Management Systems in Production Engineering No 4(8), 2012

Transkrypt

1 OCENA I WYKORZYSTANIE INSTRUMENTÓW ZINTEGROWANEJ POLITYKI PRODUKTOWEJ W POLSCE THE ASSESSMENT AND USE OF INTEGRATED PRODUCT POLICY IN POLAND Anna ANDRYKIEWICZ, Arkadiusz SETERNUS, Justyna SŁONIMIEC, Arkadiusz TRZEŚNIEWSKI Uniwersytet Zielonogórski Streszczenie: Praca przedstawia wdrażanie Zintegrowanej Polityki Produktowej w Polsce na tle działań europejskich. Analizuje ustawodawstwo instytucji europejskich tym zakresie. Ocenia zaawansowanie realizacji LCA, ekoznakowania, podatków ekologicznych, systemu EMAS oraz ekologicznych zamówień publicznych w Polsce. Wyjaśnia przyczyny wolnego wdrażania ZPP w polskich organizacjach. Najszerzej traktuje upowszechnienie i promowanie ecolabelingu, na podstawie badań empirycznych przeprowadzonych w Niemczech i Polsce. Słowa kluczowe: Zintegrowana Polityka Produktowa, ZPP, LCA, ekoznakowanie, podatki ekologiczne, EMAS, ekologiczne zamówienia publiczne 1. Zintegrowana Polityka Produktowa Dynamiczny rozwój gospodarczy i dobre wyniki ekonomiczne w dzisiejszych czasach muszą być zsynchronizowane z racjonalną eksploatacją zasobów środowiskowych i kontrolowaniem ich skutków w kontekście zrównoważonego rozwoju. Dlatego Komisja Europejska i kraje członkowskie Unii Europejskiej wyszły z inicjatywą stworzenia Zintegrowanej Polityki Produktowej, która jest elementem procesu wdrażania strategii budowy najbardziej dynamicznej i konkurencyjnej na świecie gospodarki opartej na wiedzy [18]. Celem pracy jest zbadanie obecnego stanu wdrożenia Zintegrowanej Polityki Produktowej w Polsce na przykładzie zaawansowania zastosowania LCA, EMAS, ecolabellingu z uwzględnieniem roli eko podatków i zielonych zamówień. Polska po przystąpieniu do Unii Europejskiej 1 maja 2004 roku rozpoczęła proces realizacji unijnej polityki środowiskowej. Proces ten jest dynamiczny jednak napotyka na wiele trudności. Zintegrowana Polityka Produktowa realizuje działania przy zastosowaniu najodpowiedniejszych narzędzi politycznych w kierunku bardziej ekologicznych produktów. Głównym celem jest zmniejszenie negatywnego oddziaływania na środowisko oraz pełniejsze zaspokojenie potrzeb konsumenta. ZPP ulepsza wytwarzane i projektowane produkty oraz promuje je wśród konsumentów [16]. 18 czerwca 2003 roku Komisja Europejska przyjęła komunikat: Zintegrowana polityka produktowa podejście oparte na cyklu życia produktów w środowisku [15], w 2009 roku powstało Sprawozdanie Komisji dla Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów na temat stanu wdrażania zintegrowanej polityki produktowej, które ukazywało poziom realizacji tej polityki. W Polsce Strategia Wdrożenia Zintegrowanej Polityki Produktowej została stworzona przez Ministerstwo Środowiska w lutym 2005 roku. Projektuje ona 1

2 instrumenty zaproponowane przez Komisje Europejską w celu kształtowania nowej polityki produktowej [5]. Do jej narządzi należą między innymi: podatki ekologiczne np. od benzyny i oleju napędowego, upowszechnienie i promowanie ekoznakowania [1], rachunkowość uwzględniające koszty produkcji także pod względem LCA (life cycle assessment), wdrażanie i stosowanie programu EMAS (Eco- management and Audit Scheme), porozumienie pomiędzy władzą publiczną a przedsiębiorstwami, zapewnienie dostępu do informacji środowiskowych związanych z produktem konsumentom, upowszechnienie deklaracji środowiskowych dla produktów stosowanie kryteriów ekologicznych przy przetargach mających finansowanie ze środków publicznych. Niezwykle istotne znaczenie dla ZPP mają normy zarządzania środowiskowego w przedsiębiorstwie z serii ISO 14000, celem opracowania tych norm była identyfikacja podstawowych wymagań w odniesieniu do systemu zarządzania środowiskiem Normy te są instrumentami wspomagającymi świadome oddziaływanie ekologiczne przedsiębiorstwa z korzyścią dla środowiska. ISO jest jedyną normą, która daje podstawy do wydawania certyfikatu zgodności z wymaganiami norm zarządzania środowiskiem. Podstawowe wymagania zawarte w tej normie dotyczą takich zagadnień jak: rozwój polityki środowiskowej, identyfikacja aspektów środowiskowych i ocena towarzyszących im wpływów na środowisko, monitorowanie i pomiar działań operacyjnych, środowiskowy audyt wewnętrzny, rozwój i utrzymanie realizacji zadań środowiskowych, identyfikacja i przestrzeganie odpowiednich wymagań prawnych. Komisja Europejska ocena, że instrumenty te nadadzą produktom i usługą cechy bardziej przyjazne środowisku (greener products) [18] Instrumenty Zintegrowanej Polityki Produktowej 2.1. Upowszechnianie i promowanie ecolabellingu Charakterystycznym narzędziem Zintegrowanej Polityki Produktowej jest umieszczanie specjalistycznych znaków na opakowaniach produktów. Zabieg ten nazywany jest ekoznakowaniem bądź ecolabellingiem. Produkty ekologiczne charakteryzują się przede wszystkim tym, iż do ich produkcji ilość surowca została znacznie ograniczona, jednocześnie użyte surowce mniej szkodzą środowisku. Zadbano również o to, aby zminimalizować zużycie energii w poszczególnych fazach cyklu życia produktu. Opakowania ekoproduktu są ograniczone do minimum (opakowanie można ponownie wykorzystać), bądź w ogóle się ich nie stosuje. Równie ważną cechą produktów ekologicznych jest fakt, iż nie są testowane na zwierzętach [4]. Według A. Benaciaka i W. Gaczka umieszczanie znaków na etykietach spełnia szereg funkcji: informacyjną polegającą na wskazaniu charakterystycznych cech danego produktu odróżniających go od pozostałej oferty rynkowej; marketingową potwierdzającą ofertę produktów dla konsumentów oczekujących dóbr w najmniejszym stopniu negatywnie oddziaływujących na środowisko; edukacyjną ukazanie alternatywnych wobec substytutów możliwości postępowania z produktem we wszystkich fazach jego cyklu życia; 2

3 stymulacyjną zwiększanie zainteresowania przedsiębiorstw działaniami proekologicznymi [3]. System Ecolabellingu został po raz pierwszy wprowadzony w krajach skandynawskich. O roku 1989 kraje skandynawskie posiadają wspólny znak Nordic Swan w tłumaczeniu Nordycki Łabędź, który obejmuje 40 grup produktów. Produkty oznaczone powyższym znakiem charakteryzują się mniejszym negatywnym oddziaływaniem na ludzi i środowisko. Pierwszym znakiem ekologicznym był wprowadzony na rynek w 1978 roku niemiecki ekoznak Błękitny Anioł, który informował o oszczędności surowców. W 1998 Polskie Centrum Badań i Certyfikacji wprowadziło pierwszy polski, oficjalny znak ekologiczny EKO-ZNAK. Na dzień dzisiejszy PCBiC nadaje 17 różnych ekoznaków, w ramach certyfikacji systemów zarządzania oraz certyfikacji wyrobów, m.in.: znak ekologiczny Ecolabel, nazywany inaczej margaretką, który przyznawany jest produktom ekologicznym we wszystkich krajach Unii Europejskiej [22]. Można wyróżnić około 20 najważniejszych ekoznaków nadawanych produktom na terenie Europy m.in.: Błękitny Anioł, Krav, Svanen, Certyfikat Europejski. Oceniając ekoznakowanie jako instrument można stwierdzić, iż został on dobrze wdrożony do strategii ZPP. Należy jednak zwrócić uwagę na problem znajomości ekoznaków wśród konsumentów. Korzystając z badań przeprowadzonych w 2011 roku przez studentów Koła Naukowego Eko-Zarządzanie Uniwersytetu Zielonogórskiego można stwierdzić, iż studenci zarówno polscy jak i niemieccy mają problem z rozpoznawalnością ekologicznych etykiet. Badanie ankietowe zostało przeprowadzone na grupie 200 studentów Uniwersytetu Zielonogórskiego oraz 200 studentów Uniwersytetu Christiana Albrechta w Kiel. Najbardziej znanym znakiem był znak recyklingu. Został poprawie rozpoznany przez 92 % polskich studentów i 94 % niemieckich studentów. Studenci mieli jednak problem ze znajomością takich ekoznaków jak Ecolabel (16,5 % poprawnych odpowiedzi studentów UZ oraz 22% poprawnych odpowiedzi studentów uniwersytetu w Kiel) czy znak systemu EMAS (odpowiednio 18 % i 25 %). Natomiast średnia liczba wszystkich poprawnych odpowiedzi wynosiła dla polskiego studenta 42 %, a dla niemieckiego studenta 49 % [11] Wdrażanie i stosowanie programu EMAS Ważnym instrumentem wdrażanym poprzez ZPP jest europejski System Ekozarządania i Audytu (ang. Eco Management and Audit Scheme), który stanowi szczególny instrumentem doskonalenia efektywności środowiskowej w różnych organizacjach, mający na celu szeroko rozumianą ochronę środowiska. Komisja Europejska w 2002 roku rozpoczęła fazę pilotażową EMAS. Pierwszy etap projektu zakładała wdrożenie systemu EMEAS w pięciu oddziałach Komisji Europejskiej w Brukseli: Sekretariacie generalnym Dyrekcji generalnej ds. środowiska Dyrekcji generalnej ds. administracji Dyrekcji generalnej ds. informatyzacji Biurze infrastruktury i logistyki W 2005 roku program wdrożyła Europejska Agencja Ochrony Środowiska a w 2009 Parlament Europejski w Strasburgu. Głównym celem EMAS jest stworzenie ekologicznego systemu zarządzania w przedsiębiorstwie opartego na procesie nieustannych usprawnień dotyczących 3

4 zarówno procesów produkcyjnych jak i technik zarządzania. Cel jest możliwy do osiągnięcia poprzez opracowanie i wdrożenie w przedsiębiorstwie polityk, programów środowiskowych, konsekwentną, rzeczową i cykliczną oceną funkcjonowania przedsiębiorstwa [15]. Opracowywanie i wdrażanie systemu ekozarządzania i audytu EMAS w przedsiębiorstwach czy instytucjach niesie ze sobą wiele korzyści m.in. [19]: korzyści ekonomiczne są one związane z racjonalizacją zużycia surowców, wody i energii, a także z zastosowaniem recyklingu, co przyczynia się do redukcji kosztów i możliwości poszukiwania nowych kierunków oszczędności; poprawę relacji z lokalnymi władzami przyczyni się to do umożliwienia pozyskania publicznych subsydiów oraz zmniejszenia obciążeń administracyjnych; wizerunek dostawcy dbającego o środowisko naturalne w przyszłości coraz więcej instytucji publicznych będzie wymagało od swoich dostawców zapewnienia tzw. proekologicznych wyrobów; wzrost udziałów w rynku, pozyskiwanie nowych rynków zbytu klienci coraz częściej poszukują proekologicznych wyrobów i usług; poprawę wartości rynkowej organizacji wdrożenie systemu EMAS przyczynia się do wzrostu wartości rynkowej organizacji w przypadku fuzji, przejęcia czy jej sprzedaży; realizację nowoczesnego zarządzania system EMAS jest na dzień dzisiejszy najbardziej nowoczesnym systemem zarządzania zagadnieniami ochrony środowiska. Udział w systemie EMAS jest dobrowolny. Przystępując do systemu, podmiot zobowiązuje się do wdrożenia i utrzymywania systemu zarządzania środowiskowego, przeprowadzania cyklicznych audytów i publikowania informacji w formie deklaracji środowiskowej. Po przeprowadzonej weryfikacji i zatwierdzeniu deklaracji przez niezależnego, akredytowanego weryfikatora środowiskowego organizacja składa wniosek o rejestrację do kompetentnego organu, którym w Polsce jest Minister Środowiska przy współudziale wojewodów. Urząd wojewódzki sprawdza kompletność i wiarygodność dostarczonych dokumentów i dokonuje wpisu do rejestru wojewódzkiego. Następnie, informacja ta jest przekazywana do Ministra Środowiska celem wpisania do rejestru centralnego i dalszego jej przekazania do unijnego rejestru EMAS prowadzonego przez Komisję Europejską [20]. Podstawą prawną systemu EMAS w Polsce jest rozporządzenie nr 1221/2009 z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie dobrowolnego udziału organizacji w systemie ekozarządzania i audytu we Wspólnocie (EMAS). W latach liczba organizacji stosujących EMAS przekroczyła Państwem wiodący w wdrażanie systemu są Niemcy, które miały1417 organizacji, w systemie co stanowi 1/3 wszystkich w nim zarejestrowanych. Hiszpania miała 1063 organizacji, Włochy 978, Austria 257. Do roku 2009 Litwa i Bułgaria w ogóle nie weszły do systemu a Rumunia miała zarejestrowaną jedną organizację. W Polsce w 2009 roku było zarejestrowanych 16 organizacji a w Z badań przeprowadzonych przez stowarzyszenie Klub Polskie Forum ISO wynika, iż główną przeszkodą podjęcia decyzji o wdrożeniu systemu jest brak wystarczającej wiedzy na temat EMAS( odpowiedź te zaznaczył co 5 badany) oraz zbyt duże koszty wdrożenia i utrzymania systemu w przedsiębiorstwie (19 % respondentów). Przedsiębiorstwa przyznają także, że problemem jest brak zachęt i ułatwień ze strony państwa dla organizacji, posiadającej EMAS oraz długa i uciążliwa procedura 4

5 rejestracyjna. Prawie połowa respondentów uważa, iż obniżenie opłat za gospodarcze korzystanie ze środowiska, podniosłaby atrakcyjność wdrożenia systemu [8] Podatki ekologiczne Kolejnym narzędziem Zintegrowanej Polityki Produktowej są podatki ekologiczne nazywany również opłatą produktową. Według Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD ang. Organization for Economic Co-operation and Development) podatek ekologiczny jest bezzwrotną płatnością na rzecz państwa, który nakładany jest na przedmiot opodatkowania [21]. Stanowi jeden z instrumentów ekonomicznych ochrony środowiska. Definiuje i reguluje on opłaty produktów, które na poszczególnych etapach cyklu życia stanowią zagrożenie dla środowiska naturalnego [7]. Podatki ekologiczne są nakładane głównie na gotowe produkty, choć w niektórych krajach zdarza się, iż podatek nakładany jest na niezbędne do produkcji surowce. Różnica między podatkami a opłatami polega na tym, że pierwsze zasilają budżety. natomiast opłaty ekologiczne fundusze celowe, zajmujące się ochroną środowiska. Podatki i opłaty ekologiczne mogą występować w formie: opłat (podatków) emisyjnych (emission charges) jest to płatność za każdą jednostkę zanieczyszczeń wprowadzonych do środowiska. Wielkość opłaty zależy od jakości lub ilości emitowanych substancji zanieczyszczających [9]; opłat (podatków) produktowych (produkt charges )nakładane są na produkty szkodliwe dla środowiska w fazie produkcji, konsumpcji lub poprodukcyjnego i pokonsumpcyjnego składowania. Opłaty te znajdują zastosowanie w odniesieniu do produktów używanych lub konsumowanych w wielkich ilościach bądź na masową skalę [10]; opłat za użytkowanie (user charge) obejmują opłaty pokrywające koszty zbiorowego unieszkodliwiania zanieczyszczeń czy dostawy wody. Opłaty ponoszone są za usługi służące ochronie środowiska oraz za korzystanie z zasobów naturalnych; opłat administracyjnych (administrative charges) to opłaty za takie czynności urzędowe, jak: atestacja, wydawanie pozwoleń lub koncesji czy wyszukiwanie informacji ekologicznej przez organ administracji. Opłaty te zwykle pokrywają koszty związane z funkcjonowaniem instytucji administrujących ochronę środowiska [2]. Szczegółowe stawki w sprawie opłat produktowych ustala rozporządzenie Ministra Środowiska na podstawie ustawy o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej. Przykładowo za 1 kilogram opakowania z tworzyw sztucznych przedsiębiorca musi uiścić opłatę w wysokości 2,73 zł, natomiast za 1 kilogram opakowania z drewna należy zapłacić 0,33 zł. Opłata za oleje smarowe wynosi 2,07 zł. Najwyższa opłata produktowa dotyczy używanych opon z gumy, a stawka wynosi 4,08 zł [14]. Opłaty ekologiczne wpływają do Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Według sprawozdania z 2010 roku rzeczywiste przychody wyniosły tys. zł. Same przychody z tytułu opłat za korzystanie ze środowiska i kar za przekroczenie dopuszczalnej ilości wypuszczonej zanieczyszczeń do środowiska wyniosły Do budżetu NFOŚiGW wpłynęło zł z tytułu opłat eksploatacyjnych i koncesyjnych. Dodatkowo budżet zasilono kwotą zł z recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji. Narodowy Fundusz uzyskał 739 5

6 zł przychodu z tytułu opłat i kar przeznaczanych na wspieranie odnawialnych źródeł energii. Przychody z tytułu opłat produktowych, uzyskiwanych w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie wyniosły zł. Przychody z tytułu opłat za przyznanie uprawnień do emisji do powietrza gazów cieplarnianych i innych substancji oraz opłaty za wpis do Krajowego Rejestru Uprawnień do Emisji wyniosły zł. W 2010 r. uzyskano zł z tytułu nakładania kar za nieprzestrzeganie regulacji w zakresie obrotu biokomponentami i biopaliwami [17]. Komisja Europejska zachęca do wdrożenia środków fiskalnych na szczeblu lokalnym i wspólnotowym. Jednakże poprzez swoje prawodawstwo nie wymusza konkretnych rozwiązań wprowadzania podatków ekologicznych. Najwyższe podatki w Europie są stosowane w krajach wysoko rozwiniętych, przede wszystkim skandynawskich. W Danii występuje podatek ekologiczny tzw. podatek wodociągowy a jego nietypowy charakter uzależniony jest od zwiększonej ilości zużytej wody w gospodarstwach domowych. W Norwegii występuje podatek węglowy i siarkowy, który powstaje w momencie użycia węgla lub siarki. Krajem o dobrze rozwiniętych podatkach ekologicznych są także Niemcy, które nakładają podatki od spalania paliw jak i od zużytej energii elektrycznej Ekologiczne zamówienia publiczne Zielone zamówienia publiczne to polityka, w ramach której podmioty publiczne włączają wymagania ekologiczne do procesu zakupów (procedur udzielania zamówień publicznych) i poszukują rozwiązań minimalizujących negatywny wpływ wyrobów i usług na środowisko oraz uwzględniających cały cykl życia produktów, a poprzez to wpływają na rozwój i upowszechnienie technologii środowiskowych. Definicja ta obejmuje sytuacje, gdy zamawiający uwzględnia jeden lub więcej czynników środowiskowych na takich etapach procedury przetargowej jak: określenie potrzeb, zdefiniowanie przedmiotu zamówienia, sformułowanie specyfikacji technicznych, wybór kryteriów udzielenia zamówienia lub sposobu wykonania zamówienia. Celem zielonych zamówień publicznych jest osiągnięcie w możliwie najszerszym zakresie uwzględniania kwestii środowiskowych w procedurach przetargowych [12]. W 2006 roku Urząd zamówień publicznych przeanalizował 400 ogłoszeń o zamówieniach publicznych, tylko 16 z nich miało charakter ekologiczny. Zamówienia dotyczyły zamawianych samochodów, poziomu zużycia wody oraz zastosowanie technologii przy budowie oczyszczalni ścieków. W 2009 roku na 600 przebadanych zamówień zielony charakter miało przeszło 60 [13]. W Polsce wzrasta ilość ekologicznych zamówień publicznych, jednak w porównaniu z krajami z Unii Europejskiej nadal pozostaje niższy. Polityka przetargowa zgodna z zasadami zrównoważonego rozwoju wpływa istotnie na ilość ekologicznych zamówień Life cycle assessment LCA jest techniką zarządzania środowiskiem. Parlament Europejski i Rada Unii Europejskiej wydały decyzję nr 1600/2002/WE z dnia ustanawiająca szósty wspólnotowy program działań w zakresie środowiska. Jest on skierowany na kluczowe zadania i priorytety ochrony środowiska w oparciu o ocenę stanu środowiska naturalnego i panujące tendencje włącznie z pilnymi zagadnieniami, które wymagają kierownictwa ze strony Wspólnoty. Program powinien wspierać włączanie problemów ochrony środowiska we wszystkie polityki Wspólnoty i przyczyniać się do osiągnięcia 6

7 stałego rozwoju na terytorium całej obecnej i w przyszłości powiększonej Wspólnoty [6]. W krajach członkowskich UE prace nad instrumentami ZPP są działaniami dobrowolnymi i są na etapie badań. Ich celem jest zdefiniowanie produktów, które maja lub będą miały wpływ na środowisko z punktu widzenia ich cyklu życia. Zapoczątkowały je: Uniwersytet w Lejdzie, TNO z Holandii, Politechnika Duńska, Flamandzki instytut VITO. Badania przeprowadzone na tych uczelniach w oparciu o Amerykański model input-output pozwoliły na przygotowanie analizy pełnego cyklu życia dla ponad 500 produktów [16]. Problemami LCA zajmują się również polscy naukowcy. Ich badania wykorzystuje Ministerstwo Ochrony Środowiska oraz organizacje ekologiczne. 3. Podsumowanie W ostatnim dziesięcioleciu Polska wdraża zasady Zintegrowanej Polityki Produktowej wytyczone przez instytucje europejskie. Ministerstwo Ochrony Środowiska przygotowało rozporządzenia pozwalające organizacjom i przedsiębiorcom na stosowanie LCA, ekoznakowania, systemu EMAS oraz ekologicznych zamówień publicznych. Ecolabelling stał się powszechnie znany i stosowany, potwierdzają to badania naukowe. Oceniając ekoznakowanie jako instrument można stwierdzić, iż został on dobrze wdrożony do strategii ZPP. Znikoma ilość stosowania systemu EMAS (20 organizacji w 2010) jest spowodowana brakiem zachęt i ułatwień ze strony państwa, dużymi kosztami wdrażania oraz uciążliwą procedurą rejestracyjną. Organizację i przedsiębiorstwa uważają, że atrakcyjność wdrożenia EMAS podniosłoby obniżenie opłat i podatków za gospodarcze korzystanie ze środowiska dla tych którzy stosują ten system. Niewielka ilość ekologicznych zamówień publicznych jest wynikiem braku rozwiązań ustawowych, obligujących do formułowania zielonych zamówień. W Polsce podobnie jak w Holandii, Danii i Belgii potrzebna jest uczelnia wiodąca, która zajęłaby się przygotowaniem pełnej analizy LCA dla wielu produktów. Konieczne są dalsze badania ZPP. Będą one pomocne przy zwiększaniu zaangażowania polskich organizacji i przedsiębiorstw w realizację działań europejskich. 4. Literatura: [1] Andrykiewicz A., Pachołka A., Kaciunka K., Rola ekoznakowania w ograniczaniu zagrożeń przemysłowych [2] Bartnicza B., Michał Ptak, Opłaty i podatki ekologiczne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław, 2011, s. 57 [3] Bernaciak A., W.M. Gaczek W.M., Ekonomiczne aspekty ochrony środowiska, Wyd. AE, Poznań 2002, s [4] Bronakowski H., Rynek- marketing dóbr i usług ekologicznych (Słownik podstawowych pojęć), Wyd. Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania, Białystok, 1997, s. 94 [5] COM (2003) 302 [6] Decyzja nr 1600/2002/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 lipca 2002 r. ustanawiająca szósty wspólnotowy program działań w zakresie środowiska naturalnego 7

8 [7] Dobrzańska B., Dobrzański G., Kiełczowski D., Ochrona środowiska przyrodniczego, Wyd. PWN, Warszawa, 2008, s.319 [8] Ekozarządzanie w przedsiębiorstwie, Ogólnopolska kampania informacyjna promująca Wspólnotowy system ekozarządzania i audytu (EMAS), Warszawa, 2010 [9] Famielec J., Instrumenty polityki ekologicznej w krajach OECD, Ekonomia i Środowisko, 2000, nr 1, s. 69 [10] Fiodor B., Opłaty produktowe jako ekonomiczny instrument internalizacji środowiskowych niekorzyści zewnętrznych istota, funkcje, cele, [w:] S. Czaja (red.), Instrumenty rynkowe w ochronie środowiska, Biblioteka Ekonomia i środowisko nr 29, Jugowice-Wrocław, 2002, s. 79 [11] Gawron M., Kitta E., Shageev A., Zagajewski A., Europejski system ekoznaków i jego rola w ograniczaniu zagrożeń przemysłowych, Systemy Zarządzania w Inżynierii Produkcji, Wyd. PA NOVA S.A., Gliwice, 2011 [12] Krajowy Plan Działań w zakresie zielonych zamówień publicznych na lata [13] Krajowy Plan Działań w zakresie zrównoważonych zamówień publicznych na lata , Urząd Zamówień Publicznych, Warszawa, 2010 [14] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 29 grudnia 2010 r. w sprawie szczegółowych stawek opłat produktowych [15] Rozporządzenie (WE) nr 761/2001 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 19 marca 2011 roku dopuszczające dobrowolny udział organizacji w systemie ekozarządzania i audytu we Wspólnocie (EMAS) (Dz.U. L 114 z , str. 1) [16] Sprawozdanie Komisji dla Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów na temat stanu wdrażania zintegrowanej polityki produktowej [17] Sprawozdanie z działalności Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w 2010 roku, Warszawa, kwiecień 2011 [18] Strategia Wdrażania w Polsce Zintegrowanej Polityki Produktowej, Ministerstwo Środowiska Luty 2005 [19] Szydłowski M., Wprowadzenie w Polsce systemu EMAS oraz pozwoleń zintegrowanych, w: Zrównoważony rozwój w przedsiębiorstwie i jego otoczeniu, A. Wasiak, G. Dobrzański (red.), Wyd. CSDEM, Białystok 2005, s [20] [21] [22] 8