ZESZYTY NAUKOWE. POLSKA POLITYKA ZAGRANICZNA

Transkrypt

1 ZESZYTY NAUKOWE. POLSKA POLITYKA ZAGRANICZNA REGIONALNY OŚRODEK DEBATY MIĘDZYNARODOWEJ W KATOWICACH KATOWICE 2013

2 Zeszyty naukowe. Polska polityka zagraniczna publikacja przygotowana przez Regionalny Ośrodek Debaty Międzynarodowej w Katowicach. Publikacja współfinansowana ze środków Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Wyrażone w niniejszej publikacji opinie są poglądami jej Autorów. Treści prezentowane w niniejszej publikacji nie muszą być tożsame z oficjalnym stanowiskiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Recenzja Dr Katarzyna Czornik, Uniwersytet Śląski w Katowicach Redakcja Monika Szynol NUMER ISBN Katowice 2013

3 SPIS TREŚCI SŁOWO WSTĘPNE....7 KAMILA KANIA Pomost w drodze do Europy. Rola Polski w polityce zagranicznej Ukrainy MAŁGORZATA SOŁTYS Pomiędzy Unią Europejską i Rosją sytuacja na Ukrainie PAULINA BURKERT Na drodze polsko-tureckiej przyjaźni. Stosunki dwustronne Polski i Turcji MARCEL PRZYGODA Wpływ polityki historycznej na politykę zagraniczną. Przykład Polski i jej relacji z sąsiadami DR KATARZYNA CZORNIK Recenzje dotyczące artykułów zamieszczonych w publikacji Zeszyty naukowe. Polska polityka zagraniczna NOTY O AUTORACH SIEĆ REGIONALNYCH OŚRODKÓW DEBATY MIĘDZYNARODOWEJ REGIONALNY OŚRODEK DEBATY MIĘDZYNARODOWEJ W KATOWICACH

4 6

5 SŁOWO WSTĘPNE Dokumentem strategicznym, określającym ramy polskiej dyplomacji, są przyjęte przez Radę Ministrów w marcu 2012 roku Priorytety polskiej polityki zagranicznej Warto zwrócić uwagę na to, że jest to pierwszy wieloletni program polityki zagranicznej naszego państwa. Niemniej istotny jest fakt, że strategia stanowi odpowiedź na stale zmieniające się światowe trendy (polityczne, gospodarcze, społeczne) i nowe wyzwania na międzynarodowej arenie. Na początku II dekady XXI wieku z większym przekonaniem stwierdzić można, że świat przestał być jednobiegunowy. W świecie wielobiegunowym wciąż istotną pozycję zajmują Stany Zjednoczone, które jednakże przestały już wcześniej pełnić rolę strażnika globalnego ładu. Powodów tego stanu należy upatrywać we wciąż trwającym kryzysie gospodarczym i problemach wewnętrznych USA, które nakazują amerykańskim politykom większe zaangażowanie w sprawy krajowe z jednej strony, oraz w szybkim rozwoju gospodarek państw wschodzących, które tworzą z nich regionalne mocarstwa z drugiej. Swoją pozycję na tak urządzonej globalnej scenie wciąż umacnia także Unia Europejska, chociażby poprzez wdrażanie strategii Europa 2020 (Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu) czy dzięki Traktatowi z Lizbony, który potwierdził status UE jako organizacji międzynarodowej. Nie znaczy to jednak, że Unia (jak i inne państwa narodowe czy globalne lub regionalne organizacje) nie mierzy się z dylematami. Można zaryzykować stwierdzenie, że aktualnie głównym (prócz wspomnianego światowego kryzysu gospodarczego oraz kryzysu w samej 7

6 strefie euro) jest dylemat, czy integracja powinna się poszerzać (czyli dążyć do akcesji kolejnych państw, intensyfikując przygotowania państw o statusie kandydujących czy potencjalnie kandydujących), pogłębiać (czyli dopracowywać współpracę dwudziestu ośmiu już państw członkowskich oraz rozwijać katalog dotychczasowych zadań i kompetencji unijnych organów) lub też zahamować. Wobec tych dylematów nie dziwi to, że Unia Europejska zajmuje w strategii polskiej polityki zagranicznej tak istotną pozycję. Polska polityka zagraniczna Strategia polskiej polityki zagranicznej podkreśla, że działania Polski na arenie międzynarodowej stanowią odzwierciedlenie wartości, będących fundamentem polskiej państwowości: demokracji, rządów prawa, poszanowania praw człowieka i solidarności 1. Z kolei zadaniami polityki zagranicznej są ochrona niepodległości państwa oraz integralności terytorialnej, zapewnienie bezpieczeństwa narodowego, zachowanie jego dziedzictwa, ochrona środowiska naturalnego, pomnażanie dobytku i zapewnienie wysokiego poziomu rozwoju cywilizacyjnego i gospodarczego 2. Dokument strategiczny wskazuje następujące priorytety polityki zagranicznej naszego państwa: Silna Polska w silnej unii politycznej, Polska jako wiarygodny sojusznik w stabilnym ładzie euroatlantyckim, Polska otwarta na różne wymiary współpracy regionalnej, Strategia polskiej współpracy rozwojowej, promocji demokracji i praw człowieka, 1 Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Priorytety polskiej polityki zagranicznej , Warszawa 2012, s Ibidem. 8

7 Promocja Polski za granicą, Nowa jakość w relacjach z Polonią i Polakami za granicą, Skuteczna służba zagraniczna. Realizacja działań w ramach wymienionych priorytetów pozwoli na osiągnięcie wspomnianych wcześniej celów. Aktywność na arenie Unii Europejskiej, NATO i regionalnych grup, których Polska jest członkiem, umacnianie współpracy z państwami sąsiadującymi, wykorzystanie polskich doświadczeń transformacyjnych oraz geopolitycznego położenia dla wsparcia państw Europy Wschodniej, intensyfikacja współpracy rozwojowej, a także działania promocyjne i wspierające Polonię i Polaków zagranicą (z jednoczesną kontynuacją modernizacji służby zagranicznej) w ten sposób skutecznie umacniana będzie pozycja Polski na arenie międzynarodowej. Szczególnie istotne dla tych działań jest także poparcie społeczeństwa i możliwie najszersze włączenie obywateli w realizację tejże polityki. Wymiar samorządowy i obywatelski polskiej polityki zagranicznej Jak wskazuje Ministerstwo Spraw Zagranicznych: We współczesnym świecie politykę zagraniczną należy pojmować szerzej niż stosunki między państwami prowadzone za pomocą instrumentów tradycyjnej dyplomacji. Kontakty i inicjatywy na poziomie społeczeństw, jednostek samorządów lokalnych i organizacji społecznych wnoszą ogromną wartość dodaną do tego, co określamy mianem stosunków międzynarodowych. Mądrze realizowana, dojrzała dyplomacja obywatelska i samorządowa dopełnia oraz inspiruje 9

8 politykę zagraniczną państwa, czyni ją nie tylko bardziej skuteczną, lecz także lepiej rozumianą przez obywateli 3. Ustanowiony stały instrument wsparcia wymiaru obywatelskiego i samorządowego ma trzy cele: 1) przybliżanie i objaśnianie szczegółów polskiej polityki zagranicznej państwa, 2) poszerzanie i dywersyfikacja zakresu debaty publicznej o polityce zagranicznej, 3) wzmocnienie zaplecza merytorycznego dla polskiej polityki zagranicznej 4. Tenże instrument zawiera sprecyzowane kierunki współdziałania i alokacje budżetowe przeznaczane na realizację przez partnerów projektów w regionach, co pozwala na osiąganie wymienionych celów. Regionalne Ośrodki Debaty Międzynarodowej Cele te realizowane są także przez nowo powstałe Regionalne Ośrodki Debaty Międzynarodowej, których głównym zadaniem jest przybliżenie obywatelom polskiej polityki zagranicznej oraz wzmocnienie współpracy pomiędzy MSZ a samorządem i organizacjami pozarządowymi. Główne działania Ośrodków to: animowanie i inicjowanie w regionie działań z zakresu współpracy międzynarodowej; koordynowanie inicjatyw 3 Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Wymiar samorządowy i obywatelski polskiej polityki zagranicznej, wymiar_samorzadowy, Ibidem. 10

9 podejmowanych w regionach przez instytucje publiczne i organizacje pozarządowe z zakresu współpracy międzynarodowej; gromadzenie materiałów, baz danych, opracowań z tego zakresu; zbieranie i aktualizowanie informacji o podmiotach realizujących w regionach działania z zakresu współpracy międzynarodowej; prowadzenie działalności informacyjnej i edukacyjnej dla społeczności regionu w kwestiach dotyczących UE i polskiej polityki zagranicznej; prowadzenie ośrodka, w którym udostępniane są materiały, opracowania i publikacje o tematyce związanej z polską polityką zagraniczną, a konsultanci udzielają informacji na tematy związane z polską polityką zagraniczną, w tym dotyczące funkcjonowania Unii Europejskiej oraz członkostwa Polski w UE. W sieci Regionalnych Ośrodków Debaty Międzynarodowej obecnie działa 15 Ośrodków w największych miastach Polski. Dane teleadresowe do poszczególnych Ośrodków znajdują się na ostatnich stronach niniejszej publikacji. Przybliżanie i objaśnianie szczegółów polskiej polityki zagranicznej państwa Publikacja ta, stanowiąca zbiór artykułów naukowych przygotowanych przez studentów śląskich uczelni wyższych, wpisuje się w realizację celów katowickiego RODM. Ze szczegółami polskiej polityki zagranicznej zapoznać musieli się nie tylko autorzy swoją wiedzę z pewnością wzbogacą również Czytelnicy tego materiału. Kamila Kania w artykule Pomost w drodze do Europy. Rola Polski w polityce zagranicznej Ukrainy charakteryzuje m.in. działania polskich przywódców, którzy wielokrotnie uczestniczyli w mediacjach problemów wewnętrznych (i międzynarodowych) Ukrainy, niejednokrotnie wspierając także rozwijające 11

10 się społeczeństwo obywatelskie za naszą wschodnią granicą. Artykuł ten uznajemy za szczególnie wartościowy, biorąc pod uwagę najnowsze wydarzenia na Ukrainie. To też spowodowało, iż został on uzupełniony komentarzem Małgorzaty Sołtys, konsultanta ds. europejskich Regionalnego Ośrodka Debaty Międzynarodowej w Katowicach, która opisuje grudniowe zajścia na EuroMajdanie, kijowskim Placu Niepodległości. Z kolei Paulina Burkert w opracowaniu Na drodze polsko-tureckiej przyjaźni. Stosunki dwustronne Polski i Turcji wprowadza Czytelników w tematykę sześćsetletniej współpracy tych dwóch państw. W obliczu rocznicy zawiązania stosunków dwustronnych, która przypada na 2014 rok, warto zastanowić się nad wypracowaniem nowej strategii współpracy bilateralnej, dzięki której możliwe będzie zacieśnienie więzi łączących Polskę i Turcję. Refleksję o charakterze historyczno-międzynarodowym proponuje natomiast Marcel Przygoda dzięki artykułowi Wpływ polityki historycznej na politykę zagraniczną. Przykład Polski i jej relacji z sąsiadami. Autor nie tylko wyjaśnia, czym jest polityka historyczna i jakie są jej związki z polityką zagraniczną, ale także (co być może kontrowersyjne) wskazuje, dlaczego nie sposób jej uniknąć. Tezę argumentuje przykładami pochodzącymi z historii najnowszych stosunków Polski, Ukrainy, Rosji oraz Niemiec. Teksty zawarte w publikacji zostały przygotowane w ramach konkursu na najlepszy artykuł naukowy dotyczący tematyki polskiej polityki zagranicznej, ze szczególnym uwzględnieniem priorytetów polskiej polityki zagranicznej Biorąc pod uwagę poprawność oraz zawartość merytoryczną i naukową nadesłanych w konkursie prac, wybrano trzy, które w publikacji zamieszczono. Ponadto za najlepszy artykuł uznano artykuł Kamili Kani. Nadesłane artykuły zrecenzowała dr Katarzyna Czornik z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, zastępca dyrektora Instytutu Nauk Politycznych 12

11 i Dziennikarstwa, adiunkt w Zakładzie Stosunków Międzynarodowych na Wydziale Nauk Społecznych UŚ, członek Polskiego Towarzystwa Nauk Politycznych oraz Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego, ekspert współpracujący z Regionalnym Ośrodkiem Debaty Międzynarodowej w Katowicach. Opinia wskazuje główne tezy artykułów, wartości merytoryczne tekstów, jak również ich mocne i słabe strony. Mimo odnotowanych błędów wierzymy, że publikacja niesie ze sobą wiele więcej korzyści, a jej kontynuacja w kolejnych latach pozwoli na niwelowanie ich i doskonalenie trudnej sztuki naukowo-badawczej. Głównym celem wspomnianego konkursu była popularyzacja wiedzy o polskiej polityce zagranicznej wśród studentów. Cel ten uznajemy za zrealizowany, niemniej jednak mając nadzieję, że jego realizacja obejmie także szerszą grupę Czytelników, którzy sięgną po tę publikację. Monika Szynol Regionalny Ośrodek Debaty Międzynarodowej w Katowicach 13

12 14

13 KAMILA KANIA KAMILA KANIA Pomost w drodze do Europy. Rola Polski w polityce zagranicznej Ukrainy Streszczenie Polska i Ukraina nawiązały relacje polityczne u progu niepodległości tej ostatniej. Od tamtej pory stosunki te uważane są za priorytetowe przez obie strony. Współpraca między tymi państwami zyskała z czasem wymiar partnerstwa strategicznego. Stabilna, niepodległa i w pełni demokratyczna Ukraina jest gwarantem bezpieczeństwa państwa polskiego. Może też okazać się skutecznym narzędziem tłumienia imperialnych ambicji Federacji Rosyjskiej. Polska jest dla Ukrainy ważnym sojusznikiem w jej relacjach z Zachodem. Nasz kraj promuje swego sąsiada na arenie międzynarodowej i wspiera jego dążenia do integracji z Unią Europejską. Szczególnym przejawem współpracy są mediacje w sytuacjach konfliktowych, które prowadzi strona polska. Aleksander Kwaśniewski jako prezydent RP kilkukrotnie występował w roli mediatora między obozem władzy a ukraińską opozycją. Po raz pierwszy miało to miejsce w 2001 roku podczas prezydentury Leonida Kuczmy. Później Kwaśniewski zaangażował się w wydarzenia określane mianem pomarańczowej rewolucji. Były prezydent Polski działał na Ukrainie także z ramienia Parlamentu Europejskiego. Wspólnie z byłym przewodniczącym PE, Patem Coxem, prowadził misję dyplomatyczną mającą na celu rozwiązanie sprawy Julii Tymoszenko i przygotowanie Ukrainy do podpisania umowy stowarzyszeniowej z UE w listopadzie 2013 roku. 15

14 POMOST W DRODZE DO EUROPY 1. Priorytety polskiej polityki zagranicznej W świetle polskiego prawa 1 minister właściwy do spraw zagranicznych jest zobowiązany do opracowywania wieloletnich strategii w tym zakresie. Tego typu strategie przyjmuje się również odnośnie do polityki w ramach Unii Europejskiej. Zadanie to należy do ministra właściwego do spraw członkostwa Polski w Unii Europejskiej. W chwili obecnej strategia zawarta jest w dokumencie pod tytułem: Priorytety polskiej polityki zagranicznej przyjętym w marcu 2012 roku. Zgodnie z intencjami zaprezentowanymi we wstępie do wspomnianego dokumentu, ma on prezentować politykom i obywatelom priorytety i zadania polityki zagranicznej kraju w perspektywie najbliższych lat. Tego typu strategie służą również koordynacji działań poszczególnych organów administracyjnych na gruncie polityki zagranicznej oraz są podstawą efektywnej współpracy i spójności. Warto zaznaczyć, że aktualna strategia dotycząca polskiej polityki zagranicznej została przygotowana w wyjątkowych okolicznościach. Składa się na nie w dużej mierze kryzys ekonomiczny, który wciąż dotyka rynki światowe, a którego skutki będą widoczne także w przyszłości. Taka sytuacja stawia kraje Starego Kontynentu przed nie lada wyzwaniem: pogłębiać integrację czy zahamować ją? Nie tylko tempo rozszerzania Unii Europejskiej, ale również przyszłość jej rynku wewnętrznego, kwestie demograficzne i migracyjne, bezpieczeństwo energetyczne oraz wiele innych zagadnień stanowią istotne dylematy wymagające wspólnych decyzji. Przywrócenie trwałego zrównoważonego rozwoju należy i będzie należeć do kluczowych zadań Unii. W związku z tym można zakładać, że interesy gospodarcze będą silnie oddziaływać na politykę międzynarodową. Ważnym kontekstem dla polityki zagranicznej jest także koniec prymatu Stanów Zjednoczonych Ameryki, będący konsekwencją kryzysu ekonomicznego. Echa tego kryzysu odbijają się na 1 Ustawa z dnia 4 września 1997 r. o działaniach administracji rządowej. 16

15 KAMILA KANIA polityce wewnętrznej USA, czego dowodem był konflikt między prezydentem a Kongresem w sprawach budżetu i zamknięcie rządu w październiku 2013 roku. Tym wydarzeniom towarzyszy ciągły wzrost znaczenia krajów azjatyckich. Od 2010 roku Chiny są drugą gospodarką świata. Dystans między Wschodem a Zachodem systematycznie się zmniejsza. To samo dotyczy różnic pomiędzy Polską a innymi krajami Unii Europejskiej. Wiele pozostaje jednak do nadrobienia. Wyrównanie rozbieżności gospodarczych jest środkiem do umocnienia pozycji kraju na arenie międzynarodowej 2. W oparciu o te uwarunkowania oraz biorąc pod uwagę fundamentalne dla naszego kraju wartości demokratyczne, rząd wyznaczył cele oraz priorytety polityki zagranicznej. Do zadań, jakie ma realizować polityka zagraniczna kraju należy stanie na straży jego niepodległości oraz terytorialnej integralności. Ponadto działalność na arenie międzynarodowej ma służyć zapewnieniu bezpieczeństwa państwa, ochronie środowiska naturalnego oraz dziedzictwa kulturowego, pomnażaniu dobrobytu, a także rozwojowi cywilizacyjnemu i gospodarczemu 3. Przyjęte priorytety są środkiem do osiągnięcia tych celów. Spośród nich kilka zasługuje na szczególną uwagę w kontekście niniejszych rozważań. W punkcie pod tytułem: Polska jako wiarygodny sojusznik w stabilnym ładzie euroatlantyckim czytamy, że jednym z założeń polskiej polityki zagranicznej jest udział w budowie wzajemnego zaufania pomiędzy Zachodem a Rosją; ścisła współpraca z Ukrainą i innymi państwami Europy Wschodniej i Kaukazu Południowego 4. W kolejnym akapicie o znaczącym tytule: Strategia polskiej współpracy rozwojowej, promocji demokracji i praw człowieka do priorytetowych działań kraju zalicza się: Zwiększenie roli współpracy 2 Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Priorytety polskiej polityki zagranicznej , Warszawa 2012, s Ibidem, s Ibidem. 17

16 POMOST W DRODZE DO EUROPY rozwojowej w polityce zagranicznej Polski tak, aby także ten zakres działalności międzynarodowej wpływał na bezpieczeństwo Polski oraz stabilność jej sąsiadów i partnerów współpracy rozwojowej; wspieranie działań służących upowszechnianiu praw człowieka, rządów prawa i demokracji w celu kształtowania przyjaznego środowiska międzynarodowego i zapobiegania konfliktom 5. Oba te zapisy można odnieść do rzeczywistych działań polskiej dyplomacji, a mianowicie do zaangażowania w procesy zachodzące na Ukrainie na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat. Rola, jaką odgrywają stosunki ze wschodnim sąsiadem w polityce zagranicznej naszego kraju jest wielokrotnie podkreślana w omawianym dokumencie. Mowa w nim o wspieraniu aspiracji akcesyjnych Ukrainy, a także Mołdawii, państw Bałkanów Zachodnich, Kaukazu Południowego i Turcji oraz pomocy w transformacji politycznej i gospodarczej tych krajów. Te zadania mają znaczenie dla bezpieczeństwa Polski i są bezpośrednią konsekwencją idei modernizacji promowanej przez Unię Europejską. Dla naszego kraju, ale również dla całej Wspólnoty istotna jest zdolność rozwiązywania konfliktów oraz zagwarantowanie sobie stabilnych warunków zewnętrznych. Dlatego tak ważne są relacje z krajami ościennymi. Zgodnie z priorytetami polskiej polityki zagranicznej współpraca międzynarodowa w ramach Unii nie może odbywać się kosztem polityki wschodniej. Zaangażowanie Polski w budowanie relacji ze Wschodem można tłumaczyć istniejącą wspólnotą doświadczeń. Nasz kraj jeszcze nie tak dawno sam był na drodze transformacji ustrojowej, co sprawia, że może służyć wschodnim sąsiadom wsparciem. Stabilność i praworządność w tej części Europy są warunkiem jej ładu i bezpieczeństwa. Stąd wynika również strategiczny status partnerstwa polsko-ukraińskiego. Do zadań, jakie stawia sobie polityka zagraniczna naszego kraju w tym zakresie należy 5 Ibidem. 18

17 KAMILA KANIA uatrakcyjnienie oferty Partnerstwa Wschodniego i wzmocnienie siły oddziaływania tego programu na transformację państw Europy Wschodniej i Kaukazu Południowego, m.in. poprzez liberalizację bądź zniesienie reżimów wizowych; wspieranie budowy obszaru demokracji i stabilności na wschód od Polski oraz rozwój wymiany kulturalnej 6. Ponadto Polska wspiera proces przyjmowania umowy stowarzyszeniowej Ukrainy z Unią Europejską oraz towarzyszące temu reformy wewnętrzne u naszych wschodnich sąsiadów. 2. Zarys stosunków polsko-ukraińskich Zgodnie z rządową strategią na lata relacje z Ukrainą należą do priorytetów polskiej polityki zagranicznej. Stosunki z tym sąsiadem nie zajęły jednak tak ważnego miejsca w dyplomacji naszego kraju z dnia na dzień. Relacje dwustronne między Polską a Ukrainą mają długą, ugruntowaną historycznie tradycję. Także dzieje najnowsze wskazują na strategiczne znaczenie tych stosunków. Tuż po rozpadzie Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich Polska podjęła starania na rzecz nawiązania relacji z byłymi krajami bloku wschodniego. Już trzynastego października 1990 roku, a więc w trzy miesiące po zadeklarowaniu przez Ukrainę suwerenności państwowej 7, podpisano w Kijowie Deklarację o zasadach i głównych kierunkach rozwoju współpracy między Polską a Ukrainą. Jej najważniejszym postanowieniem było zachowanie granicy między dwoma krajami w nienaruszalnym stanie. Rok później oba państwa zawarły umowę dwustronną o współpracy gospodarczej i handlowej. Wydarzenie to miało miejsce podczas wizyty ukraińskiego premiera Witolda 6 Ibidem, s Miało to miejsce 16 lipca 1990 roku. Rada Najwyższa ogłosiła deklarację niepodległości Ukrainy 24 sierpnia 1991 roku. 19

18 POMOST W DRODZE DO EUROPY Fokina w Polsce. Ponadto parlament Rzeczypospolitej poparł deklarację o niepodległości Ukrainy. Nasz kraj, jako pierwszy na świecie, uznał suwerenność wschodniego sąsiada 2 grudnia 1991 roku w dzień po ogólnokrajowym referendum na Ukrainie, w którym 80% głosujących poparło niepodległość kraju. Do przełomowych zdarzeń tego okresu należy podpisanie w maju 1992 roku Traktatu między Rzeczpospolitą Polską a Ukrainą o dobrym sąsiedztwie, przyjaznych stosunkach i współpracy. Podpisy pod dokumentem złożyli w Warszawie prezydenci Lech Wałęsa i Leonid Kuczma. Jak pisze Ryszard Zięba: Traktat tworzył podstawę do rozwijania stosunków dwustronnych we wszystkich dziedzinach oraz przyznawał szerokie prawa mniejszościom narodowym ( ) poza istotną częścią miał też i takie znaczenie, że został podpisany przed podobnym układem polsko-rosyjskim 8. Należy sądzić, że postępując w ten sposób polskie władze chciały podkreślić istotność dobrych relacji z Ukrainą. Nawiązanie współpracy polsko-ukraińskiej w pierwszych latach po transformacji ustrojowej miało szczególne znaczenie. Wspieranie dążeń niepodległościowych na Wschodzie było fundamentalne dla osłabienia Rosji. Już wtedy jasne wydawało się stwierdzenie, że wolna Ukraina jest warunkiem bezpieczeństwa Polski. Od podpisania traktatu oba kraje utrzymywały intensywne kontakty dwustronne, choć nie brakowało w nich problemów, a także chwilowych zahamowań. Lata to moment stagnacji w stosunkach polskoukraińskich. Przyczyną takiego stanu rzeczy były wewnętrzne kłopoty naszego wschodniego sąsiada problemy społeczne, gospodarcze oraz konflikty na najwyższych szczeblach władzy. Sytuację pogarszały także zgrzyty w stosunkach ukraińsko-rosyjskich oraz stosunek Kijowa do spraw rozbrojenia jądrowego, który wywołał krytyczną reakcję Stanów Zjednoczonych 9. Poza tym 8 R. Zięba, Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie, Warszawa 2010, s Ibidem, s

19 KAMILA KANIA priorytetem polskiej polityki zagranicznej w tym czasie było przystąpienie do Sojuszu Północnoatlantyckiego 10. Rozwiązanie problemów rozbrojenia Ukraina zgodziła się przekazać głowice jądrowe Rosji poprawiło stosunki z naszym sąsiadem i doprowadziło do ściślejszej jego współpracy z Zachodem. Podczas wizyty Leonida Kuczmy w Polsce w czerwcu 1996 roku Ukraina i Polska wsparły nawzajem swe dążenia do integracji z organizacjami zachodnimi. Kuczma zaproponował także, aby między dwoma państwami utworzyć strefę wolnego handlu. W dalszej perspektywie miało to być przygotowanie do zawarcia takiej umowy z Unią Europejską. O tym spotkaniu głów państw R. Zięba pisze: Po wizycie prezydenta Leonida Kuczmy w Polsce koncepcja partnerstwa strategicznego na szczeblu międzypaństwowym zaczęła nabierać treści. Służyły temu nie tylko często odbywające się wizyty, podpisywane nowe liczne porozumienia, a także wspólne wystąpienia na forum międzynarodowym 11. Kolejnym wyzwaniem w stosunkach polsko-ukraińskich było podjęcie przez Polskę starań o przyjęcie do Unii Europejskiej. W 1998 roku, gdy rozpoczęto rokowania w tej sprawie, powołano Stałą Polsko-Ukraińską Konferencję do spraw Integracji Europejskiej. Krajowi politycy nie chcieli dopuścić, by doszło do stagnacji w stosunkach ze wschodnim sąsiadem, podobnie jak miało to miejsce kilka lat wcześniej, gdy nasze państwo ubiegało się o członkostwo w NATO. Powołany organ miał rozwiązywać ewentualne problemy na linii Ukraina Polska związane z przystąpieniem tej ostatniej do 10 Starania Polski o przystąpienie do NATO nie służyły jej stosunkom ze wschodnim sąsiadem nie tylko dlatego, że uwaga polskiej dyplomacji skupiona była na negocjacjach akcesyjnych. Politycy ukraińscy obawiali się, że rozszerzenie NATO i przystąpienie do niego Polski doprowadzi do podziałów w Europie, a także do niekomfortowego położenia Ukrainy, które mogłoby spowodować jej izolację. Nie chcieli dopuścić, by ich kraj stał się sferą buforową między Zachodem a Rosją. Więcej na ten temat pisze R. Zięba w cytowanej publikacji. 11 R. Zięba, op. cit., s

20 POMOST W DRODZE DO EUROPY struktur Unii. Jednocześnie Rzeczpospolita zadeklarowała pomoc swemu partnerowi w procesie integracji europejskiej. 3. Polska w roli mediatora Pod koniec XX wieku mamy do czynienia z sytuacją ścisłej współpracy między Polską a Ukrainą. Dobre relacje z tym krajem należały do priorytetów polityki zagranicznej naszego państwa. Także strona ukraińska zdawała sobie sprawę z wagi stosunków z Rzeczpospolitą. Dowodem tej dwustronnej współpracy są liczne dokumenty, spotkania, inicjatywy. Promowanie Ukrainy na arenie międzynarodowej przez nasz kraj miało na celu umacnianie jej suwerenności. Zarówno wśród polityków obu państw, jak i wśród obserwatorów życia politycznego utrwaliło się przekonanie, że nie ma niepodległej Polski bez niepodległej Ukrainy, podobnie jak niepodległej Ukrainy bez niepodległej Polski 12. Szczególnym elementem tych relacji jest występowanie Rzeczpospolitej w roli mediatora w wewnętrznych konfliktach naszego sąsiada. Taka sytuacja miała miejsce po raz pierwszy w 2001 roku. Na Ukrainie doszło wówczas do gwałtownego kryzysu politycznego, któremu towarzyszyły demonstracje przeciwników prezydenta Kuczmy, domagających się jego dymisji. Siły porządkowe używały przemocy wobec manifestantów. Był to moment obnażenia kruchości systemu demokratycznego na Ukrainie. W takich okolicznościach obie strony konfliktu zwróciły się do Aleksandra Kwaśniewskiego z prośbą o mediację. W marcu 2001 roku w Kazimierzu Dolnym zorganizowano dwa oddzielne spotkania prezydenta RP: pierwsze z ukraińską opozycją, drugie z Leonidem Kuczmą. Ich celem miało być odnalezienie drogi wyjścia z politycznego kryzysu. Rola Kwaśniewskiego 12 D. Pawłyczko, Droga Ukrainy do Europy, Sprawy Międzynarodowe, 1992, nr 4-6, s

21 KAMILA KANIA koncentrowała się na nawoływaniu do podjęcia dialogu, a przede wszystkim do przestrzegania demokratycznych zasad. Nie należało oczywiście oczekiwać, że skłócone strony przyjmą bezdyskusyjnie argumenty mediatora i po dwóch dniach obrad uda im się wypracować polityczny konsensus. Błędem byłoby jednak podważanie zasadności tych mediacji. Przyznać trzeba rację R. Ziębie, który pisze o tych rozmowach, iż były jednym z istotnych czynników moderujących ich (opozycji i prezydenta Kuczmy K.K.) zachowanie 13. Istotne było również to, że cała sytuacja sprzyjała zacieśnianiu współpracy polskoukraińskiej. W sierpniu tego samego roku prezydent Kwaśniewski został zaproszony na obchody dziesięciolecia niepodległości Ukrainy. Leonid Kuczma podkreślał i z uznaniem wypowiedział się wtedy o roli Polski w polityce międzynarodowej jego kraju, a prezydenta RP nazwał adwokatem Ukrainy na Zachodzie. Był to gest symboliczny, niemniej jednak trafnie oddający relacje między dwoma sąsiadami. Czas pokazał, że załagodzenie sporu między prezydentem Ukrainy a opozycją miało chwilowy charakter. We wrześniu 2002 roku doszło do kolejnych demonstracji w Kijowie w ramach akcji Powstań Ukraino. Tym razem konfliktowi wewnętrznemu towarzyszyło także poruszenie na scenie międzynarodowej. Podłożem tej sytuacji było sprzedanie przez Ukrainę systemów radarowych do Iraku, pomimo embarga NATO 14. Wbrew tym zarzutom Kwaśniewski pozostał sprzymierzeńcem Ukrainy. Tym razem jednak zaangażował się w mediacje między prezydentem Kuczmą a opozycją nieproszony o pomoc przez żadną ze stron. Pod patronatem prezydenta RP oraz szefa dyplomacji UE Javiera Salony odbyła się w Warszawie konferencja pod tytułem Ukraina w Europie, na którą zaproszono opozycjonistów 13 R. Zięba, op. cit., s W tym samym miejscu autor zauważa, że kolejnym czynnikiem o większym nawet znaczeniu była wizyta papieża Jana Pawła II na Ukrainie w czerwcu 2001 roku. 14 Ibidem. 23

22 POMOST W DRODZE DO EUROPY Kuczmy. Wywołało to pewne nieporozumienia i konsternację w ukraińskim obozie prezydenckim. Działania Kwaśniewskiego zinterpretowane zostały jako ingerencja w sprawy wewnętrzne Ukrainy. Ostatecznie udało się wyjaśnić te kwestie i Leonid Kuczma odwiedził Polskę, jednak już po zakończeniu konferencji. Należy po raz kolejny podkreślić, że same obrady nie doprowadziły do pojednania przeciwników politycznych u naszego wschodniego sąsiada, nie udało się wypracować jednoznacznych kompromisów. Wydarzenie to miało jednak znaczenie z dwóch powodów. Po pierwsze, ukraińscy politycy ponownie sięgnęli po dialog jako formę rozwiązywania sporów. Po drugie, obie skłócone strony zgodziły się odnośnie do chęci nadania polityce Ukrainy zachodnioeuropejskiego kierunku. Warto zaznaczyć, że deklaracja władz Ukrainy była zgodna z nastrojami społecznymi w tym kraju. Badania pokazały, że 76% społeczeństwa popierało współpracę z państwami kandydującymi do UE. Równie ważne jest, że ponad połowa Ukraińców uznawała stosunki z Polską za priorytetowe 15. Dyplomacja naszego kraju dążyła do tego, by umacniać taki kurs polityczny Ukrainy. Przejawem poparcia dla ukierunkowania polityki naszego sąsiada w stronę Unii i NATO była konferencja Europejskie aspiracje Ukrainy zorganizowana w Warszawie 22 listopada 2002 roku pod patronatem marszałka Sejmu RP Marka Borowskiego. W trakcie obrad politycy ukraińscy wyrażali poparcie dla europejskiej orientacji polityki zagranicznej ich kraju, a także chęć wzmacniania partnerstwa strategicznego z Polską. W tym czasie doszło do polskoukraińskich inicjatyw międzypartyjnych. Platforma Obywatelska oraz Nasza Ukraina Wiktora Juszczenki zawarły porozumienie o współpracy w zbliżaniu obu krajów. 15 M. Wojciechowski, Polska nas rozumie, Gazeta Wyborcza 2002, nr 274, s

23 KAMILA KANIA 4. Pomarańczowa rewolucja Przełomowym momentem dla stosunków dwustronnych Polski i Ukrainy była pomarańczowa rewolucja na przełomie lat 2004 i Nasz wschodni sąsiad odczuwa skutki tych wydarzeń po dziś dzień. Ich znaczenie jest kluczowe dla zrozumienia sytuacji politycznej na Ukrainie oraz jej relacji międzynarodowych, w tym również stosunków z Rzeczpospolitą. Z tego względu przemiany nazywane pomarańczową rewolucją zasługują na szersze omówienie. Krzysztof Kozłowski stawia tezę, że lata od rozpadu ZSRR do pomarańczowej rewolucji, a więc , to okres oligarchizacji na Ukrainie. Charakterystyczna dla tego czasu jest słabość instytucji demokratycznych, a także wzajemne przenikanie się elit politycznych i finansowych 16. Nie mamy tu do czynienia z odsunięciem od władzy komunistów i przejęciem rządów przez demokratyczną opozycję. Jak pisze dalej K. Kozłowski: W tym czasie nomenklatura radziecka uwłaszczyła się, tzn. dokonała konwersji dotychczasowego kapitału politycznego na kapitał ekonomiczny, przekształciła się w oligarchów i współczesne ukraińskie klany 17. Tak ukształtowane elity stanęły przed trudnymi wyborami u kresu prezydentury Leonida Kuczmy. Należało podjąć decyzję, czy kontynuować realizowaną przez niego politykę, czy też dokonać zmiany kursu politycznego. Ostatecznie z otoczenia prezydenta ukształtował się obóz poparcia kandydatury ówczesnego premiera i lidera Partii Regionów - Wiktora Janukowycza. Rzeczywistych motywacji stojących za poparciem tego kandydata przez część elit politycznych należy dopatrywać się w nadziei, iż Janukowycz, sam będący przedstawicielem klanu oligarchicznego z Doniecka, zagwarantuje stabilność dotychczasowych wpływów politycznych oraz 16 K. Kozłowski, Kolory rewolucji, Warszawa 2012, s Ibidem. 25

24 POMOST W DRODZE DO EUROPY biznesowych. Główną konkurencję dla przywódcy Partii Regionów w wyścigu o prezydencki fotel stanowił były premier i lider Bloku Nasza Ukraina Wiktor Juszczenko. Przed pierwszą turą wyborów doszło do połączenia sił prawicowej opozycji 18. Walenty Baluk pisze na ten temat: Rezygnując z ubiegania się o fotel prezydencki Julia Tymoszenko potrafiła realnie ocenić swoje szanse na wygraną, co stworzyło podstawy do powołania koalicji wyborczej»siła Narodu«, którą 2 lipca utworzyły bloki partii»nasza Ukraina«i»BJuTy«( ) Koalicji przyświecał jeden cel wsparcie kampanii wyborczej W. Juszczenki, a otwarta formuła pozwalała na przyłączenie się do niej kolejnych ugrupowań 19. Koalicja ta dobrze odczytała nastroje społeczne i budowała swoją kampanię podkreślając, iż nastał przełomowy moment w dziejach Ukrainy oraz że przyszedł czas na wymianę ekipy rządzącej. Systematycznie podkreślano rolę obywateli w tej przemianie. Sposobem ku temu były akcje nieposłuszeństwa obywatelskiego, które towarzyszyły całej kampanii. Była to taktyka nawiązująca do tak zwanych pokojowych rewolucji, jak rewolucja róż czy aksamitna rewolucja 20. Stąd właśnie procesy toczące się na Ukrainie od momentu rozpoczęcia kampanii prezydenckiej w 2004 roku określa się mianem pomarańczowej rewolucji od koloru pomarańczowego, który był symbolem sztabu wyborczego Juszczenki. Rzadziej stosuje się nazwę rewolucja kasztanów, która wzięła się stąd, iż Kijów bywa nazywany miastem kasztanów. Wybory prezydenckie odbyły się 31 października 2004 roku. Pierwszą turę głosowania wygrał Wiktor Juszczenko zdobywając 39,87% głosów. Jego przeciwnik uzyskał 39,32% poparcia 21, przez co minimalnie przegrał 18 Przed wyborami prezydenckimi w 2004 roku, w wyniku wyborów parlamentarnych z 2002 roku, w parlamencie ukształtowała się lewicowa opozycja, w skład której wchodzili komuniści i socjaliści, a także opozycja prawicowa Blok Nasza Ukraina oraz BJuTy Blok Julii Tymoszenko. 19 W. Baluk, Kształtowanie systemu partyjnego Ukrainy w okresie transformacji ustrojowej ( ), Wrocław 2006, s Ibidem, s Ibidem, s

25 KAMILA KANIA rywalizację. Eksperci i obserwatorzy wyborów podkreślają, iż już wtedy doszło najprawdopodobniej do pierwszych fałszerstw i nadużyć ze strony kandydata obozu władzy. Świadczą o tym wyniki badań socjologicznych przeprowadzonych w dniu głosowania, które wskazują na znaczną przewagę Juszczenki. Mówi się o wykorzystaniu przez Janukowycza tak zwanego czynnika administracyjnego. W. Baluk definiuje go w następujący sposób: wykorzystanie w procesie wyborów z pogwałceniem obowiązujących norm prawnych przez organ władzy państwowej, samorządowej bądź kandydata, będącego urzędnikiem państwowym swego stanowiska w celu osiągnięcia osobistych korzyści politycznych bądź korporacyjnych 22. Mimo kwestionowania poprawności wyborów, faktem pozostało, że żaden z kandydatów nie uzyskał wymaganego przez ordynację wyborczą pięćdziesięcioprocentowego poparcia. W związku z tym Centralna Komisja Wyborcza zadecydowała o przeprowadzeniu drugiej tury wyborów. W drugiej turze, 21 listopada 2004 roku, oficjalnym zwycięzcą został Wiktor Janukowycz, zyskując 49,46% głosów. Jego przeciwnik uzyskał 46,61% poparcia 23. Zwolennicy Juszczenki oraz zagraniczni obserwatorzy nie uznali tych wyborów za demokratyczne, zarzucając władzom Ukrainy fałszerstwo na szeroką skalę. Tuż po ogłoszeniu wyników rzesze Ukraińców wyszły na ulice w proteście przeciw manipulacjom elit politycznych. Opozycja rozpoczęła zakrojoną na szeroką skalę akcją pomarańczowej alternatywy. Zachęcano obywateli do noszenia pomarańczowych ubrań i symboli na znak sprzeciwu wobec oszustwom wyborczym oraz solidarności z Wiktorem Juszczenką. Dzięki tym działaniom i wsparciu środowiska międzynarodowego udało się potwierdzić liczne nieprawidłowości już podczas kampanii wyborczej, ale także w trakcie głosowania i liczenia głosów. W skutek tego Sąd Najwyższy Ukrainy 22 Ibidem. 23 Ibidem, s

26 POMOST W DRODZE DO EUROPY unieważnił wyniki wyborów i zadecydował o powtórzeniu ich drugiej tury. 26 grudnia Ukraińcy po raz kolejny udali się do urn. Tym razem przeważającą liczbę głosów 51,99% - zdobył Wiktor Juszczenko, podczas gdy jego kontrkandydat uzyskał 44,2% poparcia. Prezydent-elekt został zaprzysiężony 23 stycznia 2005 roku. Po dziś dzień trwają spory na temat znaczenia wydarzeń z końca 2004 roku na Ukrainie. K. Kozłowski twierdzi, że: W postaciach W. Juszczenki i J. Tymoszenko jak w soczewce widać dwuznaczność jesieni 2004 roku 24. Autor podkreśla, że liderzy opozycji byli aktywnymi uczestnikami życia politycznego jeszcze przed pomarańczową rewolucją. Weszli w konflikt z politycznym establishmentem popierającym system oligarchiczny, ale w gruncie rzeczy sami się z niego wywodzili i jak dowodzi K. Kozłowski okazali się niezdolni do zerwania z jego mechanizmami 25. Tego typu wnioski można rozciągnąć także na pozostałych polityków zaangażowanych w działania na rzecz opozycji jesienią 2004 roku. Oznacza to, że rewolucja na Ukrainie nie spowodowała wymiany elit politycznych. Najlepszym na to dowodem jest fakt, że 6 lat po pomarańczowej rewolucji jej liderzy otoczeni są współpracownikami byłego prezydenta pisał w 2012 roku K. Kozłowski. Także obietnice byłej opozycji pozostały niezrealizowane. Zapowiadane przez nią rozliczenie z elitami politycznymi nigdy się nie dokonało. Nie powiodła się również reforma konstytucji. Zmiana ustawy zasadniczej, będąca rezultatem daleko posuniętych kompromisów, zredukowała zgodnie z deklaracjami uprawnienia głowy państwa. Okazała się jednak instrumentem nieudolnym, wprowadziła nieprzemyślane, niejednoznaczne, a miejscami wzajemnie sprzeczne mechanizmy ustrojowe. Nieuniknione w tej sytuacji spory kompetencyjne doprowadziły w rezultacie niemal do paraliżu ukraińskich 24 K. Kozłowski, op. cit., s Ibidem. 28

27 KAMILA KANIA instytucji państwowych 26. Wbrew nadziejom pokładanym w wydarzeniach końca 2004 roku, nie przyniosły one demokratyzacji życia politycznego, a zarazem kresu systemu oligarchicznego. Nowa grupa rządząca przyczyniła się do jeszcze ściślejszej zależności polityki i biznesu. Uwikłanie wielkiego kapitału w życie polityczne nie pozostaje bez wpływu na media, które znajdują się w rękach oligarchów, przez co są wykorzystywane jako tuba głosząca korzystne tej grupie społecznej idee. Lata po rewolucji nie dostarczyły także znaczących rozwiązań w kwestii członkostwa Ukrainy w Unii Europejskiej. W świetle tych rozważań można zaryzykować tezę, że pomarańczowa rewolucja nie przyniosła oczekiwanych zmian, a wręcz przyczyniła się do utrwalenia dawnego porządku. Na Ukrainie nie odrzucono poradzieckiego paradygmatu oligarchicznego. W rzeczywistości nie doszło nawet do zmiany, ale tylko do przetasowania elit politycznych i nieznacznych zmian w kompetencjach głównych organów władzy 27. Z drugiej strony nie można pominąć osiągnięć pomarańczowej rewolucji, które nie okazały się tak spektakularne jak zapowiadali główni aktorzy ukraińskiej jesieni 2004 roku, ale niewątpliwie przyniosły pewne korzystne zmiany. Choć nie udało się zdemokratyzować życia politycznego u naszych wschodnich sąsiadów, wydarzenia tu omawiane zahamowały ewolucję systemu w kierunku autorytaryzmu. Okoliczności towarzyszące elekcji prezydenckiej w 2004 roku przyczyniły się do powstania zalążków społeczeństwa obywatelskiego. Okazało się, że pomimo różnic politycznych, społeczeństwo ukraińskie jest w stanie zjednoczyć się w obronie podstawowych zasad demokratycznych. Świadomość społeczna jest jedynym rzeczywistym sukcesem pomarańczowej rewolucji. Mimo szerokiego zaangażowania obywateli w wydarzenia okołoelekcyjne, nie mają one znamion 26 A. Eberhardt, Rewolucja, której nie było. Bilans pięciolecia pomarańczowej Ukrainy, Warszawa 2009, s K. Kozłowski, op. cit., s

28 POMOST W DRODZE DO EUROPY rewolucji zgodnych z jej klasyczną definicją i istotą. Ani w 2004 roku, ani w czasie rządów Juszczenki nie udało się zmienić paradygmatu systemu politycznego Ukrainy, który wciąż nosi znamiona oligarchii. Pozostaje jeszcze jedna istotna kwestia. Nowe światło na wydarzenia z 2004 roku rzucają ostatnie wybory prezydenckie na Ukrainie, w których sukces odniósł Wiktor Janukowycz. Po raz kolejny opinie w tej sprawie są podzielone. Pojawiają się krytyczne głosy, które w elekcji lidera Partii Regionów widzą ostateczne zaprzepaszczenie osiągnięć pomarańczowej rewolucji. Wykazane już jednak zostało, że efekty tych wydarzeń okazały się rozczarowujące z wyjątkiem ich obywatelskiego wymiaru. Można zaryzykować, że w tym kontekście społeczeństwo ukraińskie nie przekreśliło osiągnięć rewolucji kasztanów, ale wykorzystało zdobyte wówczas doświadczenie i świadomie podjęło decyzję przy urnach. Pogłębiający się od 2004 roku kryzys polityczny oraz towarzyszący mu kryzys gospodarczy mogłyby sprzyjać tendencjom autorytarnym. Powszechnie znaną prawidłowością jest fakt, że trudne czasy budzą w społeczeństwie tęsknotę za silną władzą, która byłaby w stanie zaspokoić potrzeby socjalne, nawet kosztem pewnych swobód. W takiej sytuacji zrozumiała wydaje się porażka Juszczenki, który nie ma wodzowskiej osobowości. Mimo to sukces wyborczy Janukowycza nie jest jednoznaczny z powrotem do autorytarnego kursu systemu politycznego Ukrainy. Trafną i zwięzłą tezę na ten temat ponownie stawia K. Kozłowski. Jest jednak znamienne, że w wyborach prezydenckich Ukraińcy bardziej obawiali się wodzowskich zapędów J. Tymoszenko niż uwikłań politycznych i gospodarczych W. Janukowycza ( ). W. Janukowycz w większym stopniu zakorzeniony w układzie oligarchicznym i od niego zależny nie był w stanie podejmować tak radykalnych kroków, do jakich zdolna byłaby jego konkurentka 28. Należy dodać do tych uwag, że wybory z 2010 roku przebiegły 28 Ibidem, s

29 KAMILA KANIA bez prób naruszeń i manipulacji. W tym kontekście można uznać, że złowróżbne wizje dotyczące ostatecznej klęski pomarańczowej rewolucji z chwilą wyboru Janukowycza na prezydenta są swego rodzaju nadużyciem. Elekcja tego kandydata nie musi oznaczać dziś klęski demokracji. Nie jest to jednak jednoznaczne z tym, że tendencje autorytarne są w tym momencie niemożliwe do zrealizowania i nie stanowią zagrożenia. Niepokojącym faktem jest obecnie skazanie Julii Tymoszenko na karę więzienia w 2011 roku, co rozwinięte zostanie w dalszej części niniejszego opracowania. 5. Polska wobec pomarańczowej rewolucji Pomarańczowa rewolucja była szczególnym sprawdzianem dla partnerstwa strategicznego Polski i Ukrainy. Po raz kolejny prezydent Kwaśniewski okazał się ważnym mediatorem między stronami konfliktu. Tym razem jego działania wspierane były przez liczne grono polskich polityków, także spoza będącego u władzy SLD. Od samego początku Kwaśniewski stał po stronie Juszczenki i pomarańczowych. Swoje zaangażowanie i wsparcie strona polska okazała z dużym wyprzedzeniem w stosunku do dyplomacji Unii Europejskiej. Warto zaznaczyć jeszcze jeden element tych wydarzeń, nieodnotowany do tej pory. Kandydatura Wiktora Janukowycza od początku wspierana była przez Moskwę. Władymir Putin pojawiał się u boku lidera Partii Regionów podczas kampanii i jako pierwszy złożył mu gratulacje po drugiej turze wyborów w 2004 roku. Dla Polski opowiedzenie się po stronie kontrkandydata Janukowycza było równoznaczne z narażeniem się Rosji. Rzeczpospolita ponownie okazała się skutecznym mediatorem, jednak po zwycięstwie Juszczenki nie była w stanie równie sprawnie oddziaływać na obóz pomarańczowych i pomóc załagodzić wewnętrzne konflikty. Jest to kolejny moment osłabienia intensywności stosunków polsko-ukraińskich. 31

30 POMOST W DRODZE DO EUROPY Impas ten nie trwał długo. Strategiczne partnerstwo ożywiło się po elekcji Lecha Kaczyńskiego na prezydenta RP. Kontynuował on wspieranie Juszczenki oraz promowanie Ukrainy na arenie międzynarodowej. Wspólnie z rządem Prawa i Sprawiedliwości postulował przyjęcie wschodniego sąsiada do NATO. W tym czasie dochodziło także do częstych spotkań głów państw. Ukraina mogła także liczyć na polityczne wsparcie Polski, kiedy Rosja wstrzymywała dostawy gazu ziemnego do tego kraju w 2005, 2008 oraz 2009 roku 29. Współpraca z tym sąsiadem za prezydentury Kaczyńskiego ma jednak nieco odmienny charakter. Wsparcie dla Ukrainy wynikało z antyrosyjskiego nastawienia głowy państwa polskiego. Jak słusznie twierdzi R. Zięba: to nie budowało nowej jakości w stosunkach dwustronnych między Polską a Ukrainą Aleksander Kwaśniewski i Pat Cox na Ukrainie Jak już było wspomniane, zwycięstwo Wiktora Janukowycza w wyborach prezydenckich wcale nie musi być utożsamiane z obraniem autorytarnego kursu przez ukraiński system polityczny. Można tłumaczyć motywy Ukraińców, którzy oddali głos na tego kandydata. Niemniej jednak sprawa skazania na karę więzienia głównej przeciwniczki politycznej Julii Tymoszenko w 2011 roku po raz kolejny rzuca cień na sylwetkę lidera Partii Regionów i całą partię. Wydarzenie to jest odczytywane jako próba pozbycia się opozycji politycznej. Aby lepiej zrozumieć sprawę pięknej Julii i jej znaczenie w polityce międzynarodowej, należy przyjrzeć się samej postaci byłej premier Ukrainy oraz jej decyzjom, które stały się dla władzy podstawą wszczęcia przeciw niej postępowania. 29 R. Zięba, op. cit., s Ibidem. 32

31 KAMILA KANIA Była już mowa o tym, że kariera polityczna Julii Tymoszenko zaczęła się jeszcze przed pomarańczową rewolucją. W niepodległej Ukrainie działała najpierw jako bizneswoman w sektorze paliwowym. Na scenie politycznej pojawiła się w 1997 roku. Jednym z pierwszych politycznych sukcesów była funkcja wicepremiera w rządzie Wiktora Pańczuka podczas prezydentury Kuczmy. Z byłym prezydentem weszła w konflikt oskarżając wspomnianego szefa rządu o kradzież funduszy państwowych. Zapewne w ten sposób znalazła się w pomarańczowej opozycji stając się, obok Juszczenki, jej główną twarzą. Samodzielną działalność podjęła w ramach Bloku Julii Tymoszenko. Po wyborach w 2004 roku powołano ją na funkcję premiera, jednak we wrześniu tego samego roku została zdymisjonowana. Powodem był konflikt z otoczeniem prezydenta. Na stanowisko premiera wróciła po przedterminowych wyborach w 2007 roku. W 2010 roku Tymoszenko ubiegała się o elekcję prezydencką, przegrała jednak w drugiej turze z Janukowyczem. W tym samym roku prezydent rozwiązał rząd pięknej Julii i powołał nowy gabinet z Mykołą Azarowem na czele. Stało się to po tym, jak Rada Najwyższa Ukrainy wyraziła wotum nieufności dla rządu Tymoszenko. W czasie drugiego rządu Julii Tymoszenko, pod koniec 2008 roku negocjowała ona umowę gazową z Rosją. Warto przypomnieć, że do tego momentu Moskwa dwukrotnie wstrzymywała dostawy gazu na Ukrainę. Po październikowym spotkaniu Tymoszenko z Putinem podpisano memorandum w sprawie współpracy gazowej. Zawierało ono warunki, na których szczególnie zależało ukraińskiej premier, to znaczy zapis o wyeliminowaniu pośredników w handlu gazowym między tymi dwoma krajami oraz trzyletni okres dochodzenia do światowych cen paliwowych. Tymoszenko przedstawiła ten rezultat negocjacji jako sukces strony ukraińskiej, pomijając fakt, że wciąż otwarta pozostawała kwestia zadłużenia wobec Rosji. 1 stycznia 2009 roku Gazprom wstrzymał przesył gazu na Ukrainę, a następnie także dostawy 33

32 POMOST W DRODZE DO EUROPY płynące tranzytem przez Ukrainę na Zachód. Jednocześnie firma zaczęła podnosić wcześniej ustalane ceny gazu. 17 stycznia w Moskwie odbyła się międzynarodowa konferencja w sprawie dostaw gazu. Same obrady nie przyniosły owocnych rozwiązań, ale po ich zakończeniu udało się osiągnąć wstępne porozumienie po kilkugodzinnych rozmowach premier Ukrainy z Władimirem Putinem. Dwa dni później podpisano dziesięcioletnią umowę między Gazpromem a ukraińskim Naftohazem na bezpośrednie dostawy gazu i tranzyt. Zgodnie z kontraktem po roku specjalnej ulgi 31 Ukraina miała płacić za 1000 metrów sześciennych gazu 450 dolarów, czyli najwyższą stawkę w Europie 32. Po zawarciu tego kontraktu na Tymoszenko spadła fala krytyki, zwłaszcza ze strony prezydenta Juszczenki. Oskarżał on szefową rządu o złamanie instrukcji negocjacyjnych i zgodę na zbyt wysokie ceny gazu przy niskich cenach tranzytu. Prezydent skomentował tę sprawę słowami: By to zrozumieć, trzeba znać Julię Tymoszenko. Rok 2009 to był rok wyborów politycznych. Pamiętam, że jak zaczęły się międzynarodowe rozmowy, Rosjanie chcieli mówić tylko z nią, z nikim innym. A to dlatego, że ją łatwo kupić. Z Janukowyczem trudniej się dogadać, bo on ma swoje interesy, interesy Doniecka. A Tymoszenko łatwo się sprzeda. To wszystko 33. W innym tonie wypowiadał się były minister spraw zagranicznych Ukrainy, Borys Tarasiuk. Twierdził on, iż premier znajdowała się pod naciskiem ze strony Zachodu, któremu zależało na jak najszybszym rozwiązaniu problemu. Ponadto Tarasiuk zarzucał Juszczence utrudnianie negocjacji. Prezydent miał, zdaniem byłego ministra, zablokować projekt umowy negocjowany jeszcze przed zatrzymaniem dostaw przez Gazprom, a który był korzystniejszy dla Ukrainy 34. Prawdziwa 31 Przez pierwszy rok cena z 1000 metrów sześciennych gazu miała wynosić 230 USD. 32 M. Przełomiec, Tymoszenko. Historia niedokończona, Bytom 2012, s Ibidem, s Ibidem. 34

33 KAMILA KANIA wrzawa rozgorzała wokół premier po przegranych wyborach prezydenckich w 2010 roku. Coraz wyraźniej było widać, że nowe władze chcą się pozbyć konkurencji. A pomagał im w tym istniejący system prawny. Ukraina nie wprowadziła bowiem odpowiedzialności konstytucyjnej. Przestępstwa urzędnicze ( ) podlegają tam nie Trybunałowi Stanu, ale normalnej procedurze karnej 35. W końcu czerwca 2011 roku Julia Timoszenko została oskarżona o nadużycie władzy podczas negocjacji kontraktu gazowego z Rosją. Z dniem 5 lipca sąd nakazał areszt byłej premier. Wydarzeniom tym towarzyszyły manifestacje zwolenników pięknej Julii. Wszystko to działo się równolegle do trwających negocjacji stowarzyszeniowych z Unią Europejską. Ponadto przychylność Zachodu była potrzebna Ukrainie, która wciąż ścierała się z Rosją w sprawie gazu. 11 października 2011 roku Julia Tymoszenko została uznana za winną i skazana na siedem lat więzienia. Sąd nałożył na nią również zakaz sprawowania funkcji publicznych przez trzy lata, a także nakazał wypłacenie półtora miliarda hrywien odszkodowania na rzecz Nafthazu za straty wynikające z zawartego kontraktu. Wyrok ukraińskiego sądu spotkał się z protestem ze strony UE, Stanów Zjednoczonych i, mówiąc generalnie, całego zachodniego świata. Efektem tej dezaprobaty stały się, paradoksalnie, kolejne oskarżenia pod adresem byłej premier. Janukowycz miał wiele okazji, by wycofać się ze sprawy pięknej Julii. Można podejrzewać, że nie zrobił tego, ponieważ obawiał się odrodzenia jej politycznej siły przed wyborami parlamentarnymi. Zdawał sobie sprawę, że pozbawienie opozycji charyzmatycznego lidera jest skutecznym sposobem jej zwyciężenia. Lista oskarżeń przeciw byłej premier wydłuża się. Władze chcą postawić jej zarzut udziału w zabójstwie posła Rady Najwyższej Ukrainy Jewhena Szczerbana, który miał szkodzić interesom Tymoszenko w sektorze energetyczny. Tego typu 35 Ibidem, s