Przyczyny bezdomności

Transkrypt

1 Mariusz Wachowicz Przyczyny bezdomności raport z badań Celem badania było poznanie bezpośrednich przyczyn wchodzenia w stan bezdomności. Badanie było częścią większego projektu Wyprowadzić na prostą Utworzenie Ogólnopolskiego Banku Danych o Osobach Bezdomnych, dlatego część założeń metodologicznych zostało podporządkowanych projektowi głównemu. Główny dylemat definicji i operacjonalizacji przedmiotu badawczego, czyli bezdomności, rozstrzygnięto zgodnie z klasyczną już definicją Andrzeja Przymeńskiego oraz koniecznością przebadania osób korzystających z ośrodków pomocy bezdomnym. Za bezdomnych uznano osoby, które nie mogą zapewnić sobie schronienia i korzystają z placówek pomocy bezdomnym. Uwzględniając powyższe uwarunkowania, dla realizacji celu badawczego wybrano metodę sondażową z zastosowaniem narzędzia kwestionariusza ankiety. W ankiecie zamieszczono 17 pytań, w tym 15 zamkniętych oraz 2 pytania otwarte zwiększające możliwość zebrania materiału nie prekodowanego i wynikającego z spontanicznych relacji badanych. Ankiety zostały rozesłane do losowo wybranych ośrodków pomocy bezdomnym. Otrzymano zwroty ankiet z 31 ośrodków łącznie 414 ankiet. Raport przedstawia wyniki analiz na tej próbie. Próba ponad 400 osobowa w połączeniu w losowym doborem próby daje podstawę do ocenienia jej jako reprezentatywnej dla populacji bezdomnych przebywających w ośrodkach pomocy różnego szczebla. Poniższe wyniki można uogólnić na całą populację bezdomnych w Polsce jednak trzeba mieć na uwadze braki samej metody badawczej sondażu, a także metody doboru próby. Realizowanie ankiety wyłącznie w ośrodkach pomocy bezdomnym oraz przez osoby nie przeszkolone, to czynniki mogące mieć wpływ ma wyniki badań. 1

2 Czynniki społeczno demograficzne Analizę wyników rozpoczniemy od przedstawienia krótkiej charakterystyki społecznodemograficznej badanych, która wstępnie zasygnalizuje przyczyny i czynniki powiązane z pozostawaniem w stanie bezdomności. Zdecydowana większość badanych bezdomnych to mężczyźni (77,3%), co piąty bezdomny to kobieta (22,7%). Najliczniejszą grupę stanowią bezdomni pomiędzy 41 a 60 rokiem życia (61,6%). Ponad 60 lat ma co dziesiąty bezdomny (10,2%). Najmłodsi, w wieku do 30 lat, stanowią 11,2%, a osoby w wieku lat to 16,9% ogółu bezdomnych. Są to przeważnie osoby rozwiedzione (41,6%) lub stanu wolnego (36,4). Co czternasty ankietowany jest wdowcem lub wdową (7,1%), a 15% pozostaje w związkach małżeńskich. Jak można zauważyć na wykresie nr 1, ponad połowa badanych ma problemy z nadużywaniem alkoholu. Tak duży odsetek osób z problemem alkoholowym wskazuje na znaczenie tego czynnika wśród powodów popadania w bezdomność. W przypadku tego aspektu występuje zróżnicowanie pod względem płci. Wśród bezdomnych częściej można spotkać pijących alkohol mężczyzn niż kobiety. Uzależnienie od leków to problem około 6% badanych. Uzależnienie od narkotyków występuje rzadko, a wartość procentowa oscyluje w granicy błędu statystycznego. Wykres 1. Uzależnienia (dane w %) Uzależnienie od alkoholu 51,7 Uzależnienie od leków 6,5 Uzależnienie od narkotyków 2,

3 Analizując długość okresu w jakim badani pozostają w stanie bezdomności należy stwierdzić, że dominującą grupą są osoby, które pozostają bez domu od jednego roku do pięciu lat. Co piąty badany jest bezdomnym od sześciu do dziesięciu lat. Osoby pozostające najdłużej w bezdomności stanowią 16% ogółu ankietowanych. Osoby, które popadły w bezdomność w ciągu ostatniego roku stanowią również 16% wszystkich ankietowanych (dane na wykresie 2). Przedstawione powyżej rangi, stworzone na potrzeby dalszych analiz, zaciemniają jednak obraz opisu społecznego badanej grupy. Rozbijając dane na pojedyncze lata należałoby stwierdzić, że najliczniejszą grupę stanowią osoby, które zostały bezdomnymi w ostatnim roku, a bezdomni o stażu wyższym o kolejne lata stanowią coraz mniejszy odsetek populacji. Wykres 2. Długość okresu bezdomności od sześciu do dziesięciu lat 20% dłużej niż dziesięć lat 16% Od roku do pięciu lat 48% Krócej niż rok 16% Bardzo podobne odsetki wskazań na czynnik odbywania kary więzienia i posiadania obowiązków alimentacyjnych wskazują na powiązanie obydwu tych aspektów.??? I rzeczywiście, odbywanie kary więzienia ściśle wiąże się z sytuacją, w której na bezdomnym spoczywa obowiązek utrzymywania dzieci poprzez alimenty. Jak widać na wykresach nr 3 i 4, odsetek osób, które odbyły karę więzienia oraz badanych ze zobowiązaniami alimentacyjnymi jest zdecydowanie większy niż w całym społeczeństwie. Takie wyniki wskazują na związek pomiędzy powyższymi czynnikami i pozostawaniem w stanie bezdomności. 3

4 Wykres 3. Zobowiązania alimentacyjne Nie 74% Tak 26% Co czwarty badany miał konflikt z prawem, który zakończył się pobytem w więzieniu. Sytuacja pobytu w więzieniu skutkuje wysokim stopniem wykluczenia społecznego po zakończeniu odbywania kary. Pobyt w więzieniu łączy się z większą skłonnością do alkoholu, a osoby takie częściej niż inne wskazują, że zostały wymeldowane z mieszkania. Osoby po wyroku deklarują, że są bezdomnymi od dłuższego czasu, co może świadczyć o determinującym wpływie kary więzienia na bycie bezdomnym w dłuższej perspektywie. Wykres 4. Odbywanie wyroku w więzieniu Nie 75% Tak 25% Jak wykazały badania prawie jedna trzecia bezdomnych nie ma dzieci (31%). Jedno dziecko posiada 28% badanych, a dwójkę co czwarty bezdomny (25%). Co siódmy badany wskazuje, że ma troje lub więcej dzieci (15%) (dane na wykresie 5). Rzecz jasna dzieci, o których mowa nie są uważane za osoby bezdomne, ale w dużej mierze są na utrzymaniu rodziców pozostających w stanie bezdomności. 4

5 Jednym ze sposobów opisu bezdomności jest porównanie danych społeczno demograficznych grupy badanych z całością społeczeństwa. Nie w każdym przypadku takie porównanie ma sens ale wydaje się, że w przypadku liczby dzieci jest to wskaźnik pośrednio wskazujący na przyczyny bezdomności. W społeczeństwie liczba osób bezdzietnych nie przekracza 10%, a wśród bezdomnych jest to ponad 30%. Tego rodzaju porównanie jest dużym uproszczeniem jednak pokazuje, że popadanie w bezdomność wiąże się dla dużej grupy badanych z brakiem potomstwa i ewentualnej pomocy ze strony dzieci. Wykres 5. Wykształcenie Średnie 24% W yższe 3% Niepełne podstaw ow e 3% Podstaw ow e 22% Zaw odow e 48% Wykształcenie jest czynnikiem, który współ warunkuje popadanie w bezdomność. Na podstawie omawianych badań nie można jednak powiedzieć, że im niższe wykształcenie tym większe prawdopodobieństwo zostania bezdomnym. Porównując stratyfikację poziomu wykształcenia ogółu Polaków do populacji badanych, należy wskazać, że wśród bezdomnych więcej jest osób z wykształceniem zasadniczym i zawodowym. Tak więc ten poziom wykształcenia bardziej niż inne sprzyja popadaniu w bezdomność. Kolejnym czynnikiem społeczno-demograficznym jest zatrudnienie, co w przypadku bezdomnych możemy nazwać raczej poziomem bezrobocia. Pracuje jedynie 11%spośród bezdomnych i, według deklaracji, są to zazwyczaj prace dorywcze lub sezonowe oraz nieodpłatne prace na rzecz ośrodków placówek udzielających pomocy. Nie oznacza to, że prawie 90% bezdomnych nie ma żadnych źródeł utrzymania. Około jednej trzeciej badanych posiada renty lub emerytury, które jednak w większości przypadków nie pozwalają na samodzielną egzystencję. Duża część bezdomnych również nie spełnia definicji bezrobotnego w aspekcie możliwości (potencjału) podjęcia pracy. Ponad 40% badanych deklaruje, że stan 5

6 zdrowia lub podeszły wiek nie dają im możliwości podjęcia pracy. Jak wynika z powyższych analiz około 30% bezdomnych można zgodnie z definicją nazwać bezrobotnymi. Powody bezdomności Ankieta zbudowana jest w ten sposób, by znaleźć odpowiedź na główne pytanie projektu - o przyczyny bezdomności. Do ich zdiagnozowania zastosowano zestaw pytań. Pytanie otwarte bezpośrednie, pytanie zamknięte z listą dziewięciu kategorii do wyboru oraz kolejne pytanie otwarte o przyczynę bezdomności u innych osób. Jako główny wskaźnik uznano pytanie zamknięte: Z jakiego powodu nie masz domu?. Natomiast pytania otwarte potraktowano jako uzupełnienie głównego wskaźnika oraz jako test prawdziwości i rzetelności narzędzia. Wybór odpowiedniego pytania jako głównego wskaźnika przyczyn bezdomności padł na pytanie zamknięte ponieważ tego rodzaju pytania łatwiej poddają się obróbce statystycznej i trafniej opisują zjawiska ilościowe. Frekwencje pytania głównego wskazują, że najczęściej wymienianym powodem bezdomności są kłopoty rodzinne. Wykres 6. Przyczyny bezdomności (dane w %) Rozpad rodziny 46,1 Wymeldow anie 28,3 Utrata pracy 26,3 Uzależnienia 16,2 Problemy zdrow otne 14 W łasny wybór 12,8 Problemy z praw em 7,7 Inne 6, Z pytań otwartych dowiadujemy się, że w ramach tej kategorii wymieniano rozwód i separację, a także nieporozumienia pomiędzy członkami rodziny, a nawet znęcanie się nad 6

7 rodziną. Częściej na ten powód wskazują osoby o słabym zdrowiu niestety, nie da się w badaniach takich jak te określić kierunku związku przyczynowego. Jest to jedna z najbardziej egalitarnych przyczyn bezdomności niezależnie od innych wskaźników występuje równie często w stosunku do innych wymiarów społecznych. Powiązane z powyższym czynnikiem jest przymusowe wymeldowanie z zajmowanego lokalu. Takie wymeldowanie występuje w związku z problemami rodzinnymi lub ekonomicznymi. Wymienianie wymeldowania jako przyczyny bezdomności częściej występuje w powiązaniu z problemami rodzinnymi niż z problemami finansowymi. Ten powód najrzadziej deklarowany jest przez osoby bezdomne krócej niż rok. Na wymeldowanie najczęściej wskazują osoby rozwiedzione zdecydowanie częściej niż osoby owdowiałe. Kolejny powód popadania w bezdomność, to według badanych brak pracy i powiązany z tym - brak pieniędzy na utrzymania mieszkania. Częściej niż inni na ten czynnik własnej bezdomności wskazują osoby, które są bezdomne krócej niż rok. Może to wskazywać na tendencję, że obecnie bezdomnym zostaje się głównie z tego powodu. Na taką przyczynę wskazują też ludzie o stosunkowo dobrym zdrowiu. Częściej również wymieniają go mężczyźni niż kobiety oraz osoby najmłodsze (do 30 roku życia) oraz w wieku starszym produkcyjnym (50 60 lat). Zależność ta występuje również w przypadku wykształcenia im wyższe wykształcenie, tym częściej badani wskazują, że przyczyną ich bezdomności jest brak pracy. Czwartym, najczęściej wymienianym, powodem bezdomności są uzależnienia, wśród których zdecydowanie dominuje alkoholizm. Wymieniają go najczęściej osoby pozostające bezdomnymi ponad 5 lat, a więc można go uznać za czynnik powodujący trwałą bezdomność. Zdecydowanie częściej na taki powód wskazywali mężczyźni niż kobiety. Podkreślają go także osoby, które odbyły wyrok w więzieniu. Pozostałe przyczyny bezdomności to zły stan zdrowia oraz własny wybór ( na takie powody wskazało po 13% badanych. Co trzynasty wskazywał jako powód bezdomności konflikty z prawem i odbywanie wyroku. Tylko 2% badanych stwierdziło, że są bezdomnymi z przyczyny klęsk żywiołowych powodzi i pożarów. 7

8 Jak już wspomniano na wstępie do niniejszego paragrafu dla weryfikacji uzyskanych danych wprowadzono dodatkowo pytanie otwarte o tym samym zakresie potencjalnych odpowiedzi (dlaczego jesteś osobą bezdomną?). Celem wprowadzenia tego pytania była próba oceny rzetelności kwestionariusza jak i uniknięcie ukrywania informacji przez badanych. Wyniki obydwu pytań przedstawiono na wykresie nr 7. Weryfikację spójnego opisu zjawiska przyczyn bezdomności w obydwu pytaniach należy uznać za satysfakcjonującą. Istotne różnice zachodzą w kwestii wymeldowania, przyczyn zdrowotnych, problemów z prawem i własnego wyboru pozostawania bezdomnym w spontanicznych wypowiedziach wymieniano je znacznie rzadziej niż w pytaniu zamkniętym. Wykres 7. Przyczyny bezdomności porównanie odpowiedzi z pytania otwartego i zamkniętego (dane w % - dane nie sumują się do 100% ponieważ każda kategoria była oceniana osobno) Rozpad rodziny 42 46,1 Utrata pracy Wymeldow anie 21,5 26,8 26,3 28,3 Uzależnienia Problemy zdrow otne 4,6 17,9 16,2 14 Problemy z praw em W łasny wybór 2,4 3,6 7,7 12,8 Pytanie otw arte Pytanie zamknięte Inne 6,2 6, W przypadku pytania otwartego mamy większa możliwość identyfikacji powodów wymienianych w kategorii inne. Zaliczono do nich takie przyczyny bycia bezdomnym jak: zła polityka władz, złe prawo (w szczególności eksmisje na bruk), utrata domu w wyniku klęsk żywiołowych (pożar, powódź), pochodzenie z domu dziecka, brak dostępu do tanich mieszkań komunalnych. Specyficzną kategorią odpowiedzi było wskazywanie na własne ograniczenia umiejętności radzenia sobie w życiu, brak wiary w siebie i w sukces, poczucie 8

9 beznadziejności. Właśnie ta przyczyna pozostawania bezdomnym częściej akcentowana jest gdy pytamy dlaczego inni ludzie są bezdomni. Oceniając innych, badani wyzbywają się własnych ograniczeń do zbyt surowej oceny własnej osoby i usprawiedliwiania siebie za sytuację pozostawania bezdomnym. Dlatego obok silnie akcentowanych przyczyn takich jak utrata pracy, rozpad rodziny czy uzależnienie od alkoholu często występują takie powody jak własny wybór (11,7%) oraz własne niedostosowanie do obecnych warunków funkcjonowania w społeczeństwie, brak wiary w siebie, poczucie beznadziejności (9,1%). Podsumowanie Opierając się na deklaracjach samych bezdomnych, które zostały przedstawione w niniejszym raporcie można stwierdzić, że do zasadniczych przyczyn popadania w bezdomność zaliczyć można rozpad rodziny, utratę pracy i przymusowe wymeldowanie (z powodów rodzinnych lub ekonomicznych na bruk ). Druga grupa przyczyn obejmuje uzależnienia (przede wszystkim alkohol), problemy zdrowotne i pozostanie bezdomnym z własnej woli. Pozostałe wymieniane powody bycia bezdomnym: problemy z prawem, skutki klęsk żywiołowych, zła polityka państwa, wymieniane są dużo rzadziej. 9