prawo wjazdu, lub z przeniesieniem do innego państwa członkowskiego odpowiedzialnego za rozpatrywanie wniosku o nadanie statusu uchodźcy na podstawie rozporządzenia Rady (WE) nr 343/2003 z dnia 18 lutego 2003 r. ustanawiającego kryteria i mechanizmy określania państwa członkowskiego właściwego dla rozpatrywania wniosku o azyl, 135 Dz.U. z 2011r., nr 261, poz.1564 (Dz. U. z dnia 2 grudnia 2011 r.) 136 Art.6 rozporządzenia MSWiA w sprawie wysokości pomocy, dz.cyt. 112

113 Pomoc socjalna dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy wniesionego w jednym z państw członkowskich przez obywatela państwa trzeciego wynosi 23 zł na dzień podróży 137. Świadczenie są wypłacane do 15. dnia każdego miesiąca za dany miesiąc, zaś jednorazowa pomoc pieniężna jest wypłacana, a bony towarowe są wydawane niezwłocznie, jednak nie później niż do 15. dnia miesiąca następującego po miesiącu, w którym cudzoziemiec został przyjęty do ośrodka. W przypadku wykonywania przez cudzoziemca prac porządkowych na rzecz ośrodka, tłumaczeń ułatwiających porozumiewanie się między pracownikami ośrodka a cudzoziemcami lub prowadzenia zajęć kulturalno-oświatowych na rzecz innych cudzoziemców przebywających w ośrodku wysokość kieszonkowego może być podwyższona do 100 zł. Wypłaty kwot przeznaczonych na pomoc są dokonywane w ośrodku, w którym cudzoziemiec przebywa, a w stosunku do cudzoziemca, który korzysta z pomocy udzielanej poza ośrodkiem -w ośrodku najbliższym miejsca pobytu cudzoziemca lub w siedzibie Urzędu do spraw Cudzoziemców. W szczególnych przypadkach, uzasadnionych stanem zdrowia, bezpieczeństwem cudzoziemca lub względami organizacyjnymi, świadczenie pieniężne można wypłacić przekazem pocztowym na adres wskazany przez cudzoziemca. Opieka medyczna Opieka medyczna podczas trwania procedury o nadanie statusu uchodźcy 138 Opieka medyczna obejmuje świadczenia opieki zdrowotnej w zakresie, w jakim osobom objętym obowiązkowym lub dobrowolnym ubezpieczeniem zdrowotnym przysługuje prawo do świadczeń na podstawie ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych 139 z wyłączeniem leczenia uzdrowiskowego albo rehabilitacji uzdrowiskowej. Opieka medyczna przysługuje cudzoziemcom ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy, którzy zarejestrowali się w Departamencie Pomocy Socjalnej UdsC, niezależnie od tego czy mieszkają w ośrodku dla cudzoziemców, czy poza ośrodkiem. Świadczenia opieki zdrowotnej obejmują ten sam zakres usług medycznych jak dla obywateli polskich - z wyłączeniem leczenia uzdrowiskowego. W wyjątkowych sytuacjach możliwe jest przyznanie opieki medycznej od momentu złożenia wniosku o nadanie statusu uchodźcy, przed tym jak cudzoziemiec zarejestruje się w ośrodku recepcyjnym. Dotyczy to sytuacji szczególnych, np. zagrożenie zdrowia lub życia. Opiekę medyczną dla cudzoziemców ubiegających się w Polsce o nadanie statusu uchodźcy koordynuje Centralny Szpital Kliniczny Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Warszawie 137 Dz. Urz. UE L 50 z , s Opracowanie na podstawie art. 73 ustawy o udzieleniu cudzoziemcom ochrony..., dz.cyt. 139 Dz.U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027, z późn. zm. 113

114 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym na podstawie umowy zawartej z Urzędem ds. Cudzoziemców. Opieka medyczna obejmuje: 1. Filtr epidemiologiczny Wszystkie osoby zgłaszające się po raz pierwszy z wnioskiem o objęcie ich pomocą socjalną przechodzą przez tzw. filtr epidemiologiczny w ośrodku recepcyjnym w Białej Podlaskiej lub w Podkowie Leśnej - Dębaku. W ramach filtra są wykonywane badania obejmujące następujące procedury medyczne: wczesne wykrywanie, diagnostyka i kierowanie na leczenie gruźlicy, wczesne wykrywanie, diagnostyka i kierowanie na leczenie chorób zakaźnych, wenerycznych i pasożytniczych. 2. Punkty medyczne na terenie ośrodków W każdym z ośrodków działają punkty medyczne, w których pomocy z zakresu podstawowej opieki zdrowotnej udzielają lekarze oraz pielęgniarki. 3. Specjalistyczne badania i konsultacje W uzasadnionych przypadkach chorzy są kierowani, poprzez wystawienie stosownego skierowania przez lekarzy zatrudnionych w punktach medycznych ośrodków dla cudzoziemców do szpitali lub na badania specjalistyczne. Usługi specjalistyczne wykonywane są w Centralnym Szpitalu Klinicznym MSW lub w innych zakładach opieki zdrowotnej, z którymi Szpital zawarł umowę. 4. Opiekę stomatologiczną Cudzoziemcy korzystają z opieki dentystycznej w gabinetach stomatologicznych, z którymi Urząd do spraw Cudzoziemców podpisał umowy o wykonywanie ww. usług. 5. Pomoc psychologiczną W ośrodkach dla cudzoziemców rozwinięty jest system opieki psychologicznej. W szczególnych przypadkach cudzoziemcy kierowani są do specjalistycznych zakładów opieki psychologicznej lub psychiatrycznej. 6. Rehabilitację W celu otrzymania środków finansowych na rehabilitację najpierw należy udać się do lekarza specjalisty po opinię o niezbędności przeprowadzenia zabiegów rehabilitacyjnych. Lekarz specjalista powinien określić rodzaj, ilość i koszty zabiegów. Uzyskaną opinię należy przedłożyć lekarzowi ośrodka, który skieruje pacjenta na odpowiednie leczenie rehabilitacyjne. Następnie przed przystąpieniem do zabiegów należy wystąpić z pismem do Departamentu Pomocy Socjalnej z prośbą o wyrażenie zgody na pokrycie kosztów usług z zakresu rehabilitacji. Do wniosku należy dołączyć wszystkie wyżej wymienione dokumenty. Opieka medyczna jest wykonywana na podstawie umów cywilnoprawnych zawartych między Szefem Urzędu ds. Cudzoziemców a świadczeniodawcami. Jeżeli cudzoziemiec ma problemy zdrowotne, to powinien się zwrócić do lekarza rodzinnego, którym jest lekarz w ośrodku dla cudzoziemców. 114

115 Pomoc socjalna dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy Odpowiednie lekarstwa można otrzymać w ośrodku lub też po wypisaniu recepty można je wykupić w aptece i cudzoziemcowi będzie przysługiwał zwrot kosztów za zakupione lekarstwa. Kwestia nieuregulowana, a związana ze zdrowiem, to występowanie HIV/AIDS wśród uchodźców i osób ubiegających się o status uchodźcy. Odsetek osób zarażonych tą choroba nie jest duży, ale osoby ubiegające się o status uchodźcy i uchodźcy, którzy są narażeni na ryzyko zarażenia chorobą, lub którzy już są nią zarażeni mogą mieć trudności w uzyskaniu informacji na jej temat w zrozumiałym dla nich języku. Zatrudnienie cudzoziemców Cudzoziemcy mają prawo podjąć zatrudnienie po okresie 6 miesięcy od daty złożenia wniosku o nadanie statusu uchodźcy. Jeżeli minęło 6 miesięcy to cudzoziemiec oczekujący na decyzje może złożyć wniosek o wydanie zaświadczenia przez Szefa Urzędu do spraw Cudzoziemców. Stwierdza ono, że dany cudzoziemiec ubiega się o nadanie statusu uchodźcy i czas postępowania w pierwszej instancji przekroczył pół roku. Zaświadczenie w połączeniu z Tymczasowym Zaświadczeniem Tożsamości Cudzoziemca pozwala na legalną pracę Pobyt cudzoziemców w strzeżonym ośrodku lub w areszcie dla cudzoziemców Strzeżone ośrodki i areszty dla cudzoziemców Strzeżone ośrodki i areszty dla cudzoziemców 140 podlegają pod organ Straży Granicznej. Cudzoziemiec, wobec którego zachodzą okoliczności uzasadniające wydanie mu decyzji o zobowiązaniu cudzoziemca do powrotu, albo który uchyla się od wykonania obowiązków określonych w tej decyzji, albo nie wywiązuje się z obowiązków określonych w postanowieniu o zastosowaniu wobec niego środków może być zatrzymany na okres nie dłuższy niż 48 godzin. Strzeżony ośrodek dla cudzoziemców Cudzoziemca umieszcza się w strzeżonym ośrodku, jeżeli 141 : 1. istnieje prawdopodobieństwo wydania decyzji o zobowiązaniu go do powrotu bez określenia terminu dobrowolnego powrotu lub 2. wydano decyzję o zobowiązaniu go do powrotu bez określenia terminu dobrowolnego powrotu, lub 140 Dział XI ustawy o udzieleniu cudzoziemcom ochrony, dz.cyt. 141 Art.398 ustawy o udzieleniu cudzoziemcom ochrony, dz.cyt. 115

116 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym 3. nie opuścił on terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w terminie określonym w decyzji o zobowiązaniu cudzoziemca do powrotu, a natychmiastowe wykonanie tej decyzji nie jest możliwe, lub 4. nie wywiązuje się on z obowiązków określonych w postanowieniu o zastosowaniu wobec niego środków. Areszt dla cudzoziemców Areszt dla cudzoziemców wykonuje się w pomieszczeniach strzeżonych ośrodków lub w pomieszczeniach Straży Granicznej przeznaczonych dla osób zatrzymanych. Okres pobytu Sąd po wysłuchaniu cudzoziemca wydaje postanowienie o umieszczeniu go w strzeżonym ośrodku lub o zastosowaniu wobec niego aresztu dla cudzoziemców 142. Okres pobytu w strzeżonym ośrodku lub w areszcie dla cudzoziemców może być przedłużony na czas określony, w przypadku gdy istnieje uzasadnione przypuszczenie, że okres wykonania decyzji o zobowiązaniu cudzoziemca do powrotu ulegnie przedłużeniu, i nie może przekroczyć 12 miesięcy, przy czym każde kolejne postanowienie sądu w tej sprawie wydaje się na okres nie dłuższy niż 3 miesiące. Do 12-miesięcznego okresu, nie wlicza się okresu pobytu cudzoziemca w strzeżonym ośrodku lub w areszcie dla cudzoziemców w związku ze złożonym przez niego wnioskiem o nadanie statusu uchodźcy. W przypadku, gdy cudzoziemiec złożył skargę do sądu administracyjnego na decyzję o zobowiązaniu go do powrotu wraz z wnioskiem o wstrzymanie jej wykonania, okres pobytu w strzeżonym ośrodku lub areszcie dla cudzoziemców może być przedłużony do 18 miesięcy, przy czym sąd, może wydać postanowienie w tej sprawie na okres 6 miesięcy. Postanowienie o zwolnieniu cudzoziemca ze strzeżonego ośrodka lub z aresztu dla cudzoziemców wydaje niezwłocznie z urzędu lub na wniosek cudzoziemca, organ Straży Granicznej, któremu podlega strzeżony ośrodek lub areszt dla cudzoziemców 143. Funkcjonowanie strzeżonych ośrodków oraz aresztów dla cudzoziemców jest finansowane z budżetu państwa z części, której dysponentem jest minister właściwy do spraw wewnętrznych, ze środków będących w dyspozycji Komendanta Głównego Straży Granicznej. Strzeżone ośrodki i areszty dla cudzoziemców znajdują się w następujących miejscowościach: 1. Strzeżony Ośrodek dla Cudzoziemców w Kętrzynie. 2. Strzeżony Ośrodek dla Cudzoziemców i Areszt w celu Wydalenia w Białymstoku. 3. Bieszczadzki Oddział Straży Granicznej (Przemyśl). 4. Nadbużański Oddział Straży Granicznej (Biała Podlaska). 142 Tamże, art Tamże, art

117 Pomoc socjalna dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy 5. Nadodrzański Oddział Straży Granicznej (Krosno Odrzańskie). 6. Nadwiślański Oddział Straży Granicznej (Lesznowola). 7. Podlaski Oddział Straży Granicznej (Białystok). Minister właściwy do spraw wewnętrznych, w drodze zarządzenia, wyznacza pomieszczenia, w których wykonuje się areszt dla cudzoziemców, uwzględniając racjonalne wykorzystanie tych pomieszczeń. Przyjęcie cudzoziemca do strzeżonego ośrodka lub aresztu Przyjęcie cudzoziemca do strzeżonego ośrodka lub aresztu dla cudzoziemców następuje na podstawie postanowienia sądu o umieszczeniu cudzoziemca w strzeżonym ośrodku lub o zastosowaniu wobec niego aresztu dla cudzoziemców 144. Cudzoziemiec jest obowiązany przekazać do depozytu strzeżonego ośrodka lub aresztu dla cudzoziemców: 1. dokumenty potwierdzające jego tożsamość, pieniądze i przedmioty wartościowe; 2. urządzenia techniczne służące do rejestrowania obrazu; 3. przedmioty, które mogą stanowić zagrożenie porządku lub bezpieczeństwa w ośrodku lub areszcie. Cudzoziemiec przy przyjęciu do strzeżonego ośrodka lub aresztu dla cudzoziemców jest obowiązany przekazać do depozytu także przedmioty, których wymiary lub ilość ograniczają powierzchnię pokoju dla cudzoziemców lub celi mieszkalnej. Cudzoziemca przyjmowanego do strzeżonego ośrodka lub aresztu dla cudzoziemców poucza się w zrozumiałym dla niego języku o przysługujących mu prawach i o obowiązkach oraz zapoznaje się z przepisami regulującymi pobyt w strzeżonym ośrodku lub areszcie dla cudzoziemców. Fakt pouczenia cudzoziemiec potwierdza własnoręcznym podpisem 145. Cudzoziemiec przy przyjęciu do strzeżonego ośrodka lub aresztu dla cudzoziemców i podczas pobytu w ośrodku lub areszcie w przypadkach uzasadnionych względami bezpieczeństwa i porządku podlega szczegółowemu sprawdzeniu. Szczegółowe sprawdzenie cudzoziemca polega na oględzinach ciała oraz sprawdzeniu odzieży, bielizny i obuwia, a także przedmiotów posiadanych przez cudzoziemca lub należących do niego. Oględziny ciała oraz sprawdzenie odzieży, bielizny i obuwia przeprowadza się w pomieszczeniu, bez obecności osób nieupoważnionych oraz osób odmiennej płci 146. Cudzoziemca przyjętego do strzeżonego ośrodka lub aresztu dla cudzoziemców poddaje się niezwłocznie badaniu lekarskiemu oraz w miarę potrzeby zabiegom sanitarnym Na podstawie art.410 ustawy o udzieleniu cudzoziemcom ochrony, dz.cyt. 145 Tamże, art Tamże, art Tamże, art

118 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym Warunki socjalne Lekarz przeprowadzający badanie, oraz sprawujący opiekę medyczną nad cudzoziemcami w strzeżonym ośrodku lub areszcie dla cudzoziemców prowadzi dokumentację medyczną na zasadach określonych w ustawie z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta 148. Cudzoziemca przyjętego do strzeżonego ośrodka umieszcza się w pokoju dla cudzoziemców, a cudzoziemca przyjętego do aresztu dla cudzoziemców w celi mieszkalnej 149. Cudzoziemców odmiennej płci umieszcza się oddzielnie. Pozostającym pod jego opieką zapewnia się wspólny pokój dla cudzoziemców. Małoletniego cudzoziemca przebywającego w strzeżonym ośrodku bez opiekuna umieszcza się w wyodrębnionej części ośrodka. Cudzoziemców, którzy oświadczą, że są osobami sobie najbliższymi, umieszcza się, na ich pisemny wniosek, w miarę możliwości w jednym pokoju dla cudzoziemców. Prawa cudzoziemców Cudzoziemiec umieszczony w strzeżonym ośrodku lub przebywający w areszcie dla cudzoziemców ma prawo do 150 : 1. kontaktowania się z polskimi organami państwowymi, a także z przedstawicielstwem dyplomatycznym lub urzędem konsularnym państwa obcego; 2. kontaktowania się z organizacjami pozarządowymi lub międzynarodowymi zajmującymi się udzielaniem cudzoziemcom pomocy, w tym pomocy prawnej; 3. kontaktowania się ze swoim pełnomocnikiem; 4. korzystania z przekazanych do depozytu: a. przedmiotów, jeżeli nie zostały zabezpieczone na pokrycie kosztów związanych z wydaniem i wykonaniem decyzji o zobowiązaniu cudzoziemca do powrotu, b. pieniędzy, c. przedmiotów wartościowych, jeżeli nie zostały zabezpieczone na pokrycie kosztów związanych z wydaniem i wykonaniem decyzji o zobowiązaniu cudzoziemca do powrotu; 5. korzystania z opieki medycznej i do pobytu w szpitalu lub podmiocie leczniczym wykonującym działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne, jeżeli stan jego zdrowia tego wymaga; 6. niezakłóconego snu w godzinach od do 7.00, a w dni świąteczne do godziny 8.00 oraz w innym czasie, jeżeli nie jest to sprzeczne z przepisami porządkowymi regulującymi pobyt w strzeżonym ośrodku lub areszcie dla cudzoziemców; 148 Dz.U. z 2012 r. poz. 159 i 742 oraz z 2013 r. poz Kwestie te reguluje art.414. ustawy o udzieleniu, dz.cyt. 150 Tamże, na podstawie art

119 Pomoc socjalna dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy 7. korzystania z urządzeń sanitarnych i środków czystości niezbędnych do utrzymania higieny osobistej; 8. otrzymywania nieodpłatnie odzieży, bielizny i obuwia dostosowanych do pory roku, o ile rzeczy będące własnością cudzoziemca nie nadają się do użycia lub ich użycie jest niedopuszczalne ze względów higienicznych, a cudzoziemiec nie posiada własnych środków finansowych na ich zakup; 9. posiadania przedmiotów kultu religijnego, wykonywania praktyk religijnych i korzystania z posług religijnych oraz słuchania lub oglądania w pomieszczeniach mieszkalnych lub w miejscu przebywania nabożeństw transmitowanych przez środki masowego przekazu, w sposób niezakłócający ustalonego porządku pobytu w strzeżonym ośrodku lub w areszcie dla cudzoziemców; 10. korzystania z prasy, zakupu prasy z własnych środków finansowych i posiadania jej w pokoju dla cudzoziemców lub w celi mieszkalnej; 11. korzystania z Internetu na stanowiskach komputerowych dostępnych w strzeżonym ośrodku lub areszcie dla cudzoziemców; 12. korzystania z biblioteki; 13. użytkowania sprzętu rekreacyjno-sportowego w czasie i miejscu określonych przez kierownika strzeżonego ośrodka lub funkcjonariusza odpowiedzialnego za funkcjonowanie aresztu dla cudzoziemców; 14. zakupu z własnych środków finansowych artykułów żywnościowych i przedmiotów osobistego użytku służących do utrzymania higieny osobistej oraz do posiadania ich w pokoju dla cudzoziemców lub w celi mieszkalnej; posiadanie tych przedmiotów w celi mieszkalnej jest możliwe, jeżeli one same lub ich opakowania nie stanowią zagrożenia porządku lub bezpieczeństwa w areszcie dla cudzoziemców; 15. zakupu z własnych środków finansowych materiałów piśmiennych, książek, gier świetlicowych i posiadania ich w pokoju dla cudzoziemców lub w celi mieszkalnej; 16. otrzymywania paczek z odzieżą, obuwiem i innymi przedmiotami osobistego użytku oraz ze środkami opatrunkowymi i higienicznymi, a także z lekami, które mogą być przekazane za zgodą lekarza, po sprawdzeniu ich zawartości w obecności cudzoziemca; 17. prowadzenia korespondencji oraz korzystania ze środków łączności na własny koszt, a w szczególnie uzasadnionych przypadkach do korzystania ze środków łączności lub wysyłania korespondencji na koszt strzeżonego ośrodka lub aresztu dla cudzoziemców; 18. składania próśb, skarg i wniosków do: a. kierownika strzeżonego ośrodka albo organu Straży Granicznej, któremu podlega ten ośrodek, b. funkcjonariusza odpowiedzialnego za funkcjonowanie aresztu dla cudzoziemców albo organu Straży Granicznej, któremu podlega ten areszt; 119

120 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym 19. widzeń z osobami bliskimi w specjalnie do tego przeznaczonych pomieszczeniach, za zgodą organu Straży Granicznej, któremu podlega strzeżony ośrodek lub areszt dla cudzoziemców, lub osoby przez ten organ upoważnionej. Poza wyżej wymienionymi uprawnieniami cudzoziemiec umieszczony w strzeżonym ośrodku poza uprawnieniami ma prawo do 151 : 1. zakupu z własnych środków finansowych wyrobów tytoniowych i posiadania ich w pokoju dla cudzoziemców; 2. poruszania się po terenie ośrodka w godzinach od 7.00 do 22.00, a w dni świąteczne w godzinach od 8.00 do z wyjątkiem miejsc, do których administracja ośrodka wydała zakaz wstępu. Małoletni w strzeżonym ośrodku lub areszcie Małoletni przebywający w strzeżonym ośrodku ma prawo do uczestniczenia, w czasie i miejscu określonych przez kierownika ośrodka, w zajęciach dydaktyczno-wychowawczych i rekreacyjno-sportowych. Program zajęć powinien być dostosowany do wieku małoletniego i długości jego pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Uprawnienia cudzoziemców Cudzoziemiec przebywający w areszcie dla cudzoziemców poza uprawnieniami, ma ponadto prawo do: 1. odbywania codziennie co najmniej dwugodzinnego spaceru na wolnym powietrzu, chyba że co innego wynika z zaleceń lekarza; 2. kontaktowania się z innymi cudzoziemcami przebywającymi w areszcie, po uzyskaniu zezwolenia funkcjonariusza pełniącego służbę w areszcie, w określonych miejscu i czasie; 3. korzystania z gier świetlicowych w czasie i miejscu określonych przez funkcjonariusza pełniącego służbę w areszcie; 4. zakupu z własnych środków finansowych wyrobów tytoniowych i palenia tytoniu, po uzyskaniu zezwolenia funkcjonariusza pełniącego służbę w areszcie, w miejscu do tego wyznaczonym. Cudzoziemiec umieszczony w strzeżonym ośrodku lub przebywający w areszcie dla cudzoziemców otrzymuje bezpłatnie świadczenia zdrowotne, leki, artykuły sanitarne oraz posiłki i napoje 152. Podczas postępowania administracyjnego przysługują cudzoziemcowi następujące uprawnienia 153 : 151 Tamże, na podstawie art Tamże, art Kwestie te po raz pierwszy zostały opisane w projekcie Edukacja dla Integracji - Partnerstwo na Rzecz Uchodźców 120

121 Pomoc socjalna dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy prawo do pozostania na terytorium Polski na czas trwania postępowania(z wyjątkiem postępowania w przypadku złożenia kolejnego wniosku o nadanie statusu uchodźcy. prawo do pomocy państwa polskiego: zapewnienie mieszkania (w ośrodku lub w szczególnych wypadkach poza nim), pomocy medycznej na czas trwania postępowania jeżeli w ciągu 6 miesięcy od złożenia wniosku o nadanie statusu uchodźcy nie zostanie wydana decyzja Szef Urzędu, na wniosek cudzoziemca, wydaje zaświadczenie, dzięki któremu wraz z Tymczasowym Zaświadczeniem Tożsamości Cudzoziemca (TZTC) będzie mógł legalnie i bez dodatkowych zezwoleń wykonywać pracę zarobkową. Zaświadczenie będzie dotyczyć również małżonka, jeżeli złożyli wspólny wniosek o nadanie statusu uchodźcy; prawo do informacji urzędnik przyjmujący wniosek ma obowiązek poinformowania cudzoziemca o przysługujących mu prawach i obowiązkach, a także o zasadach i trybie postępowania o nadanie statusu uchodźcy; prawo do kontaktu z organizacjami zajmującymi się pomocą uchodźcom; prawo do kontaktu z Przedstawicielem Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do Spraw Uchodźców (UNHCR). Integracja cudzoziemca podczas procedury Ogromnym błędem polskiej polityki migracyjnej wydaje się zwłaszcza wobec kulejących IPI i braku dostępu do nich większości cudzoziemców z zalegalizowanym pobytem zupełne pominięcie kwestii programów preintegracyjnych, przeznaczonych dla osób przebywających w ośrodkach i bezczynnie czekających na decyzję w sprawie przyznania statusu uchodźcy. Nieustannie powtarzanym argumentem władz przeciwko działaniom preintegracyjnym jest niechęć inwestowania w ludzi, o których nie wiadomo, czy ich pobyt w Polsce zostanie zalegalizowany, czy też nie. Obawa ta wydaje się o tyle bezzasadna, że od wielu lat około 90% osób ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy w Polsce to Czeczeni 154, którym decyzję o nakazie opuszczenia terytorium RP wydaje się jedynie w wyjątkowych sytuacjach, a w ogromnej większości przypadków ich pobyt w Polsce zostaje zalegalizowany (otrzymują na ogół pobyt tolerowany i nieco rzadziej status uchodźcy). Skoro wiadomo, że znaczna większość kandydatów na uchodźców dostanie zgodę na legalne przebywanie i funkcjonowanie w Polsce, warto pomyśleć o ich adaptacji zawczasu, wtedy kiedy i tak są z założenia na utrzymaniu państwa. Fakt, że być może skorzysta na tym parę osób, które ostatecznie w Polsce nie zostaną, nie będzie raczej odczuwalnym obciążeniem. I chodzi tu nie tylko o porządne kursy języka polskiego, ale o wiele zajęć wprowadzających cudzoziemców w polską rzeczywistość społeczno-prawno-kulturową, tak by po opuszczeniu ośrodka dla cudzoziemców nie czuli się jak dzieci we mgle, ale znali przynajmniej w zakresie podstawowym język polski, swoje prawa, Projekt sfinansowany z Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL. 154 A.Jasiakiewicz, Pomoc integracyjna dla uchodźców, [w:] W. Klaus (red.), Prawne uwarunkowania, s

122 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym których należy przestrzegać, by wiedzieli, do jakich instytucji w różnych sprawach mogą czy powinni się zwrócić. Wracając zaś do kursów języka polskiego te dostępne obecnie w ośrodkach (i to nie wszystkich!) rzadko kiedy spełniają oczekiwania nie zawsze są prowadzone przez profesjonalistów, często odbywają się nieregularnie, brakuje sensownego podziału na grupy zaawansowania, wiekowe, czy też na istotny dość, jeśli chodzi o Czeczenów, podział grup według płci. A jeśli solidnie zorganizowany kurs nie wpłynie na wzrost zainteresowania nim cudzoziemców na jego brak spowodowany nieustannym traktowaniem Polski przez uchodźców jako kraju tranzytowego to należy zastanowić się nad wprowadzeniem sankcji, może to być na przykład obcięcie kieszonkowego. Podsumowanie Jedną z form pomocy, jaką uzyska cudzoziemiec po złożeniu wniosku o nadanie statusu uchodźcy jest pomoc w postaci zakwaterowania w ośrodku dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy. Ośrodki są prowadzone i organizowane przez Szefa Urzędu do spraw Cudzoziemców. Obecnie na terytorium RP funkcjonuje 14 ośrodków dla cudzoziemców podległych Urzędowi ds. Cudzoziemców. Obowiązki cudzoziemca podczas trwania procedury, których bezwzględnie musi przestrzegać to: obowiązek stawiania się na wezwanie Szefa Urzędu do spraw Cudzoziemców; obowiązek poddania się badaniom lekarskim i zabiegom sanitarnym; obowiązek przedstawienia Szefowi Urzędu do spraw Cudzoziemców wszystkich dowodów, które potwierdzają, że powinien otrzymać status uchodźcy; obowiązek zawiadomienia o każdej zmianie miejsca pobytu; obowiązek przebywania w Polsce do dnia doręczenia decyzji ostatecznej; obowiązek oddania do depozytu dokumentu podróży (paszportu), a także dokumentu podróży małoletnich dzieci i małżonka. W ośrodku cudzoziemiec ma zapewnioną pomoc socjalną i opiekę medyczną oraz można mu zapewnić pomoc w dobrowolnym powrocie do kraju, do którego mają prawo wjazdu lub pomoc w przypadku przeniesienia cudzoziemca do innego państwa członkowskiego odpowiedzialnego za rozpatrzenie wniosku o nadanie statusu uchodźcy. Cudzoziemcy mają prawo podjąć legalne zatrudnienie po okresie 6 miesięcy od daty złożenia wniosku o nadanie statusu uchodźcy. Natomiast jeżeli istnieje prawdopodobieństwo wydania decyzji o zobowiązaniu cudzoziemca do powrotu bez określenia terminu dobrowolnego powrotu umieszcza się go w strzeżonym ośrodku. 122

123 Pomoc socjalna dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy W 2011 r. w ośrodku dla cudzoziemców mieszkało 1566 osób, a poza nim 1163 osoby 155. Areszt dla cudzoziemców wykonuje się w pomieszczeniach strzeżonych ośrodków lub w pomieszczeniach Straży Granicznej przeznaczonych dla osób zatrzymanych. W strzeżonych ośrodkach dla cudzoziemców przebywa średniorocznie ponad 300 osób. Pytania i zadania kontrolne Jaka jest różnica pomiędzy ośrodkiem dla cudzoziemców a strzeżonym ośrodkiem dla cudzoziemców? Na czym polega pomoc socjalna przyznawana w ośrodku dla cudzoziemców? Jakie prawa przysługują cudzoziemcowi przebywającemu w strzeżonym ośrodku lub areszcie dla cudzoziemców? Literatura 1. Florczak A., Uchodźcy w Polsce. Między humanitaryzmem a pragmatyzmem, Toruń Grzymała-Moszczyńska H., Uchodźcy. Podręcznik dla osób pracujących z uchodźcami, wyd.nomos, Kraków Hryniewicz J., Uchodźcy w Polsce. Teoria i rzeczywistość, Wyd. Difin, Warszawa Informacja o stanie realizacji praw osób osadzonych w strzeżonych ośrodkach dla cudzoziemców prowadzonych przez Straż Graniczną, MSW, Warszawa Jasiakiewicz A., Pomoc integracyjna dla uchodźców, [w:] W.Klaus (red.): Prawne uwarunkowania integracji uchodźców w Polsce. Komentarz dla praktyków, Warszawa Polityka migracyjna Polski stan obecny i postulowane działania, Wyd. URM, Warszawa Sierpowska I., Pomoc społeczna jako administracja świadcząca, Wyd. Lex, Warszawa Uchodźcy w polskim społeczeństwie, Wyd. Vox Humana, Warszawa Ustawa o udzieleniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP. 10. Ząbek M. (red.), Między piekłem a rajem. Problemy adaptacji kulturowej uchodźców i imigrantów w Polsce, Wydawnictwo Trio, Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa Informacja o stanie realizacji praw osób osadzonych w strzeżonych ośrodkach dla cudzoziemców prowadzonych przez Straż Graniczną, MSW, Warszawa

124

125 5. Świadczenia pomocy społecznej przysługujące cudzoziemcom w Polsce Na podstawie art. 5 pkt 2 lit. a ustawy o pomocy społecznej (UoPS), cudzoziemcy, którzy otrzymali status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą nabywają uprawnienia do korzystania na zasadach ogólnych ze wszystkich świadczeń pomocy społecznej. Cudzoziemcy ci muszą przy tym mieć miejsce zamieszkania i przebywać na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Spośród migrantów przymusowych mających miejsce zamieszkania i przebywających w Polsce do świadczeń pomocy społecznej podmiotowo są uprawnieni: uchodźcy, cudzoziemcy objęci ochroną uzupełniającą, cudzoziemcy na podstawie zgody na pobyt tolerowany. Do wszystkich świadczeń pomocy społecznej są jedynie uprawnione dwie pierwsze grupy migrantów (art. 5 pkt 2 lit. a UoPS), natomiast osoby z pobytem tolerowanym mogą jedynie korzystać ze schronienia, posiłku, niezbędnego ubrania i zasiłku celowego (art. 5 pkt 2 lit. b UoPS). Dodatkowo na podstawie art. 5 a UoPS spośród migrantów przymusowych pomocą społeczną w formie interwencji kryzysowej, schronienia, posiłku, niezbędnego ubrania i zasiłku celowego objęte zostały ofiary handlu ludźmi. Ofiara handlu ludźmi w rozumieniu decyzji ramowej Rady z dnia 19 lipca 2002 roku w sprawie zwalczania handlu ludźmi 156 musi spełnić łącznie następujące warunki: przebywać na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, podjąć współpracę z organem właściwym do prowadzenia postępowania w sprawie zwalczania handlu ludźmi, zerwać kontakty z osobami podejrzanymi o popełnienie czynów zabronionych związanych z handlem ludźmi. Migranci przymusowi natomiast w przypadku objęcia ich ochroną międzynarodową mają zagwarantowaną pomoc (w tym pomoc społeczną) ze strony władz państwa przyjmującego, dodatkowo są oni objęci podstawową opieką w trakcie ubiegania się o status uchodźcy. Wynika to z umów międzynarodowych i przepisów prawa europejskiego. Pomoc społeczna Pomoc społeczna mająca na celu przeciwdziałania trudnościom i wsparcie procesu integracji cudzoziemców została wskazana expressis verbis w art. 7 pkt 11 ustawy o pomocy 156 Dz. Urz. WE L 203 z r. 125

126 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym społecznej (UoPS) wśród powodów uprawniających do otrzymywania świadczeń z pomocy społecznej pod określeniem: trudności w integracji cudzoziemców, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą (dalej trudności w integracji cudzoziemców). Kwestia ta jako jedyna spośród wszystkich wymienionych w art. 7 UoPS jest podstawą uprawnienia do pomocy społecznej ograniczonej i określonej grupy świadczeni obiorców (pośród ogólnych powodów uprawnień znajdujemy tylko ten jeden szczególny). Ryzyka społeczne wyszczególnione w art. 7 UoPS są też uwzględnione w podziale zadań pomocy społecznej zawartym w rozdziale 2 UoPS. Kwestia społeczna trudności w integracji cudzoziemców stanowi podstawę pomocy cudzoziemcom świadczoną przez powiat w formie zadań własnych (art. 19 pkt 8 UoPS) czy też zadania zleconego (art. 20 ust. 1 pkt 1 UoPS). Świadczenia przyznawane na podstawie powyższej przesłanki w praktyce stanowią pomoc integracyjną, ponieważ ich głównym celem jest osiągnięcie integracji tej grupy cudzoziemców ze społeczeństwem polskim oraz zapobieganie ich marginalizacji. Istotą więc opisywanego tutaj problemu społecznego jest realizacja działań przewidzianych w polityce integracyjnej obranej przez dane państwo w zakresie zinstytucjonalizowanego wsparcia integracji Świadczenia pieniężne Wśród świadczeń pieniężnych, wymienionych w artykule 36 pkt 1 ustawy o pomocy społecznej, cudzoziemcy mają prawo otrzymywać: zasiłek stały przyznawany osobom całkowicie niezdolnym do pracy z powodu wieku lub niepełnosprawności; zasiłek okresowy przyznawany osobom lub rodzinie ze względu na szczególne okoliczności, np. długotrwałą chorobę, niepełnosprawność, bezrobocie; zasiłek celowy przyznawany w celu zaspokojenia niezbędnej potrzeby bytowej, w szczególności na pokrycie części lub całości kosztów zakupu żywności, leków i leczenia, opału, odzieży, niezbędnych przedmiotów użytku domowego, drobnych remontów i napraw w mieszkaniu, a także kosztów pogrzebu, ważności ich kart pobytu lub/i do daty obowiązywania orzeczenia o stopniu niepełnosprawności. Jednak po przedłużeniu karty pobytu oraz po wydaniu kolejnego orzeczenia przez odpowiednią komisję, zasiłek jest przyznawany ponownie. Osobom, które osiągnęły wiek emerytalny i mają od lat status uchodźcy w Polsce zasiłek stały przyznaje się na czas nieoznaczony. Zasiłki celowe Zasiłek celowy jest najczęściej przyznawaną formą pomocy otrzymuje go prawie trzy czwarte rodzin cudzoziemców. O połowę mniejszej liczbie rodzin przyznaje się zasiłek okresowy. Natomiast warto zwrócić uwagę, że w ponad trzech czwartych przypadków zasiłek okresowy przyznaje się jedynie 126

127 Świadczenia pomocy społecznej przysługujące cudzoziemcom w Polsce na miesiąc, a tylko co piątej rodzinie na dwa miesiące. Ustawa nie określa okresu, na jaki powinno się przyznawać zasiłek okresowy, pozostawiając decyzję w gestii ośrodka pomocy społecznej na podstawie okoliczności sprawy. Jednak mała jest szansa, żeby sytuacja cudzoziemca, kompletnie nieprzystosowanego do samodzielnego funkcjonowania w nowej rzeczywistości, co go skazuje przynajmniej na jakiś czas na bezrobocie, bezdomność i ubóstwo, uległa drastycznej poprawie w ciągu miesiąca czy dwóch. Doświadczenie pracy z cudzoziemcami pokazuje, że tak krótki okres przyznawania zasiłku, powoduje u nich ogromny dyskomfort psychiczny, ciężko jest im wytłumaczyć, że pomoc ta jest przyznawana cyklicznie i wszystko wskazuje na to, że po miesiącu czy, odpowiednio, dwóch otrzymają ją ponownie. Cudzoziemcy korzystający z pomocy społecznej często powtarzają, że na razie dostali pomoc, ale to tylko do końca miesiąca i nie wiedzą, co będzie dalej. Taki stan potrafi paraliżować działania, a na pewno nie sprzyja efektywnemu poszukiwaniu pracy. Kontrargumentem mógłby być fakt, że cudzoziemcy często z dnia na dzień decydują się na wyjazd z Polski po co zatem przyznawać im pomoc na dłużej? Owszem, tak się dzieje, ale może właśnie przede wszystkim dlatego, że tutaj nie czują się bezpiecznie co do swojej przyszłości. A w razie wyjazdu rodziny, której przyznanoby zasiłek okresowy na trzy miesiące czy pół roku (wypłaty dokonuje się co miesiąc), zawsze można po prostu zmienić decyzję co do okresu wypłacania zasiłku. Zwłaszcza, że pieniądze na ogół nie są przelewane na konto, lecz wypłacane bezpośrednio w kasie, rodzina ma obowiązek regularnie kontaktować się z pracownikiem socjalnym nie sposób zatem nie zauważyć nieobecności cudzoziemca. Pomoc na rzecz rodziny Jeżeli ze statusu uchodźcy korzysta cała rodzina, to najczęściej zgłasza się ona po pomoc do ośrodków pomocy społecznej zaraz po zakończeniu procedury o nadanie statusu uchodźcy. W przypadku osób indywidualnych, jedynie co trzeci uchodźca występuje o świadczenia socjalne w ciągu pierwszych trzech miesięcy od otrzymania decyzji. Można na tej podstawie wnioskować, że w większości przypadków dochód miesięczny osoby czy rodziny, która dotąd przebywała w ośrodku dla cudzoziemców bez pozwolenia na pracę, wynosi 0 zł lub niewiele więcej i w związku z tym przyznawana jest im najwyższa lub prawie najwyższa możliwa kwota zasiłku. Jeśli chodzi o zasiłki celowe, przyznawane są one dowolną ilość razy w zależności od potrzeb bytowych danej osoby czy rodziny; zdarza się, że w ciągu jednego miesiąca przyznaje się ich po dwa lub więcej na różne cele 157. Połowa rodzin otrzymuje zasiłek celowy na żywność lub na obuwie i odzież. Co trzecia rodzina otrzymuje zasiłek celowy na zaspokojenie niezbędnych potrzeb bytowych czyli bez szczegółowego wskazania, na co pieniądze mają być przeznaczone albo na dopłatę 157 A.Durasiewicz, Efektywność polskiej polityki rodzinnej na tle wybranych krajów UE, Wyd. PTPS, Radom 2012, s

128 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym do czynszu czy opłacanie rachunków. Zwrócić można część lub całość kosztów leków albo leczenia. Ponadto otrzymać można pomoc finansową na zakupienie sprzętów domowych, lub zaspokojenie innych konkretnych potrzeb, jak opłacenie wydania nowych kart pobytu, zakup biletów komunikacji miejskiej, środków higienicznych czy opału. Przyznając świadczenia rodzinne należy pamiętać, że przyznawanie świadczeń z pomocy społecznej i świadczeń rodzinnych określają przepisy zawarte w dwóch różnych ustawach. Oznacza to, że pracownik socjalny kieruje swoich podopiecznych do działu świadczeń rodzinnych lub udziela mu pomocy w zakresie przygotowania dokumentów niezbędnych do ich uzyskania. Jeśli cudzoziemiec uzyskał status uchodźcy albo ochronę uzupełniającą w Polsce, to podstawową formą pomocy socjalnej jest indywidualny program integracji. Dopiero po jego zakończeniu ma prawo do świadczeń pomocy społecznej na zasadach identycznych jak obywatele polscy. Procedura przyznania świadczeń pomocy społecznej W celu uzyskania pomocy cudzoziemiec musi skontaktować się z ośrodkiem pomocy społecznej właściwym ze względu na miejsce zamieszkania. Decyzję o przyznaniu bądź odmowie przyznania świadczeń z pomocy społecznej wydaje się po przeprowadzeniu wywiadu środowiskowego przez pracownika socjalnego w terminie 14 dni od dnia powzięcia wiadomości o potrzebie przyznania świadczenia z pomocy społecznej, a w sprawach nie cierpiących zwłoki w terminie 2 dni. Wywiad przeprowadzany jest w miejscu zamieszkania osoby lub rodziny albo w miejscu ich pobytu. W trakcie wywiadu pracownik socjalny pyta o sytuację osobistą, rodzinną, dochodową i majątkową osoby bądź rodziny ubiegającej się o udzielenie pomocy. Na podstawie przeprowadzonego wywiadu oraz zgromadzonej dokumentacji pracownik socjalny oceni sytuację i wybierze najbardziej korzystną formę pomocy. Decyzja o przyznaniu świadczenia Obowiązkiem cudzoziemca jest przedłożenie dokumentów potwierdzających sytuację dochodową, rodzinną, zdrowotną, zawodową i mieszkaniową. Przyznanie świadczeń pieniężnych następuje w formie decyzji administracyjnej, z wyjątkiem udzielenia pomocy w formie pracy socjalnej, poradnictwa specjalistycznego oraz biletu kredytowanego. Decyzja powinna zostać wydana nie później niż w ciągu miesiąca od chwili wszczęcia postępowania. O każdym przypadku niezałatwienia sprawy w terminie ośrodek pomocy społecznej musi powiadomić osobę ubiegającą się o pomoc, podając przyczyny zwłoki i wskazując nowy termin załatwienia sprawy. Udzielenie pomocy w formie pracy socjalnej, poradnictwa specjalistycznego oraz biletu kredytowanego, schronienia, posiłku następuje niezwłocznie. Od każdej decyzji służy prawo do wniesienia odwołania do samorządowego kolegium odwoławczego za pośrednictwem organu, który wydał decyzję w terminie 14 dni od dnia otrzymania decyzji. 128

129 Świadczenia pomocy społecznej przysługujące cudzoziemcom w Polsce Mimo braku szans na udział w programach integracyjnych, osoby z pobytem tolerowanym nie są jednak z założenia pozbawione możliwości uzyskania innych świadczeń niż wyłącznie pieniężne, gdyż ustawa o pomocy społecznej w artykule 2 wyraźnie mówi o tym, że pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej państwa, mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości 158. A zatem ogromny nacisk położony jest, przynajmniej w teorii, na pracę socjalną i wszelkiego rodzaju poradnictwo specjalistyczne, przede wszystkim prawne i psychologiczne, prowadzące do tego, by dana osoba czy rodzina powoli mogła się usamodzielnić 159. Problem polega jednak na tym, że nie ma w tym zakresie żadnych zapisów rozróżniających sposób pracy z obywatelami polskimi i cudzoziemcami. A należy podkreślić, że cudzoziemcy, którym przyznano status uchodźcy lub zgodę na pobyt tolerowany, ze względu na swoją odmienność kulturową, barierę językową, a także bagaż traumatycznych doświadczeń, które zmusiły ich do opuszczenia krajów pochodzenia, stanowią specyficzną grupę klientów OPS-ów, wymagających często znacznie większego nakładu czasu i pracy niż obywatele polscy, którzy znaleźli się w trudnej sytuacji. Natomiast opiekujący się nimi pracownicy socjalni, by mogli efektywnie wykonywać swoją pracę, potrzebują specjalistycznego przygotowania, choćby w zakresie kompetencji językowych i międzykulturowych, czy też umiejętności pracy z ofiarami traumatycznych przeżyć. Potrzebują także odpowiedniego zaplecza technicznego. A to powinny zapewniać im właściwe władze. Większość cudzoziemców, którzy korzystają z pomocy ośrodków pomocy społecznej to osoby, którym przyznano zgodę na pobyt tolerowany (prawie 70%) Pomoc dla osób niepełnoletnich posiadających status uchodźcy albo ochronę uzupełniającą Chociaż większość dzieci ma takie same potrzeby, niektóre narażone są na większe ryzyko związane z brakiem ochrony, np. dzieci pozostawione bez opieki. W trakcie długiej i często niebezpiecznej podróży są rozdzielane od rodziny lub wysyłane samodzielnie z przemytnikami. Część już w ojczyźnie była sierotami. Te traumatyczne przeżycia, bieda, brak wykształcenia jakie większość z nich doświadcza podczas pobytu w ojczyźnie, a także trudności i niebezpieczeństwa wynikające z podróży sprawiają, że mają tym bardziej szczególne potrzeby. W Europie Środkowej każdego roku przeciętnie około dwóch do trzech procent wniosków o nadanie statusu uchodźcy składane jest przez dzieci bez opieki 160. Należy również zapobiegać i reagować na przemoc na tle seksualnym i ze względu na płeć, tak, aby unikać 158 Art.2 ustawy o pomocy społecznej. 159 W.Klaus, Podsumowanie, [w:] Prawne uwarunkowania integracji, dz.cyt. s Przedstawicielstwo Regionalne UNHCR na Europę Środkową 129

130 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym i zmniejszać możliwość wystąpienia tego typu przemocy wśród dzieci pozbawionych opieki, które są na nią bardziej narażone. W przypadku osób niepełnoletnich posiadających status uchodźcy albo ochronę uzupełniającą, a nie pozostających pod pieczą rodziców lub opiekuna prawnego, pomoc zapewniana jest przez placówkę opiekuńczo-wychowawczą, w której przebywa ta osoba. Dyrektor placówki powiadamia sąd opiekuńczy o fakcie udzielania takiej pomocy Pomoc społeczna dla osób, które uzyskały zgodę na pobyt tolerowany Jeśli cudzoziemiec uzyskał zgodę na pobyt tolerowany, to może ubiegać się tylko i wyłącznie o pomoc w formie schronienia, posiłku, niezbędnego ubrania oraz zasiłku celowego. O pomoc tę może wystąpić bezpośrednio po zakończeniu procedury o nadanie statusu uchodźcy, na zasadach identycznych jak obywatele polscy. Osoby z pobytem tolerowanym którym odmawia się możliwości skorzystania nawet z tych dalekich od ideału form pomocy integracyjnej (nie mają jednak prawa do udziału w programie integracyjnym) 161, nie wspominając już o braku dostępu do tanich mieszkań, czego nie zapewnia się także uznanym uchodźcom swoją jedyną szansę na to, żeby nie wylądować na bruku po otrzymaniu ostatecznej decyzji w postępowaniu uchodźczym, mają właśnie dzięki możliwości uzyskania zasiłków z ośrodków pomocy społecznej. Należy pamiętać, że w momencie legalizacji pobytu, co następuje średnio po około roku ich obecności w Polsce, na ogół nie znają jeszcze języka polskiego, a w każdym razie w stopniu niewystarczającym do podjęcia nieźle płatnej pracy, która pozwoliłaby im na utrzymanie najczęściej licznej rodziny. Nie orientują się w polskim ustawodawstwie, nie znają swoich praw i obowiązków, na każdym kroku przeżywają szok kulturowy. A dwa miesiące, w ciągu których mają jeszcze prawo do mieszkania w ośrodkach dla cudzoziemców i świadczeń z Urzędu do spraw Cudzoziemców to zdecydowanie za krótko, żeby te braki nadrobić oraz zacząć się świadomie i swobodnie poruszać 162 w środowisku lokalnym Świadczenia rodzinne Cudzoziemcy, którzy otrzymali status uchodźcy albo ochronę uzupełniającą, mogą się ubiegać o świadczenia rodzinne 163. Podstawowym aktem prawnym regulującym zasady przyznawania świadczeń rodzinnych 161 A.Chrzanowska, W.Klaus, Integracja i pomoc społeczna, dz.cyt., s Tamże, s Szerzej opisane w publikacji: A.Durasiewicz, Efektywność polskiej polityki rodzinnej, dz. cyt. 130

131 Świadczenia pomocy społecznej przysługujące cudzoziemcom w Polsce jest ustawa z 28 listopada 2003 roku o świadczeniach rodzinnych 164. Świadczenia opierają się na jednolitym sposobie określania kryteriów dochodowych, opartym na kosztach utrzymania rodzin z dziećmi. Podstawowymi świadczeniami są zasiłki rodzinne uzupełniane dodatkami przyznawanymi w związku z zaistnieniem określonych sytuacji oraz świadczenia przysługujące rodzinom z dziećmi niepełnosprawnymi. Prawo do zasiłku rodzinnego Prawo do zasiłku rodzinnego i dodatków do tego zasiłku przysługuje 165 : 1. rodzicom, jednemu z rodziców albo opiekunowi prawnemu dziecka; 2. opiekunowi faktycznemu dziecka; 3. osobie uczącej się. Za kryterium uprawniające do świadczeń przyjęto dochód rodziny w przeliczeniu na osobę albo dochód osoby uczącej się nie wyższy niż 539 zł 166.Wyższe kryterium przyjęto w przypadku, gdy członkiem rodziny jest dziecko legitymujące się orzeczeniem o niepełnosprawności lub orzeczeniem o umiarkowanym albo o znacznym stopniu niepełnosprawności. W tym przypadku zasiłek rodzinny przysługuje, jeżeli dochód rodziny w przeliczeniu na osobę albo dochód osoby uczącej się nie przekracza kwoty 623 zł. Zasiłek rodzinny przysługuje do ukończenia przez dziecko 167 : roku życia, 2. nauki w szkole, jednak nie dłużej niż do ukończenia 21. roku życia, roku życia, jeżeli kontynuuje naukę w szkole lub w szkole wyższej i legitymuje się orzeczeniem o umiarkowanym albo znacznym stopniu niepełnosprawności. Zasiłek rodzinny przysługuje osobie uczącej się w szkole lub w szkole wyższej, jednak nie dłużej niż do ukończenia 24. roku życia. Wysokość zasiłku rodzinnego Wysokość zasiłku została uzależniona od wieku dziecka i wynosi miesięcznie: zł na dziecko w wieku do ukończenia 5. roku życia; 164 Tekst jednolity: Dz.U. z 2006 r., nr 139, poz. 992 z późn. zm. 165 Ustawa z 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (tekst jednolity: Dz.U. z 2006 r., nr 139, poz. 992 z późn. zm), rozdział 2 zasiłek rodzinny i dodatki do zasiłku rodzinnego, art Zgodnie z ustawą o świadczeniach rodzinnych (art.5 ust. 1 w związku z art. 3 pkt. 2), podstawą ustalania dochodu rodziny jest przeciętny miesięczny dochód członków rodziny uzyskany w roku kalendarzowym poprzedzającym okres zasiłkowy. Dochód ten może być, zgodnie z art.5 ust.4, pomniejszony o dochód utracony lub, zgodnie z art. 5 ust. 4a, powinien zostać powiększony o dochód uzyskany. 167 Ustawa z 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych, dz.cyt., rozdział 2 zasiłek rodzinny i dodatki do zasiłku rodzinnego, art

132 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym zł na dziecko w wieku powyżej 5. roku życia do ukończenia 18 roku życia; zł na dziecko w wieku powyżej 18. roku życia do ukończenia 24. roku życia. Przepisy o świadczeniach rodzinnych przewidują dodatki do zasiłku rodzinnego z tytułu m.in.: 1. urodzenia dziecka; 2. opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego; 3. samotnego wychowywania dziecka; 4. wychowywania dziecka w rodzinie wielodzietnej; 5. kształcenia i rehabilitacji dziecka niepełnosprawnego; 6. rozpoczęcia roku szkolnego; 7. podjęcia przez dziecko nauki w szkole poza miejscem zamieszkania. Od 1 stycznia 2013 roku jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka przysługuje matce lub ojcu dziecka, opiekunowi prawnemu albo opiekunowi faktycznemu dziecka, jeżeli dochód rodziny w przeliczeniu na osobę nie przekroczy kwoty 1922,00 zł netto 168. Jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka przysługuje, jeżeli matka dziecka pozostawała pod opieką medyczną nie później niż od 10. tygodnia ciąży do dnia porodu. Dodatek z tytułu opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego- 169 przysługuje matce lub ojcu, opiekunowi faktycznemu dziecka albo opiekunowi prawnemu dziecka, jeżeli dziecko pozostaje pod jego faktyczną opieką, uprawnionemu do urlopu wychowawczego, nie dłużej jednak niż przez okres: miesięcy kalendarzowych; miesięcy kalendarzowych, jeżeli sprawuje opiekę nad więcej niż jednym dzieckiem urodzonym podczas jednego porodu; miesięcy kalendarzowych, jeżeli sprawuje opiekę nad dzieckiem legitymującym się orzeczeniem o niepełnosprawności albo o znacznym stopniu nie pełnosprawności. Wysokość dodatku wynosi 400 zł miesięcznie. Dodatki rodzinne Dodatek z tytułu samotnego wychowywania dziecka 170 przysługuje samotnie wychowującym dziecko matce lub ojcu, opiekunowi faktycznemu dziecka albo opiekunowi prawnemu dziecka, jeżeli nie zostało zasądzone świadczenie alimentacyjne na rzecz dziecka od drugiego z rodziców dziecka, ponieważ drugi z rodzi ców dziecka nie żyje lub ojciec dziecka jest 168 Powyższe zmiany wynikają z ustawy z dnia 12 października 2012 r. o zmianie ustawy o świadczeniach rodzinnych (poz. 1255). 169 A.Durasiewicz, Efektywność polskiej polityki rodzinnej, dz.cyt., s Ustawa z 28 listopada 2003 r. o świadczeniach,dz.cyt, art

133 Świadczenia pomocy społecznej przysługujące cudzoziemcom w Polsce nieznany, powództwo o ustalenie świadczenia alimentacyjnego od drugiego z rodziców zostało oddalone. Dodatek przysługuje również osobie uczącej się, jeżeli oboje rodzice osoby uczącej się nie żyją. Wysokość tego dodatku wynosi 170 zł miesięcznie na dziec ko, nie więcej jednak niż 340 zł na wszystkie dzieci. W przypadku dziecka legitymującego się orzeczeniem o niepełnosprawności lub orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności kwotę dodatku zwięk sza się o 80 zł na dziecko, nie więcej jednak niż o 160 zł na wszystkie dzieci. Dodatek z tytułu wychowywania dziecka w rodzinie wielodzietnej 171 przysługuje matce lub ojcu, opiekunowi faktycznemu dziecka albo opiekunowi prawnemu dziecka. Jego wysokość wynosi 80 zł miesięcznie na trzecie i na następne dzieci uprawnione do zasiłku rodzinnego. Dodatek z tytułu kształcenia i rehabilitacji dziecka 172 przysługuje matce lub ojcu, opiekunowi faktycznemu dziecka albo opiekunowi prawnemu dziecka, a także osobie uczącej się na pokrycie zwiększonych wydatków związanych z re habilitacją lub kształceniem dziecka w wieku: do ukończenia 16. roku życia, jeżeli legitymuje się orzeczeniem o niepełno sprawności; powyżej 16. roku życia do ukończenia 24. roku życia, jeżeli legitymuje się orzeczeniem o umiarkowanym albo o znacznym stopniu niepełnosprawności. Dodatek przysługuje miesięcznie w wysokości 60 zł na dziecko w wieku do ukończenia 5. roku życia i 80 zł na dziecko w wieku powyżej 5. roku życia do ukończenia 24. roku życia. Dodatek z tytułu rozpoczęcia roku szkolnego 173 przysługuje matce lub ojcu, opiekunowi faktycznemu dziecka albo opiekunowi prawnemu dziecka, a także osobie uczącej się na częściowe pokrycie wydatków związanych z rozpoczęciem nowego roku szkolnego. Dodatek przysługuje również na dziecko rozpoczynające roczne przygotowa nie przedszkolne. Przysługuje on raz w roku, w związku z rozpoczęciem roku szkolnego albo rocznego przygotowania przedszkolnego, w wysokości 100 zł na dziecko. Dodatek z tytułu podjęcia przez dziecko nauki w szkole poza miejscem zamieszkania 174 przysługuje matce lub ojcu dziecka, opiekunowi prawnemu albo opiekunowi faktycznemu dziecka lub osobie uczącej się: w związku z zamieszkiwaniem w miejscowości, w której znajduje się siedziba szkoły ponadgimnazjalnej lub szkoły artystycznej, w której realizowany jest obowiązek 171 Tamże, art. 12a. 172 Tamże, art Tamże, art B.Balcerzak Paradowska, D.Bieniasz, H.Perło, A.Ruzik, Świadczenia rodzinne, [w:] Zabezpieczenie społeczne w Polsce. Problemy do rozwiązania w najbliższej przyszłości, pod red. G.Uścińskiej, Wyd. IPiSS, Warszawa 2008, s

134 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym szkolny i obowiązek nauki, a także szkoły podstawowej lub gimna zjum w przypadku dziecka lub osoby uczącej się legitymującej się orzeczeniem o niepełnosprawności lub o stopniu niepełnosprawności w wysokości 90 zł mie sięcznie na dziecko albo w związku z dojazdem z miejsca zamieszkania do miejscowości, w której znajduje się siedziba szkoły, w przypadku dojazdu do szkoły ponadgimnazjalnej, a także szkoły artystycznej, w której realizowany jest obowiązek szkolny i obo wiązek nauki w zakresie odpowiadającym nauce w szkole ponadgimnazjalnej w wysokości 50 zł miesięcznie na dziecko. Dodatek przysługuje przez 10 miesięcy w roku w okresie pobierania nauki od września do czerwca następnego roku kalendarzowego. Rodziny wychowujące dziecko niepełnosprawne bez względu na dochód mają prawo do zasiłku pielęgnacyjnego 175. Przysługuje on niepełnosprawnemu dziecku; osobie niepełnosprawnej w wieku powyżej 16. roku życia, jeżeli legitymuje się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności; osobie, która ukończyła 75 lat. Do zasiłku uprawnione są także osoby niepełnosprawne w wieku powyżej 16 lat, legitymujące się orzeczeniem o umiarkowanym stopniu niepełnosprawno ści, jeżeli niepełnosprawność powstała w wieku do ukończenia 21 lat. Od l wrze śnia 2006 roku wysokość zasiłku wynosi 153 zł. Na podstawie kryterium dochodowego przyznawane jest świadczenie pielę gnacyjne z tytułu rezygnacji z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej w związku z koniecznością opieki nad niepełnosprawnym dzieckiem 176. Od 1 lipca 2013 roku wysokość świadczenia pielęgnacyjnego wynosi 620 zł. Świadczenie pielęgnacyjne przysługuje niezależnie od dochodów rodziny. Osoby otrzymujące świadczenie pielęgnacyjne spełniające nowe, obowiązujące od 1 stycznia 2013 r. warunki ustawowe, w okresie od kwietnia do grudnia 2013 r. mają również prawo do przyznawanego z urzędu dodatku w wysokości 200 zł miesięcznie na podstawie rządowego programu wspierania osób otrzymujących świadczenie pielęgnacyjne. Łączna wysokość wsparcia dla osób otrzymujących obecnie świadczenie pielęgnacyjne wynosi więc 820 zł miesięcznie Świadczenia pomocy społecznej w liczbach Świadczenia z pomocy społecznej przydzielone w latach dla osób posiadających status uchodźcy udzielone były w formie: zasiłku stałego, zasiłku celowego, zasiłek 175 Ustawa z 28 listopada 2003 r. o świadczeniach, dz.cyt, art Tamże, art Podrozdział opracowany na podstawie: Pomoc PCPR i OPS udzielana cudzoziemcom w latach , sprawozdanie MPiPS dostępne w wersji pdf na stronie [data dostępu r.]. 134

135 Świadczenia pomocy społecznej przysługujące cudzoziemcom w Polsce okresowy, zasiłku celowego specjalnego, dożywiania (w ramach programu rządowego Pomoc państwa w zakresie dożywiania, opłacania obiadów w szkołach i przedszkolach oraz talonów obiadowych), świadczenia rodzinnego, pomocy rzeczowej (paczki świąteczne, biletów komunikacji miejskiej i inne), zasiłku rodzinnego, opłacania składki na ubezpieczenie zdrowotne, opłacania pobytu w domu samotnej matki oraz w formie zasiłku pielęgnacyjnego. Skala pomocy Łączna suma świadczeń z pomocy społecznej udzielonych w latach osobom posiadającym status uchodźcy wyniosła ,85 zł, z czego średnio w skali roku przypadało 3.639,35 zł na rodzinę i 1082,34 zł na 1 osobę. Średnia wysokość świadczenia miesięcznego wyniosła 303,28 zł na rodzinę oraz 90,19 zł na 1 osobę. Pomocą objęto w sumie 800 rodzin. Tabela 10. Rodziny posiadające status uchodźcy pobierające świadczenia z pomocy społecznej wg województw Województwo Liczba rodzin Liczba osób Wysokość pomocy dolnośląskie ,74 zł kujawsko-pomorskie ,25 zł lubelskie ,31 zł łódzkie ,33 zł małopolskie ,54 zł mazowieckie ,75 zł (bez Warszawy) m. st. Warszawy ,11 zł podlaskie ,33 zł pomorskie ,00 zł śląskie ,75 zł wielkopolskie , 20 zł Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Pomoc PCPR i OPS udzielana cudzoziemcom w latach , sprawozdanie MPiPS dostępne w wersji pdf na stronie [data dostępu r.]. Praca socjalna z uchodźcami i imigrantami objętymi ochroną międzynarodową ma miejsce przede wszystkim w woj.mazowieckim, podlaskim i lubelskim. Takiej kategorii klientów pomocy społecznej nie było jedynie w województwie lubuskim i opolskim. Narodowość cudzoziemców pobierających świadczenia pomocy społecznej Wśród rodzin posiadających status uchodźcy pobierających świadczenia z pomocy społecznej w 2010 r. znaleźli się uchodźcy z następujących krajów: Czeczenia (613 rodzin), Białoruś (24 rodzin), Irak (15 rodzin), Somalia (13 rodzin), Sri Lanka (13 rodzin), Bośnia i Hercegowina (9 rodzin), Demokratyczna Republika Kongo (8 rodzin), Pakistan (7 rodzin), 135

136 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym Ukraina (7 rodzin), Afganistan (6 rodzin), Armenia (6 rodzin), Kamerun (6 rodzin), Liban (6 rodzin), Iran (5 rodzin), Kuba (5 rodzin), Palestyna (5 rodzin), Azerbejdżan (4 rodziny), Etiopia (4 rodziny), Gruzja (3 rodziny), Kazachstan (3 rodziny), Rosja (3 rodziny), Angola (2 rodziny), Egipt (2 rodziny), była Jugosławia (2 rodziny), bez obywatelstwa (1 rodzina), Chiny (1 rodzina), Gambia (1 rodzina), Inguszetia (1 rodzina), Kirgistan (1 rodzina), Liberia (rodzina), Maroko (1 rodzina), Mołdawia (1 rodzina), Sudan (1 rodzina), Sierra Leone (1 rodzina), Syria (1 rodzina), Tadżykistan (1 rodzina), Togo (1 rodzina), Turcja (1rodzina), Turkmenistan (1 rodzina), Tybet (1 rodzina), Zair (1 rodzina) i Zimbabwe (1rodzina). Wśród osób posiadających status uchodźcy pobierających świadczenia z pomocy społecznej w latach znaleźli się uchodźcy z następujących krajów: Czeczenia (1974 osób), Białoruś (53 osoby), Irak (49 osób), Ukraina (20 osób), Demokratyczna Republika Kongo (15 osób), Sri Lanka (13 osób), Somalia (8 osób), Kazachstan (7 osób), Inguszetia (6 osób), Pakistan (6 osób), Afganistan (5 osób), Bośnia i Hercegowina (5 osób), Kamerun (5 osób), Liban (5 osób), Kirgistan (4 osoby), Turkmenistan (3 osoby), Iran (2osoby), Kuba (2 osoby), Tadżykistan (2 osoby), Etiopia (1 osoba), Gambia (1 osoba), Indie (1 osoba), Mołdawia (1 osoba), Palestyna (1 osoba) i Togo (1 osoba). Świadczenia dla osób posiadających ochronę uzupełniającą Łączna liczba osób posiadających status uchodźcy korzystających z pomocy społecznej w latach wyniosła 2690 osób. W grupie tej kobiety i dzieci stanowiły łącznie 81% świadczeniobiorców pomocy społecznej tj. 724 kobiet (26,9%) i 1456 dzieci (54,1%). Świadczenia z pomocy społecznej w latach dla osób posiadających ochronę uzupełniającą udzielone były w formie: zasiłku stałego, zasiłku celowego, zasiłku okresowego, zasiłku celowego specjalnego, dożywiania (program rządowy Pomoc państwa w zakresie dożywiania, opłacania obiadów w szkołach i przedszkolach oraz talonów obiadowych), świadczenia pieniężnego na zakup żywności lub posiłku, pomocy rzeczowej (wyprawki dla dzieci do szkoły, opał, żywność, środki czystości, bilety komunikacji miejskiej, paczka żywnościowa), opłacania pobytu w DPS oraz w domu samotnej matki i w mieszkaniu chronionym, schronienia, opłacania usług opiekuńczych, opłacania składki na ubezpieczenie zdrowotne oraz w formie zasiłku rodzinnego. Łączna suma świadczeń z pomocy społecznej udzielonych w latach osobom posiadającym ochronę uzupełniającą wyniosła ,37zł, z czego średnio w skali roku przypadało 2.684,09 zł na rodzinę i 753,40 zł na 1 osobę. Średnia wysokość świadczenia miesięcznego wyniosła 223,67 zł na rodzinę oraz 62,80 zł na 1 osobę. Pomocą w sumie objęto 1365 rodzin. Rodziny posiadające ochronę uzupełniającą, pobierające świadczenia z pomocy społecznej zamieszkiwały 14 województw Polski, poza dolnośląskim i opolskim. 136

137 Świadczenia pomocy społecznej przysługujące cudzoziemcom w Polsce Tabela 11. Rodziny posiadające ochronę uzupełniającą pobierające świadczenia z pomocy społecznej wg województwa zamieszkania Województwo Liczba rodzin Liczba osób Wysokość pomocy kujawsko-pomorskie ,00zł lubelskie zł, lubuskie ,00zł łódzkie ,50zł małopolskie ,82zł mazowieckie ,12zł (bez Warszawy) m. st. Warszawy ,10zł podlaskie ,70 zł pomorskie ,00zł śląskie ,93zł warmińsko-mazurskie ,00zł zachodniopomorskie ,00zł Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Pomoc PCPR i OPS udzielana cudzoziemcom w latach , sprawozdanie MPiPS dostępne w wersji pdf na stronie [data dostępu r.]. Wśród rodzin posiadających ochronę uzupełniającą, pobierających świadczenia z pomocy społecznej w latach znalazły się osoby z następujących krajów: Czeczenia (1309 rodzin), Irak (12 rodzin), Afganistan (9 rodzin), Sri Lanka (5 rodzin), Demokratyczna Republika Kongo (3 rodziny), Inguszetia (3 rodziny), Kazachstan (3 rodziny), Armenia (2rodziny), Pakistan (2 rodziny), Palestyna (2 rodziny), Ukraina (2 rodziny), Białoruś (1 rodzina), Dagestan (1 rodzina), Gambia (1 rodzina), Gruzja (1 rodzina), Indie (1 rodzina),kamerun (1 rodzina), Maroko (1 rodzina), Nigeria (1 rodzina), Senegal (1 rodzina), Somalia (1 rodzina), Sudan (1 rodzina) i Togo (1 rodzina). Wśród osób posiadających ochronę uzupełniającą, pobierających świadczenia z pomocy społecznej w latach znalazły się osoby z następujących krajów: Czeczenia (4747 osób), Irak (34 osoby), Inguszetia (14 osób), Afganistan (11 osób), Kazachstan (10 osób), Sri Lanka (7 osób), Ukraina (7 osób), Dagestan (5 osób), Senegal (5 osób), Somalia (5 osób), Demokratyczna Republika Kongo (3 osoby), Gruzja (3 osoby), Armenia (2osoby), Pakistan (2 osoby), Palestyna (2 osoby), Białoruś (1 osoba), Gambia (1 osoba), Indie (1 osoba), Kamerun (1 osoba), Nigeria (1 osoba), Maroko (1 osoba), Sudan (1 osoba), Togo (1 osoba), Łączna liczba osób posiadających ochronę uzupełniającą, korzystających z pomocy społecznej w latach wyniosła 4863 osoby, z czego 81,4% stanowiły kobiety i dzieci (było 24,7% tj kobiet i 56,7% tj dzieci). 137

138 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym Świadczenia dla osób posiadających zgodę na pobyt tolerowany Świadczenia z pomocy społecznej w latach dla osób posiadających zgodę na pobyt tolerowany udzielone były w formie: zasiłku stałego, zasiłku celowego, zasiłku okresowego, zasiłku celowego specjalnego, dożywiania (program rządowy Pomoc państwa w zakresie dożywiania, opłacanie obiadów w szkołach i przedszkolach), zasiłku na leki oraz opał, pomocy rzeczowej (wyprawki dla dzieci do szkoły, bon żywnościowy, opał, żywność, środki czystości, talony do sklepów), zasiłku rodzinnego, opłat za pobyt dziecka w rodzinie zastępczej, zasiłku i świadczenia pielęgnacyjnego, dodatku do zasiłku rodzinnego, zaliczki alimentacyjnej, schronienia, opłaty za DPS, opłacenia pogrzebu dziecka, posiłków, świadczeń pieniężnych., opłacania składek na ubezpieczenie, zasiłku alimentacyjnego, zasiłku pogrzebowego. Łączna suma świadczeń z pomocy społecznej udzielonych w latach osobom posiadającym zgodę na pobyt tolerowany wyniosła ,11 zł, z czego średnio w skali roku przypadało 2.149,14 zł na rodzinę i 618,56 zł na 1 osobę. Średnia wysokość świadczenia miesięcznego wyniosła 179,10 zł na rodzinę oraz 51,55 zł na 1osobę. Pomocą objęto 723 rodziny. Tabela 12. Rodziny posiadające zgodę na pobyt tolerowany pobierające świadczenia z pomocy społecznej wg województw Województwo Liczba rodzin Liczba osób Wysokość pomocy w 2010 r. dolnośląskie ,10 zł kujawsko-pomorskie ,55 zł lubelskie zł lubuskie ,00 zł łódzkie ,93 zł małopolskie ,68 zł mazowieckie ,22 zł podkarpackie ,70 zł opolskie ,30 zł podlaskie ,70 zł pomorskie ,50 zł śląskie ,88 zł świętokrzyskie ,00 zł warmińsko-mazurskie ,00 zł wielkopolskie ,19 zł zachodniopomorskie ,58 zł Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Pomoc PCPR i OPS udzielana cudzoziemcom w latach , sprawozdanie MPiPS dostępne w wersji pdf na stronie [data dostępu r.]. Wysokość świadczeń Wysokość pomocy udzielonej osobom posiadającym zgodę na pobyt tolerowany w roku 2010 w m. st. Warszawa wyniosła ,03 zł. Wśród rodzin posiadających zgodę na pobyt tolerowany pobierających świadczenia 138

139 Świadczenia pomocy społecznej przysługujące cudzoziemcom w Polsce z pomocy społecznej w latach znalazły się osoby z następujących krajów: Czeczenia (450 rodzin), Ukraina (97 rodzin), Białoruś (31 rodzin), Armenia (30 rodzin), Afganistan (18 rodzin), Rosja (10 rodzin), Togo (7 rodzin), Bułgaria (5 rodzin), Nigeria (5 rodzin), Gruzja (4 rodziny), Gwinea (4 rodziny), Azerbejdżan (3 rodziny), bez obywatelstwa (3 rodziny), Bangladesz (3 rodziny), Indie (3 rodziny), Irak (3 rodziny), Kamerun (3rodziny), Kazachstan (3 rodziny), Liban (3 rodziny), Somalia (3 rodziny), Algieria (2 rodziny), Kenia (2 rodziny), Pakistan (2 rodziny), Rumunia (2 rodziny), Serbia i Czarnogóra (2 rodziny), Sri Lanka (2 rodziny), Syria (2 rodziny), Uzbekistan (2 rodziny), Dagestan (1 rodzina), Demokratyczna Republika Kongo (1 rodzina), Iran (1 rodzina), Mongolia (1rodzina), Nepal (1 rodzina), Palestyna (1 rodzina), Sudan (1 rodzina), Sierra Leone (1 rodzina) i Zimbabwe (1 rodzina). Wśród osób posiadających zgodę na pobyt tolerowany pobierających świadczenia z pomocy społecznej w latach znalazły się osoby z następujących krajów: Czeczenia (717 osób), Ukraina (128 osób), Armenia (71 osób), Białoruś (47 osób), Gruzja (18 osób), Afganistan (15 osób), Rosja (14 osób), Irak (12 osób), Kazachstan (9 osób), Sudan (8 osób), Azerbejdżan (7 osób), Gwinea (7 osób), Togo (5 osób), Demokratyczna Republika Kongo (4 osoby), Indie (4 osoby), Liban (4 osoby), Mongolia (4 osoby), Nigeria (4 osoby), bez obywatelstwa (3 osoby), Bangladesz (1 osoba), Kamerun (1 osoba), Kenia (1 osoba), Nepal (1 osoba), Sierra Leone (1 osoba) i Sri Lanka (1 osoba). Łączna liczba osób posiadających zgodę na pobyt tolerowany, korzystających z pomocy społecznej w latach wyniosła 2512 osób. 27% ogółu tej grupy świadczeniobiorców stanowiły kobiety (680), a 51,5% dzieci (1294). Reasumując łączna suma świadczeń z pomocy społecznej udzielonych w latach osobom objętym ochroną międzynarodową (posiadającym status uchodźcy, ochronę uzupełniającą bądź zgodę na pobyt tolerowany) wyniosła ,33 zł, z czego średnio w skali całego roku przypadało 2.814,78 zł na rodzinę i 807,70 zł na 1 osobę. Średnia wysokość świadczenia miesięcznego wyniosła 234,57 zł na rodzinę oraz 67,31 zł na 1 osobę. Pomocą objęto 2888 rodzin. Tabela 13. Rodziny objęte ochroną międzynarodową pobierające świadczenia z pomocy społecznej wg województw Województwo Liczba rodzin Liczba osób Wysokość pomocy w 2010 r. dolnośląskie ,44 zł kujawsko-pomorskie ,80 zł lubelskie ,39 zł lubuskie ,00 zł łódzkie , 76 zł małopolskie ,04 zł mazowieckie Warszawa m. st ,09 zł ,24 zł 139

140 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym Województwo Liczba rodzin Liczba osób Wysokość pomocy w 2010 r. podkarpackie ,70 zł opolskie ,30 zł podlaskie ,73 zł pomorskie ,50 zł śląskie ,56 zł świętokrzyskie ,00 zł warmińsko-mazurskie ,00 zł wielkopolskie ,39 zł zachodniopomorskie ,58 zł Źródło: opracowanie własne na podstawie: Pomoc PCPR i OPS udzielana cudzoziemcom w latach , sprawozdanie MPiPS dostępne w wersji pdf na stronie [data dostępu r.]. Wśród rodzin objętych ochroną międzynarodową pobierających świadczenia z pomocy społecznej w latach znalazły się rodziny z następujących krajów: Czeczenia (2372 rodziny), Ukraina (106 rodzin), Białoruś (56 rodzin), Armenia (38 rodzin), Afganistan (33 rodziny), Irak (30 rodzin), Sri Lanka (20 rodzin), Somalia (17 rodzin), Rosja (13 rodzin), Demokratyczna Republika Kongo (12 rodzin), Pakistan (11 rodzin), Kamerun (10 rodzin), Bośnia i Hercegowina (9 rodzin), Kazachstan (9 rodzin), Liban (9 rodzin), Togo (9 rodzin), Gruzja (8 rodzin), Palestyna (8 rodzin), Indie (6 rodzin), Iran (6 rodzin), Nigeria (6 rodzin), Bułgaria (5 rodzin), Kuba (5 rodzin), bez obywatelstwa (4 rodziny), Etiopia (4 rodziny), Gwinea (4 rodziny), Inguszetia (4 rodziny), Bangladesz (3 rodziny), Sudan (3 rodziny), Syria (3 rodziny), Algieria (2 rodziny), Angola (2 rodziny), Dagestan (2 rodziny), Egipt (2 rodziny), Gambia (2 rodziny), była Jugosławia (2 rodziny),kenia (2 rodziny), Maroko (2 rodziny), Rumunia (2 rodziny), Serbia i Czarnogóra (2rodziny), Sierra Leone (2 rodziny), Uzbekistan (2 rodziny), Zimbabwe (2 rodziny), Chiny (1 rodzina), Kirgistan (1 rodzina), Liberia (1 rodzina), Mołdawia (1 rodzina), Mongolia (1 rodzina), Nepal (1 rodzina), Senegal (1 rodzina), Tadżykistan (1 rodzina), Turcja (1rodzina), Turkmenistan (1 rodzina), Tybet (1 rodzina) i Zair (rodzina). Wśród osób objętych ochroną międzynarodową pobierających świadczenia z pomocy społecznej w latach znalazły się osoby z następujących krajów: Czeczenia (7438 osób), Ukraina (155 osób), Białoruś (101 osób), Irak (95 osób), Armenia (73 osoby),afganistan (31 osób), Kazachstan (26 osób), Demokratyczna Republika Kongo (22 osoby), Gruzja (21 osób), Sri Lanka (21 osób), Inguszetia (20 osób), Rosja (14 osób), Somalia (13 osób), Liban (9 osób), Sudan (9 osób), Pakistan (8 osób), Azerbejdżan (7 osób), Gwinea (7 osób), Kamerun (7 osób), Togo (7 osób), Indie (6 osób), Bośnia i Hercegowina (5 osób), Dagestan (5 osób), Nigeria (5 osób), Senegal (5 osób), Kirgistan (4 osoby), Mongolia (4 osoby), bez obywatelstwa (3 osoby), Palestyna (3 osoby), Turkmenistan (3 osoby) Gambia (2 osoby), Iran (2 osoby), Kuba (2 osoby), Tadżykistan (2 osoby), Bangladesz (1 osoba), Etiopia (1 osoba), Kenia (1 osoba), Maroko (1 osoba), Mołdawia (1 osoba), Nepal (1osoba) i Sierra Leone (1 osoba). Łączna liczba osób objętych ochroną międzynarodową korzystających z pomocy społecznej w latach wyniosła osób, w tym 2607 (25,9%) kobiet i 5508 (54,7%) dzieci. 140

141 Świadczenia pomocy społecznej przysługujące cudzoziemcom w Polsce Świadczenia z pomocy społecznej w latach dla osób pochodzących z krajów trzecich udzielone były w formie: zasiłku stałego, zasiłku celowego, zasiłku okresowego, zasiłku celowego specjalnego, zasiłku pielęgnacyjnego, zasiłku rodzinnego, dożywiania (program rządowy Pomoc państwa w zakresie dożywiania, żywność, opłacanie obiadów dla dzieci w szkołach i przedszkolach, talonów obiadowych, opłacanie obiadów w barach), świadczeń rodzinnych, opłacani pobytu w placówce opiekuńczo-wychowawczej, dodatku z tytułu wychowywania dziecka w rodzinie zastępczej, pomocy rzeczowej (wyprawki dla dzieci do szkoły, paczki świąteczne, żywność, bilety komunikacji miejskiej, bony, opał), opłacania składki na ubezpieczenie zdrowotne, zaliczki alimentacyjnej, świadczeń z funduszu alimentacyjnego, usług opiekuńczych, opłacania pobytu w placówce opiekuńczo- -interwencyjnej, dodatku (z tytułu niepełnosprawności, z tytułu urodzenia dziecka, z tytułu wychowywania dziecka w rodzinie zastępczej, z tytułu samotnego wychowywania dziecka, z tytułu pozostawania na urlopie wychowawczym), świadczenia pielęgnacyjnego, opłacania pobytu w DPS i domu dziecka, opłacania dojazdu do szkoły, świadczeń pieniężnych, zasiłku zwrotnego, zasiłku bezzwrotnego, usług gospodarczych oraz w formie usług pielęgnacyjnych. Kwota świadczeń w l Łączna suma świadczeń z pomocy społecznej udzielonych w latach osobom pochodzącym z krajów trzecich wyniosła ,69 zł z czego średnio w skali roku przypadało 3.006,68 zł na rodzinę i 1.046,37 zł na 1 osobę. Średnia wysokość świadczenia miesięcznego wyniosła 250,56 zł na rodzinę oraz 87,12 zł na 1osobę. Pomocą objęto w sumie 1596 rodzin. Większość osób objętych pomocą przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie zezwolenia na osiedlenie się (869 rodzin 85%). Objęto pomocą 93 rodziny przebywających w Polsce na podstawie zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony, co stanowiło ok. 9% wszystkich rodzin. 44 rodziny objęte pomocą (ok. 4%) posiadało status rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich, natomiast na temat statusu prawnego 13 rodzin (ok. 1%) nie było danych 178. Tabela 14. Osoby pochodzące z krajów trzecich pobierające świadczenia z pomocy społecznej wg województw Województwo Liczba rodzin Liczba osób Wysokość pomocy w latach dolnośląskie ,80 zł kujawsko-pomorskie ,96 zł lubelskie ,81 zł lubuskie ,19 zł łódzkie ,30 zł małopolskie ,88 zł 178 Powyższe dane, dotyczą lat

142 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym Województwo Liczba rodzin Liczba osób Wysokość pomocy w latach mazowieckie ,03 zł podkarpackie ,17 zł opolskie ,14 zł podlaskie ,14 zł pomorskie ,48 zł śląskie ,22 zł świętokrzyskie ,24 zł warmińsko-mazurskie ,90 zł wielkopolskie ,90 zł zachodniopomorskie ,98 zł Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Pomoc PCPR i OPS udzielana cudzoziemcom w latach , sprawozdanie MPiPS dostępne w wersji pdf na stronie [data dostępu r.]. Narodowość cudzoziemców pobierających świadczenia Wśród osób pochodzących z krajów trzecich pobierających świadczenia z pomocy społecznej w latach znalazły się osoby z następujących krajów: Ukraina (902rodziny), Rosja (178 rodzin), Białoruś (145 rodzin), Armenia (86 rodzin), Kazachstan (37 rodzin), Bułgaria (23 rodziny), Mołdawia (20 rodzin), Wietnam (20 rodzin), Serbia i Czarnogóra (19 rodzin), Rumunia (12 rodzin), była Jugosławia (9 rodzin), Mongolia (9 rodzin), Somalia (9 rodzin), Bośnia i Hercegowina (8 rodzin),uzbekistan (8 rodzin), Algieria (7 rodzin), Maroko (7 rodzin), Macedonia (6 rodzin), Nigeria (6 rodzin), Azerbejdżan (5 rodzin), Demokratyczna Republika Kongo (5 rodzin), Egipt (5 rodzin), Liban (5 rodzin), Albania (4 rodziny), Jemen (4 rodziny), Syria (4 rodziny), Etiopia (3 osoby), Afganistan (2 rodziny), Bangladesz (2 rodziny), Gwinea (2 rodziny), Iran (2 rodziny), Irak (2 rodziny), Izrael (2 rodziny), Jordania (2 rodziny), Meksyk (2 rodziny), Pakistan (2 rodziny), Peru (2 rodziny), Sri Lanka (2 rodziny), Turcja (2 rodziny), Turkmenistan (2 rodziny), Angola (1 rodzina), Chile (1 rodzina), Chorwacja (1 rodzina), Dżibuti (1 rodzina), Indie (1 rodzina), Kamerun (1 rodzina), Kuba (1 rodzina), Liberia (1 rodzina), Nepal (1 rodzina), obywatelstwo pakistańsko-kanadyjskie (1 rodzina), Salwador (1rodzina), Sierra Leone (1 rodzina), Sudan (1 rodzina), Tadżykistan (1 rodzina). Wśród osób pochodzących z krajów trzecich pobierających świadczenia z pomocy społecznej w latach znalazły się osoby z następujących krajów: Ukraina (1805osób), Rosja (261 osób), Białoruś (218 osób), Armenia (171 osób), Wietnam (52 osoby), Mołdawia (39 osób), Egipt (29 osób), Serbia i Czarnogóra (27 osób), Mongolia (22 osoby), Uzbekistan (21 osób), Syria (18 osób), Albania (16 osób), Gruzja (15 osób), Nigeria (14 osób), Jemen (13 osób), była Jugosławia (11 osób), Somalia (10 osób), Bośnia i Hercegowina (8 osób), Demokratyczna Republika Kongo (8 osób), Gwinea (8 osób), Jordania (8 osób), Bangladesz (7 osób), Macedonia (6 osób), Peru (6 osób), Etiopia (5 osób), Izrael (5 osób), Azerbejdżan (4 osoby), Kamerun (4 osoby), Kongo (4 osoby), Pakistan (4 osoby), Tadżykistan (4 osoby), Turcja (4 osoby), Irak (3 osoby), Liberia (3 osoby), Maroko (3 osoby), obywatelstwo pakistańsko-kanadyjskie (3 osoby), Sri Lanka (3 osoby), Afganistan (1 osoba), Iran (1 osoba) i Liban (1 osoba). 142

143 Świadczenia pomocy społecznej przysługujące cudzoziemcom w Polsce Łączna liczba osób pochodzących z krajów trzecich korzystających z pomocy społecznej w latach wyniosła W grupie tej w 79,8% uprawnionymi do otrzymywania świadczeń były dzieci (2032 tj.44,3%) i kobiety (1630 przypadków tj. 35,5%). Cudzoziemcy z EOG Świadczenia z pomocy społecznej w latach dla osób pochodzących z Europejskiego Obszaru Gospodarczego udzielone były w formie: zasiłku stałego, zasiłku celowego, zasiłku okresowego, zasiłku celowego specjalnego, dożywiania (program rządowy Pomoc państwa w zakresie dożywiania, żywność, opłacanie obiadów dla dzieci w szkołach i przedszkolach, opłacanie obiadów w barach), opłacania pobytu w placówce opiekuńczo-wychowawczej, pomocy rzeczowej (m.in. żywność, odzież, wyprawki dla dzieci do szkoły), schronienia, zasiłku pielęgnacyjnego, zasiłku rodzinnego, dodatku z tytułu urodzonego dziecka, usług opiekuńczych, zaliczki alimentacyjnej, składki na ubezpieczenie zdrowotne, opłacenia pobytu w DPS, opłacania pobytu w domu dziecka, opłacanie pobytu dziecka w rodzinie zastępczej, zasiłku z tytułu wydarzenia losowego. Łączna suma świadczeń z pomocy społecznej udzielonych w latach osobom pochodzącym z Europejskiego Obszaru Gospodarczego wyniosła ,15 zł, z czego średnio w skali całego roku przypadało 4.807,38 zł na rodzinę i 1.682,58 zł na 1osobę. Średnia wysokość świadczenia miesięcznego wyniosła 400,62 zł na rodzinę oraz 140,22 zł na 1 osobę. Pomocą objęto w sumie 231 rodzin. Tabela 15. Osoby pochodzące z EOG pobierające świadczenia z pomocy społecznej wg województw Województwo Liczba rodzin Liczba osób Wysokość pomocy w latach dolnośląskie ,71 zł kujawsko-pomorskie ,00 zł lubelskie , 15 ł lubuskie ,000 zł łódzkie ,81 zł małopolskie ,13 zł mazowieckie ,20 zł podkarpackie ,92 zł opolskie ,96 zł podlaskie ,88 zł pomorskie ,20 zł śląskie ,96 zł świętokrzyskie ,94 zł warmińsko-mazurskie ,19 zł wielkopolskie , 96 zł zachodniopomorskie 1 930,00 zł Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Pomoc PCPR i OPS udzielana cudzoziemcom w latach , sprawozdanie MPiPS dostępne w wersji pdf na stronie [data dostępu r.]. 143

144 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym Wśród osób pochodzących z Europejskiego Obszaru Gospodarczego pobierających świadczenia z pomocy społecznej w latach znalazły się rodziny pochodzące z następujących krajów: Bułgaria (53 rodziny), Rumunia (45 rodzin), Litwa (42 rodziny), Czechy (22 rodziny), Słowacja (9 rodzin), Grecja (12 rodzin), Niemcy (9 rodzin), Włochy (6 rodzin), Węgry (5 rodzin), Wielka Brytania (5 rodzin), Hiszpania (2 rodziny), Holandia (2 rodziny), Łotwa (2 rodziny), Portugalia (2 rodziny), Szwecja (2 rodziny), Belgia (1 rodzina), Francja (1 rodzina), Irlandia (1 rodzina) i Słowenia (1 rodzina). Wysokość świadczenia dla cudzoziemców z EOG Wśród osób pochodzących z Europejskiego Obszaru Gospodarczego pobierających świadczenia z pomocy społecznej w latach znalazły się osoby pochodzące z następujących krajów: Bułgaria (154 osoby), Rumunia (149 osób), Litwa (62 osoby), Czechy (36 osoby), Grecja (23 osoby), Słowacja (21 osoby), Węgry (11 osób), Włochy (10osób), Niemcy (8 osób), Wielka Brytania (8 osób), Hiszpania (7 osób), Holandia (5 osób), Irlandia (4 osoby), Francja (3 osoby), Portugalia (2 osoby) i Łotwa (1 osoba). Łączna liczba osób pochodzących z Europejskiego Obszaru Gospodarczego korzystających z pomocy społecznej w latach wyniosła 660 osób, z tego 31,4% stanowiły kobiety (207), a 46,4% dzieci (306). Łączna suma świadczeń z pomocy społecznej udzielonych w latach przez ośrodki pomocy społecznej wszystkim cudzoziemcom wyniosła ,17 zł, z czego średnio w skali całego roku przypadało 2.977,36 zł na rodzinę i 916,87 zł na 1 osobę. Średnia wysokość świadczenia miesięcznego wyniosła 248,11 zł na rodzinę oraz 76,41 zł na 1 osobę. Pomocą objęto 4715 rodzin. Wśród rodzin objętych ochroną międzynarodową pobierających świadczenia z pomocy społecznej w latach znalazły się rodziny z 84 krajów. Najliczniej reprezentowana była Czeczenia (2372 rodziny), Ukraina (1008 rodzin), Białoruś (201 rodzin), Rosja (191 rodzin), Armenia (124 rodziny), Bułgaria (81 rodzin), Rumunia (59 rodzin), Kazachstan (46 rodzin), Litwa (42 rodziny), Afganistan (35 rodzin), Irak (32 rodziny), Somalia (26 rodzin), Czechy (22 rodziny), Sri lanka (22 rodziny), Mołdawia (21 rodzin), Serbia i Czarnogóra (21 rodzin), Wietnam (20 rodzin), Słowacja (19 rodzin), Gruzja (18 rodzin), Bośnia i Hercegowina (17 rodzin), Demokratyczna Republika Kongo (17 rodzin), Liban (14 rodzin), Pakistan (13 rodzin), Grecja (12 rodzin), Nigeria (12 rodzin), była Jugosławia (11 rodzin), Kamerun (11 rodzin), Mongolia (10 rodzin), Uzbekistan (10 rodzin), Algieria (9 rodzin), Maroko (9 rodzin), Niemcy (9 rodzin), Togo (9 rodzin), Iran (8 rodzin), Palestyna (8 rodzin), Egipt (7 rodzin), Etiopia (7 rodzin), Indie (7 rodzin), Syria (7 rodzin), Gwinea (6 rodzin), Kuba (6 rodzin), Macedonia (6 rodzin), Włochy (6 rodzin), Bangladesz (5 rodzin), Węgry (5 rodzin), Wielka Brytania (5 rodzin), Albania (4 rodziny), bez obywatelstwa (4 rodziny), Inguszetia (4 rodziny), Jemen (4 rodziny), Sudan (4 rodziny), Angola (3 rodziny), Sierra Leone (3 rodziny), Turcja 144

145 Świadczenia pomocy społecznej przysługujące cudzoziemcom w Polsce (3 rodziny), Turkmenistan (3 rodziny), Dagestan (2 rodziny), Gambia (2 rodziny), Hiszpania (2 rodziny), Holandia (2 rodziny), Izrael (2 rodziny), Jordania (2 rodziny), Kenia (2 rodziny), Liberia (2 rodziny), Łotwa (2 rodziny),meksyk (2 rodziny), Nepal (2 rodziny), Peru (2 rodziny), Portugalia (2 rodziny), Szwecja (2 rodziny), Tadżykistan (2 rodziny), Zimbabwe (2 rodziny), Belgia (1 rodzina), Chile (1 rodzina), Chiny (1 rodzina), Chorwacja (1 rodzina), Dżibuti (1 rodzina), Francja (1 rodzina), Irlandia (1 rodzina), Kirgistan (1 rodzina), obywatelstwo pakistańsko-kanadyjskie (1 rodzina), Salwador (1 rodzina), Senegal (1 rodzina), Słowenia (1 rodzina), Tybet (1 rodzina) i Zair (1 rodzina). Łączna liczba wszystkich cudzoziemców korzystających z pomocy społecznej w latach w ośrodkach pomocy społecznej wyniosła 15311, w tym kobiety stanowiły 29% ogółu tej grupy (4444), a dzieci 51,2% (7846). Podsumowanie W celu uzyskania pomocy cudzoziemiec musi skontaktować się z ośrodkiem pomocy społecznej właściwym ze względu na miejsce zamieszkania. Decyzję o przyznaniu bądź odmowie przyznania świadczeń z pomocy społecznej wydaje się po przeprowadzeniu wywiadu środowiskowego przez pracownika socjalnego w terminie 14 dni od dnia powzięcia decyzji o potrzebie przyznania świadczenia z pomocy społecznej, a w sprawach nie cierpiących zwłoki w terminie 2 dni. Wywiad przeprowadzany jest w miejscu zamieszkania osoby lub rodziny albo w miejscu ich pobytu. W trakcie wywiadu pracownik socjalny pyta o sytuację osobistą, rodzinną, dochodową i majątkową osoby bądź rodziny ubiegającej się o udzielenie pomocy. Na podstawie przeprowadzonego wywiadu oraz zgromadzonej dokumentacji pracownik socjalny ocenia sytuację i wybiera najbardziej korzystną formę przyznania pomocy. Obowiązkiem cudzoziemca jest przedłożenie dokumentów potwierdzających sytuację dochodową, rodzinną, zdrowotną, zawodową i mieszkaniową. Świadczenia z pomocy społecznej przydzielone w latach dla osób posiadających status uchodźcy udzielone były przede wszystkim w formie przyznanych świadczeń pieniężnych (wszystkie typy zasiłków), dożywiania (program rządowy Pomoc państwa w zakresie dożywiania, opłacania obiadów w szkołach i przedszkolach oraz talonów obiadowych), świadczeń rodzinnych, zasiłku rodzinnego, opłacania składki na ubezpieczenie zdrowotne, opłacani pobytu w domu samotnej matki, zasiłku pielęgnacyjnego. Druga forma przyznawanej pomocy to świadczenia rzeczowe m.in. paczki świąteczne, bilety komunikacji miejskiej i inne. Łączna liczba wszystkich cudzoziemców korzystających z pomocy społecznej w latach w ośrodkach pomocy społecznej wyniosła Praca socjalna z uchodźcami i imigrantami objętymi ochroną międzynarodową ma miejsce przede wszystkim w woj. mazowieckim, podlaskim i lubelskim, a więc w województwach, gdzie są zlokalizowane ośrodki dla cudzoziemców, i w tych rejonach najczęściej cudzoziemcy się osiedlają po ich opuszczeniu. 145

146 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym Druga grupa cudzoziemców przebywa na terytorium RP na podstawie zezwolenia na osiedlenie się i należą oni do grupy świadczeniobiorców pomocy społecznej przede wszystkim w woj. dolnośląskim, małopolskim, świętokrzyskim, mazowieckim oraz lubelskim. Najmniej liczną grupą obcokrajowców pobierających świadczenia pomocy społecznej są obywatele innych państw członkowskich UE. Najczęściej osiedlają się oni w woj. dolnośląskim, małopolskim, mazowieckim, pomorskim oraz warmińsko-mazurskim. Świadczeniobiorcy pomocy społecznej z EOG pochodzą najczęściej z najbiedniejszych państw i regionów UE tj. Bułgarii, Rumunii, Litwy. Wysokość udzielanych świadczeń z pomocy społecznej dla uchodźców i imigrantów nie jest wysoka. Waha się od 51 zł do 141 zł miesięcznie na osobę, zaś w odniesieniu do rodziny od 179 zł do 400 zł na miesiąc (patrz tab.16). Z pewnością za taką kwotę wsparcia z polskiego systemu pomocy społecznej żaden cudzoziemiec nie jest w stanie normalnie funkcjonować w naszym kraju. Z tego też powodu większość obcokrajowców traktuje Polskę jako kraj tranzytowy lub obowiązkowy przystanek w drodze do stałego osiedlenia się w krajach Europy Zachodniej (najczęściej Niemcy, Szwecja), gdzie będą mieć zaspokojone wszystkie potrzeby w ramach systemu pomocy społecznej. Ponadto udzielana wysokość wsparcia różni się między poszczególnymi kategoriami cudzoziemców uprawnionych do wsparcia z ramach systemu pomocy społecznej. I tak na wyższą kwotę wsparcia finansowego mogą liczyć obywatele z państw EOG oraz posiadający status uchodźcy, zaś najniższe świadczenia otrzymują osoby posiadające zgodę na pobyt tolerowany oraz ochronę uzupełniającą. Warto również zwrócić uwagę na fakt, że przyznawane świadczenia pomocy społecznej w ponad połowie przypadków przysługują dzieciom cudzoziemców, w 30% są przyznawane dla kobiet, a w najmniejszym stopniu korzystają z nich mężczyźni. Tabela 16. Wysokość świadczeń pomocy społecznej dla osób i rodzin cudzoziemskich Grupy cudzoziemców korzystające z pomocy społecznej Wysokość świadczenia miesięcznego na 1 osobę Wysokość świadczenia miesięcznego na rodzinę Wysokość przyzna- -wanego świadcze- -nia w skali roku na 1 osobę Wysokość przyznawanego świadczenia w skali roku na rodzinę Posiadające status uchodźcy 90,19 zł 303,28 zł 1082,34 zł 3639,35 zł Posiadające ochronę 62,80 zł 223,67 zł 753,40 zł 2684,09 zł uzupełniającą Posiadające zgodę na pobyt 51,55 zł 179,10 zł 618,56 zł 2149,14 zł tolerowany Cudzoziemcy z EOG 140,22 zł 400,62 zł 682,58 zł 4807,38 zł Cudzoziemcy z krajów trzecich 87,12 zł 250,56 zł 1046,37 zł 3006,68 zł Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych MPiPS. 146

147 Świadczenia pomocy społecznej przysługujące cudzoziemcom w Polsce Pytania i zadania kontrolne Î Î Jakie świadczenia z pomocy społecznej przysługują cudzoziemcom posiadającym nadany status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą na terytorium RP? Î Î Jakie świadczenia z pomocy społecznej przysługują cudzoziemcom posiadającym zgodę na pobyt tolerowany na terytorium RP? Jakie świadczenia z pomocy społecznej przysługują cudzoziemcom na terytorium RP? Î Î Jaka jest skala i wysokość przyznawanych świadczeń z pomocy społecznej dla cudzoziemców w Polsce w ujęciu regionalnym? Î Î Jakie wsparcie otrzymują nieletni cudzoziemcy przebywający w Polsce bez pieczy rodziców oraz opiekunów prawnych? Literatura 1. Chrzanowska A., Klaus W., Integracja i pomoc społeczna wobec uchodźców w Polsce, Wyd. SIP, Analizy, Raporty, Ekspertyzy nr 8/ Durasiewicz A., Efektywność polskiej polityki rodzinnej na tle wybranych krajów UE, Wyd. PTPS, Radom Frelak J., Klaus W., Wiśniewski J., (red.), Przystanek Polska. Analiza programów integracyjnych dla uchodźców, wyd. SIP, Warszawa Klaus W. (red.), Prawne uwarunkowania integracji uchodźców, wyd. SIP, Warszawa Majdzińska K., Trudności w integracji cudzoziemców, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą, Wyd. MCPS, Warszawa Pomoc PCPR i OPS udzielana cudzoziemcom w latach , sprawozdanie MPiPS dostępne w wersji pdf na stronie 7. Sierpowska I., Pomoc społeczna jako administracja świadcząca, Wyd. Lex, Warszawa Uścińska G. (red.), Zabezpieczenie społeczne w Polsce. Problemy do rozwiązania w najbliższej przyszłości, Wyd. IPiSS, Warszawa

148

149 6. Indywidualne Programy Integracyjne jako forma pracy z uchodźcami i cudzoziemcami posiadającymi ochronę uzupełniającą Po raz pierwszy zalążki programów integracyjnych w Polsce wprowadzono już w 1991 r. W 1996 r. zaczęły funkcjonować Programy Indywidualnej Adaptacji (PIA) prowadzone przez ośrodek w Dębaku. Był to półroczny program pilotażowy, właściwie nie oparty na żadnych podstawach prawnych. Takie pojawiły się dopiero wraz z Rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 13 grudnia 2000 r. Tak więc do 2001 roku integracją uchodźców zajmowały się właściwie organizacje pozarządowe, a od tego momentu zaczęły funkcjonować tzw. Indywidualne Programy Integracyjne (IPI) prowadzone przez Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie i koordynowane przez właściwych wojewodów Założenia Indywidualnego Programu Integracyjnego Indywidualne Programy Integracji (IPI) mają na celu ułatwienie uchodźcom adaptacji w Polsce przez udzielenie pomocy w nauce języka polskiego, znalezienie pracy, a także mieszkania. Główne założenia programu to zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego poprzez przekazywanie świadczeń pieniężnych w celu stworzenia możliwości podejmowania działań integracyjnych. Programy integracyjne muszą zostać przebudowane w taki sposób, aby dawać cudzoziemcowi więcej wsparcia, z drugiej strony motywować go do samodzielnego podejmowania działań. Programy powinny zawierać większość postanowień wynikających z sytuacji osobistej cudzoziemcy i jego rodziny. Obecnie realizatorem programu jest tylko jeden członek rodziny (głowa rodziny) i to on przyjmuje na siebie zobowiązania związane z realizacją programu. W realizację IPI powinna zostać włączona cała rodzina cudzoziemca, dla każdego z jej członków należy wyznaczyć szczegółowe zadania, modyfikowane w razie potrzeby w trakcie realizacji programu. Zadania PCPR odnośnie IPI Zgodnie z art. 93. ustawy o pomocy społecznej pomoc dla cudzoziemca jest realizowana w ramach indywidualnego programu integracji, uzgodnionego między Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie a cudzoziemcem, określającego wysokość, zakres i formy 149

150 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym pomocy, w zależności od indywidualnej sytuacji życiowej cudzoziemca i jego rodziny, oraz zobowiązania: 1. Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie do: a. udzielania cudzoziemcowi informacji dotyczącej pomocy określonej w programie oraz warunkach jej wstrzymania lub odmowy udzielenia, b. współdziałania z cudzoziemcem oraz wspierania go w kontaktach ze środowiskiem lokalnym, w tym w nawiązaniu kontaktu z właściwym dla miejsca zamieszkania cudzoziemca ośrodkiem pomocy społecznej, c. pomocy w uzyskaniu możliwości zamieszkania, w tym w miarę możliwości w mieszkaniu chronionym, d. prowadzenia z cudzoziemcem pracy socjalnej, e. innych uzgodnionych z cudzoziemcem działań wynikających z indywidualnej sytuacji życiowej cudzoziemca, f. wskazania pracownika, zwanego dalej realizatorem programu, uzgadniającego z cudzoziemcem program oraz wspierającego cudzoziemca w okresie realizacji tego programu do: zameldowania się w miejscu zamieszkania, zarejestrowania się w Powiatowym Urzędzie Pracy w terminie ustalonym w programie oraz aktywnego poszukiwania pracy, obowiązkowego uczestnictwa w kursach języka polskiego, w przypadku gdy zachodzi taka potrzeba, współdziałania oraz kontaktowania się z realizatorem programu w ustalonych terminach, nie rzadziej jednak niż 2 razy w miesiącu, innych uzgodnionych z realizatorem programu działań wynikających z jego indywidualnej sytuacji życiowej, przestrzegania zobowiązań przyjętych w programie. 150

151 Indywidualne Programy Integracyjne jako forma pracy z uchodźcami

152 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym 152

153 Indywidualne Programy Integracyjne jako forma pracy z uchodźcami

154 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym 154

155 Indywidualne Programy Integracyjne jako forma pracy z uchodźcami... Wysokość wsparcia dla cudzoziemca realizującego IPI Od dnia 16 sierpnia 2013 r. łączna wysokość świadczeń na utrzymanie i pokrycie wydatków związanych z nauką języka polskiego przysługujących cudzoziemcowi wynosi 179 : 1. w okresie pierwszych 6 miesięcy: a. dla osoby samotnie gospodarującej - do 1260 zł miesięcznie, b. w rodzinie 2-osobowej - do 70% kwoty 1260 zł na osobę, c. w rodzinie 3-osobowej - do 60% kwoty 1260 zł na osobę, d. w rodzinie liczącej 4 osoby i więcej - do 50% kwoty 1260 zł na osobę; 2. w okresie od 7 do 12 miesiąca do 90% kwoty 1260 zł na osobę bez względu na ilość osób w rodzinie. Świadczenie wypłaca się w terminie do 15 dnia każdego miesiąca. Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie przekazuje wojewodzie uzgodniony z cudzoziemcem program wraz z przewidywanymi kosztami jego realizacji. Wojewoda po akceptacji przedstawionego programu przekazuje środki na jego realizację. 179 Rozporządzenie MPiPS na podstawie art. 95 ust. 5 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. z 2013 r. poz. 182, ze zm.2)) 1. W rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 9 marca 2009 r. w sprawie udzielania pomocy cudzoziemcom, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą (Dz. U. Nr 45, poz. 366). 155

156 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym Poniżej zostały zamieszczone przykładowe zestawienia kosztów realizacji IPI. Współpraca instytucjonalna w ramach IPI Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie współdziała z właściwym wojewodą i gminą 156

157 Indywidualne Programy Integracyjne jako forma pracy z uchodźcami... w sprawie pomocy cudzoziemcowi w uzyskaniu możliwości zamieszkania, uwzględniając w miarę możliwości wybór miejsca zamieszkania dokonany przez cudzoziemca 180. Cudzoziemiec zamieszkuje w miejscu wskazanym przez wojewodę działającego w tej sprawie w porozumieniu z Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie oraz gminą. Rezygnacja przez cudzoziemca ze wskazanego miejsca zamieszkania w granicach danego województwa w okresie 12 miesięcy trwania indywidualnego programu oznacza jego rezygnację z realizacji programu. Zmianę miejsca zamieszkania przez cudzoziemca w okresie 12 miesięcy trwania indywidualnego programu dopuszcza się w uzasadnionych przypadkach, w szczególności: 1. podjęcia pracy z możliwością zamieszkania na terenie innego powiatu; 2. uzyskania mieszkania na terenie innego powiatu; 3. łączenia rodzin cudzoziemców, jeżeli istnieje możliwość wspólnego zamieszkania; 4. konieczności zapewnienia specjalistycznego leczenia, wymagającego zmiany miejsca zamieszkania cudzoziemca lub członka jego rodziny. W przypadku zaistnienia okoliczności, cudzoziemiec jest obowiązany złożyć w Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie realizującym program oświadczenie i dokumenty potwierdzające zaistniałą sytuację. W przypadku zmiany miejsca zamieszkania realizację programu przejmuje powiat właściwy ze względu na nowe miejsce zamieszkania cudzoziemca. W przypadku, gdy zmiana miejsca zamieszkania jest związana ze zmianą powiatu w ramach tego samego województwa, starosta właściwy ze względu na dotychczasowe miejsce zamieszkania cudzoziemca zawiadamia o tym starostę właściwego ze względu na nowe miejsce zamieszkania cudzoziemca oraz przekazuje realizowany program, a także informuje o tym właściwego wojewodę. W przypadku, gdy zmiana miejsca zamieszkania cudzoziemca jest związana ze zmianą województwa, starosta właściwy ze względu na dotychczasowe miejsce zamieszkania cudzoziemca informuje o tym właściwych wojewodów. 180 Art. 94 ustawy o pomocy społecznej. 157

158 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym 158

159 Indywidualne Programy Integracyjne jako forma pracy z uchodźcami... Wstrzymanie pomocy w ramach IPI Pomoc dla cudzoziemca może zostać wstrzymana w przypadku 181 : a. uporczywego, zawinionego niewykonywania przez cudzoziemca zobowiązań przyjętych w programie, w tym nieusprawiedliwionej nieobecności na kursach nauki języka polskiego przez okres do 30 dni; b. wykorzystywania pomocy w sposób niezgodny z celem, na jaki została przyznana przez okres do 30 dni; c. udzielania przez cudzoziemca nieprawdziwych informacji o swojej sytuacji życiowej do czasu wyjaśnienia okoliczności udzielenia takich informacji; d. upływu 30 dni pobytu cudzoziemca w zakładzie opieki zdrowotnej do czasu opuszczenia przez niego zakładu; e. wszczęcia przeciwko cudzoziemcowi postępowania karnego do czasu prawomocnego jego zakończenia. Realizator programu występuje do kierownika Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie o przywrócenie wstrzymanej pomocy niezwłocznie po powzięciu informacji o ustaniu przesłanek wstrzymujących pomoc. 181 Na podstawie art.95 ustawy o pomocy społecznej. 159

160 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym W przypadku, gdy po upływie okresu wstrzymania pomocy nie ustały przyczyny, uchyla się decyzję o udzieleniu pomocy. Uchylenie decyzji o udzieleniu pomocy następuje ponadto w sytuacji, gdy: 1. cudzoziemiec, wobec którego jest kontynuowana uprzednio wstrzymana pomoc, ponownie dopuszcza się działań, 2. cudzoziemiec w trakcie trwania indywidualnego programu integracji został skazany prawomocnym wyrokiem sądu za przestępstwo popełnione umyśl-nie; 3. cudzoziemiec został pozbawiony statusu uchodźcy lub cofnięto mu ochronę uzupełniającą. Jeżeli pomocą objęte były inne osoby, pomoc jest kontynuowana dla tych osób do momentu zakończenia indywidualnego programu integracji. W przypadku, jeżeli pomocą objęte były inne osoby, wydaje się odrębną decyzję o przyznaniu pomocy, na podstawie której osoby te kontynuują indywidualny program integracji Realizacja IPI w liczbach W latach w powiatowych centrach pomocy rodzinie realizowanych było przez osoby posiadające status uchodźcy 1166 indywidualnych programów integracji 182 (p.tab.17). Zakończonych zostało 441 programów (tzn. uchodźcy pobierali świadczenia przez okres 12 miesięcy), co stanowiło 38% ogółu programów, w trakcie realizacji było 474 programów, co stanowiło 41% ogółu programów, przerwano natomiast 243 programów (co oznacza, że uchodźcy korzystali z pomocy przez okres krótszy niż 12 miesięcy, zrezygnowali z pomocy na własną prośbę, bądź też nie stawili się więcej w powiatowym centrum pomocy rodzinie), co stanowiło 21% ogółu programów. Tabela 17. Cudzoziemcy posiadający status uchodźcy, objęci indywidualnymi programami integracji realizowanymi w latach Narodowość Liczba rodzin liczba osób Czeczenia Białoruś Somalia Irak Iran Afganistan 9 11 Turcja 7 7 Turkmenistan 7 11 Pakistan Sprawozdanie MPiPS pt. Pomoc PCPR i OPS udzielana cudzoziemcom w latach , Warszawa

161 Indywidualne Programy Integracyjne jako forma pracy z uchodźcami... Narodowość Liczba rodzin liczba osób Kuba 4 5 Uzbekistan 4 5 Bez obywatelstwa 3 6 Demokratyczna Republika Kongo 3 6 Inguszetia 3 11 Chiny 2 2 Gruzja 2 8 Nepal 2 4 Palestyna 2 5 Syria 2 2 Wietnam 2 2 Azerbejdżan 1 4 Bangladesz 1 1 Butan 1 1 Dżibuti 1 1 Indie 1 1 Kamerun 1 3 Kazachstan 1 2 Korea Północna 1 1 Liban 1 2 Libia 1 1 Sudan 1 1 Gruzja 1 8 Sri Lanka 9 Zimbabwe 1 1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie; Pomoc PCPR i OPS udzielana cudzoziemcom w latach pdf- -dostępne na [data dostępu ]. Łączna liczba uchodźców objętych indywidualnymi programami integracyjnymi w latach wynosiła (w tym 216 kobiet, co stanowiło zaledwie 2% i 349 dzieci tj. 3,2%). Tabela 18. Indywidualne programy integracji dla uchodźców wg województw ich realizacji Województwo Liczba IPI Liczba uchodźców dolnośląskie 7 16 lubelskie łódzkie 9 9 małopolskie 1 1 mazowieckie opolskie 2 3 podlaskie pomorskie 9 28 śląskie

162 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym Województwo Liczba IPI Liczba uchodźców warmińsko-mazurskie 1 2 wielkopolskie 4 4 zachodniopomorskie 15 6 Źródło: Opracowanie własne na podstawie; Pomoc PCPR i OPS udzielana cudzoziemcom w latach pdf-dostępne na [data dostępu ]. Jak z tabeli nr 18 wynika, osoby posiadające nadany status uchodźcy najczęściej osiedlały się w województwie mazowieckim, podlaskim oraz lubelskim. Żaden uchodźca nie zamieszkiwał w województwie kujawsko-pomorskim, lubuskim, podkarpackim i świętokrzyskim. Łącznie na pomoc uchodźcom w ramach indywidualnych programów integracji wydatkowano ,40 zł., w tym świadczenia pieniężne na utrzymanie wyniosły ,44 zł, a wydatki związane z nauką języka polskiego ,96 zł. W latach w powiatowych centrach pomocy rodzinie realizowanych było przez osoby posiadające ochronę uzupełniającą 2745 indywidualnych programów integracji. W latach zakończonych zostało 987 programów (tzn. uchodźcy pobierali świadczenia przez okres 12 miesięcy), co stanowiło 36% ogółu programów, w trakcie realizacji nadal było 1287 programów, co stanowiło 47% ogółu programów, przerwano natomiast 471 programów (co oznacza, że uchodźcy korzystali z pomocy przez okres krótszy niż 12 miesięcy, zrezygnowali z pomocy na własną prośbę, bądź też nie stawili się więcej w Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie), co stanowiło 17% ogółu programów. Tabela 19. Liczba rodzin posiadających ochronę uzupełniającą, objętych indywidualnymi programami integracji realizowanymi w latach Narodowość Liczba rodzin liczba osób Czeczenia Białoruś 19 Ukraina 6 13 Irak Afganistan Pakistan 4 5 Kuba 2 2 Uzbekistan 3 7 Bez obywatelstwa 5 5 Demokratyczna Republika Kongo 2 3 Togo 4 4 Uganda 2 2 Etiopia 1 1 Dagestan 1 2 Nepal 2 7 Palestyna 6 6 Syria 1 1 Sudan 4 4 Rosja

163 Indywidualne Programy Integracyjne jako forma pracy z uchodźcami... Narodowość Liczba rodzin liczba osób Azerbejdżan 2 6 Chiny 2 2 Somalia 2 6 Libia 1 1 Sri Lanka Źródło: opracowanie własne na podstawie: Pomoc PCPR i OPS udzielana cudzoziemcom w latach pdf- -dostępne na [data dostępu ]. Łączna liczba osób posiadających ochronę uzupełniającą, objętych indywidualnymi programami integracyjnymi w latach wyniosła W grupie tej 23,7% stanowiły kobiety (1819), a 52,6% dzieci (4039). Tabela 20. Indywidualne programy integracji dla osób z ochroną uzupełniającą wg województw ich realizacji Województwo Liczba IPI Liczba osób dolnośląskie 1 1 kujawsko-pomorskie lubelskie łódzkie 9 30 mazowieckie podlaskie pomorskie śląskie warmińsko-mazurskie 2 wielkopolskie 2 4 zachodniopomorskie Źródło: opracowanie własne na podstawie: Pomoc PCPR i OPS udzielana cudzoziemcom w latach pdf- -dostępne na [data dostępu ]. Indywidualne programy integracji dla osób z ochroną uzupełniającą nie były realizowane w 5 województwach: lubuskim, małopolskim, opolskim, podkarpackim i świętokrzyskim. Łącznie na pomoc osobom posiadającym ochronę uzupełniającą w ramach Indywidualnych Programów Integracji wydatkowano ,60 zł w tym świadczenia pieniężne na utrzymanie wyniosły ,48 zł, a wydatki związane z nauką języka polskiego ,12 zł. W latach w Powiatowych Centrach Pomocy Rodzinie realizowanych było łącznie przez osoby posiadające status uchodźcy i ochronę uzupełniającą 3911 indywidualnych programów integracji. Łączna liczba osób posiadających status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą objętych Indywidualnymi Programami Integracyjnymi w latach wyniosła Z ogólnej liczby realizowanych IPI 10,9% było skierowanych do kobiet (2035), a w 23,6% obejmowały dzieci (4388). 163

164 Praca socjalna z uchodźcami, emigrantami w środowisku lokalnym Wysokość dofinansowania wyniosła ,00 zł, w tym świadczenia pieniężne na utrzymanie wyniosły ,92 zł, a wydatki związane z nauką języka polskiego ,08 zł. W 2011 r. w Powiatowych Centrach Pomocy Rodzinie 275 osób realizowało indywidualne programy integracji, z czego 122 osoby posiadały status uchodźcy, zaś 153 osoby ochronę uzupełniającą. W 2012 r. programy integracji realizowało 525 osób, z czego 169 posiadało status uchodźcy, zaś 356 osób ochronę uzupełniającą 183. Szczegółowe dane prezentują tabele obok Postępy cudzoziemca w procesie integracji Postępy cudzoziemca w procesie integracji w ramach realizowanego przez niego programu są monitorowane przez pracownika socjalnego centrum pomocy, co najmniej raz na 3 miesiące, licząc od dnia rozpoczęcia realizacji programu. Postępy w integracji ocenia się w zakresie stopnia i efektywności procesu integracji w następujących obszarach: 1. edukacji językowej, w tym w zakresie stopnia przyswojenia podstawowego zasobu słownictwa języka polskiego umożliwiającego komunikowanie się; 2. funkcjonowania zawodowego, w zakresie postępów w poszukiwaniu zatrudnienia i innych form aktywności zawodowej umożliwiającej ekonomiczne usamodzielnienie się cudzoziemca; 3. funkcjonowania społecznego, zwłaszcza w zakresie nawiązania kontaktów ze środowiskiem lokalnym oraz stopnia udziału w życiu społecznym, kulturalnym i publicznym. W celu ustalenia postępów cudzoziemca w procesie integracji realizator programu stosuje metody obserwacji, rozmowy bezpośredniej z cudzoziemcem oraz członkami jego rodziny. Realizator programu może również zasięgać opinii innych instytucji i organizacji uczestniczących w procesie integracji. Oceny postępów w procesie integracji są dokonywane w formie notatek służbowych. W przypadku stwierdzenia braków lub niewystarczających postępów w którymkolwiek z obszarów integracji, strony modyfikują program tak, aby dostosować go do specyficznych potrzeb cudzoziemca i usunąć problemy występujące w realizacji programu. 183 Polska polityka integracji cudzoziemców, dz.cyt., s

165 Indywidualne Programy Integracyjne jako forma pracy z uchodźcami... Źródło: Monitoring realizacji indywidualnych programów integracyjnych, MPiPS, Warszawa 2013, dostępne w pdf na stronie internetowej [data dostępu r.]. 165