PARAMETRY AKUSTYCZNE ZABAWEK SAMOGRAJĄCYCH

Transkrypt

1 Medycyna Pracy 2010;61(6): Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi Barbara Harazin PRACA ORYGINALNA PARAMETRY AKUSTYCZNE ZABAWEK SAMOGRAJĄCYCH ACOUSTICAL PARAMETERS OF TOYS Śląski Uniwersytet Medyczny, Katowice Zakład Ochrony Zdrowia w Środowisku Pracy, Wydział Zdrowia Publicznego Streszczenie Wstęp: Zabawki odgrywają istotną rolę w rozwoju koncentracji wzrokowej i słuchowej dziecka. Wspomagają rozwój manipulacji, mają uspokajający wpływ na dziecko oraz pobudzają jego emocjonalną aktywność. Celem pracy była ocena poziomów dźwięków wytwarzanych przez zabawki samogrające przeznaczone dla małych dzieci. Materiał i metody: Parametry akustyczne hałasu wyznaczono w warunkach laboratoryjnych dla 16 samogrających plastikowych zabawek. Poziom hałasu mierzono przy czterech odległościach od zabawki: 10 cm, 20 cm, 25 cm i 30 cm. Dla każdej odległości przeprowadzono pomiary poziomów ciśnienia akustycznego skorygowanego charakterystyką częstotliwościową A oraz poziomów ciśnienia akustycznego w pasmach oktawowych o częstotliwościach środkowych od 31,5 Hz do 16 khz. Wyniki: Biorąc pod uwagę największe równoważne poziomy dźwięków A wytwarzane przez badane zabawki, można je podzielić na cztery grupy: poniżej 70 db (6 zabawek), od 70 do 74 db (4 zabawki), od 75 do 84 db (3 zabawki) i od 85 do 94 db (3 zabawki). Większość zabawek (81%) emitowała dominujące dźwięki w pasmach oktawowych w zakresie częstotliwości od 2 khz do 4 khz. Wnioski: Zabawki samogrające wytwarzają największą akustyczną energię w zakresie częstotliwości o najwyższej czułości narządu słuchu. Poziomy hałasu wytwarzane przez niektóre zabawki mogą być niebezpieczne dla słuchu dziecka. Med. Pr. 2010;61(6): Słowa kluczowe: zabawki, poziomy dźwięku, charakterystyki częstotliwościowe Abstract Background: Toys play an important role in the development of the sight and hearing concentration in children. They also support the development of manipulation, gently influence a child and excite its emotional activities. A lot of toys emit various sounds. The aim of the study was to assess sound levels produced by sound-emitting toys used by young children. Material and Methods: Acoustical parameters of noise were evaluated for 16 sound-emitting plastic toys in laboratory conditions. The noise level was recorded at four different distances, 10, 20, 25 and 30 cm, from the toy. Measurements of A-weighted sound pressure levels and noise levels in octave band in the frequency range from 31.5 Hz to 16 khz were performed at each distance. Results: Taking into consideration the highest equivalent A-weighted sound levels produced by tested toys, they can be divided into four groups: below 70 db (6 toys), from 70 to 74 db (4 toys), from 75 to 84 db (3 toys) and from 85 to 94 db (3 toys). The majority of toys (81%) emitted dominant sound levels in octave band at the frequency range from 2 khz to 4 khz. Conclusions: Sound-emitting toys produce the highest acoustic energy at the frequency range of the highest susceptibility of the auditory system. Noise levels produced by some toys can be dangerous to children s hearing. Med Pr 2010;61(6): Key words: toys, sound levels, frequency characteristics Adres autorki: Zakład Ochrony Zdrowia w Środowisku Pracy, Wydział Zdrowia Publicznego, Śląski Uniwersytet Medyczny, ul. Medyków 18, Katowice, bharazin@sum.edu.pl Nadesłano: 14 stycznia 2010 Zatwierdzono: 1 lipca 2010 WSTĘP Zabawki odgrywają dużą rolę w rozwoju każdego dziecka. Odpowiednio dobrane do wieku wspomagają koordynację wzrokowo-ruchową, doskonalą samodzielność, wyobraźnię i poczucie estetyki. Jednocześnie ze względu na wyjątkową wrażliwość młodego i rozwijającego się organizmu dziecka na wszelkie szkodliwości fizyczne, chemiczne i biologiczne, zabawka powinna być przede wszystkim bezpieczna (1,2). Dzieci szczególnie wrażliwe są na niepożądane dźwięki. Sprawność narządu słuchu u dziecka jest niezwykle ważna, ponieważ warunkuje nie tylko prawidłowy rozwój mowy, głosu, opanowanie prawidłowych form językowych, ale również stymulowanie w ośrodkowym układzie nerwowym procesów integrowania, Praca wykonana w ramach projektu badań własnych Ocena poziomów dźwięku wytwarzanych przez zabawki. KNW-2-072/08, SUM, Katowice Kierownik projektu: dr hab. n. med. Barbara Harazin.

2 650 B. Harazin Nr 6 abstrahowania oraz wykształcania mowy wewnętrznej, odpowiedzialnej za procesy myślenia (3). Nadmierny hałas, oprócz uszkodzenia słuchu, może wywołać szereg skutków pozasłuchowych, które u małych dzieci objawiają się niepokojem, niepewnością, drażliwością, płaczem, itp. (4). Zwiększony hałas w środowisku domowym już u rocznych dzieci wpływa na obniżenie opanowania manipulacyjnych umiejętności związanych z zabawkami (5). Wpływ hałasu na funkcje psychofizyczne małych dzieci manifestuje się krótszym utrzymywaniem uwagi, a także dłuższym czasem reakcji na bodźce (6). Hałas zakłóca również rozwój poznawczy dziecka związany we wczesnym dzieciństwie z celowym posługiwaniem się przedmiotami i ich nazywaniem (4). Jednym ze źródeł hałasu domowego coraz częściej mogą być zabawki wytwarzające różnego rodzaju dźwięki, których poziom nie jest znany. Producenci zabawek bowiem nie są prawnie zobowiązani do podawania tego rodzaju informacji. Celem niniejszej pracy była ocena poziomów i charakterystyk widmowych dźwięków wytwarzanych przez zabawki samogrające, przeznaczone dla dzieci w wieku przedszkolnym. MATERIAŁ I METODY Parametry akustyczne zabawek wyznaczano za pomocą aparatury firmy SONOPAN (Białystok). Równoważny poziom ciśnienia akustycznego skorygowany charakterystyką częstotliwościową A wyznaczano przy stałej czasowej Slow za pomocą całkującego miernika poziomu dźwięku SON-50. Pomiary poziomów dźwięku A wykonywane były w przedziałach czasowych odpowiadających długości trwania dźwięków emitowanych przez zabawkę samogrającą przy jej jednokrot- nemu włączeniu. Cykl pracy poszczególnych zabawek trwał s. Zabawki umieszczane na stole pomiarowym o wymiarach 1 0,5 m były kolejno oddalane od mikrofonu nieruchomo ustawionego miernika poziomu dźwięku. Poziom dźwięku A mierzono przy czterech odległościach od zabawki, tj. 10, 20, 25 i 30 cm. Przy każdej odległości wykonywano również analizę widmową hałasu w pasmach oktawowych o częstotliwościach środkowych 31, Hz za pomocą miernika poziomu dźwięku I-10 wraz zestawem filtrów oktawowych F-01. W pomieszczeniu laboratoryjnym poziom dźwięku A tła wynosił 35 db. Mierniki poziomu dźwięku sprawdzano przed pomiarami i po nich za pomocą kalibratora akustycznego KA-50. Zabawki samogrające, zasilane za pomocą bateryjek, odtwarzają różne dźwięki, utwory muzyczne, melodie telefonów komórkowych, naśladują charakterystyczne głosy zwierząt, odgłosy wytwarzane przez samochód itp. Dźwięki są wydawane po naciśnięciu odpowiedniego przycisku umieszczonego na ich powierzchni, a w przypadku pozytywek poprzez naciągnięcie sznurka. Do badań wybrano 16 nowych zabawek samogrających, dostępnych na rynku krajowym, wypożyczonych ze sklepów z zabawkami. Zabawki były importowane z Chin przez firmy krajowe i zagraniczne. Były to zabawki plastikowe, m.in. telefony komórkowe i stacjonarne, radia, pozytywki, zwierzęta, samogrająca gitara oraz kierownica samochodowa. WYNIKI Poziomy dźwięku A zarejestrowane przy czterech odległościach od zabawki zawiera tabela 1. Zabawki uporządkowano według wzrastających poziomów dźwięków. Tabela 1. Równoważne poziomy dźwięku A zarejestrowane w różnej odległości od zabawek samogrających Table 1. Equivalent A-weighted sound pressure levels measured at a different distance from the sound-emitting toys Lp. No. Nazwa zabawki Name of the toy Odległość od zabawki Distance from the toy 10 cm 20 cm 25 cm 30 cm równoważne poziomy dźwięku A equivalent A-weighted sound pressure levels [db] 1 Radio 1 / Radio 1 64,1 63,2 62,3 61,0 2 Telefon 1 / Phone 1 66,3 65,3 64,2 62,6 3 Zebra / Zebra 67,2 65,4 65,5 64,4 4 Telefon komórkowy 1 / Mobile phone 1 68,3 65,5 66,1 66,2

3 Nr 6 Parametry akustyczne zabawek samogrających 651 Tabela 1. Równoważne poziomy dźwięku A zarejestrowane w różnej odległości od zabawek samogrających cd. Table 1. Equivalent A-weighted sound pressure levels measured at a different distance from the sound-emitting toys cont. Lp. No. Nazwa zabawki Name of the toy Odległość od zabawki Distance from the toy 10 cm 20 cm 25 cm 30 cm równoważne poziomy dźwięku A equivalent A-weighted sound pressure levels [db] 5 Słoneczko* / Sun* 69,0 68,4 67,3 66,2 6 Rybka* / Fish* 69,2 68,3 67,5 67,2 7 Samochód / Car 70,5 64,5 62,4 61,6 8 Farma / Farm 73,7 69,4 68,3 68,0 9 Radio 2 / Radio 2 73,3 72,2 70,0 69,0 10 Telefon 2 / Phone 2 74,0 72,8 69,4 68,1 11 Gwiazdka* / Star* 83,0 79,2 78,4 77,2 12 Słonik / Elephant 84,3 75,5 74,5 70,9 13 Krówka* / Cow* 84,2 78,2 76,3 75,1 14 Telefon komórkowy 2 / Mobile phone 2 92,0 87,7 85,5 84,2 15 Kierownica / Steering-wheel 92,0 88,2 87,2 85,4 16 Gitara / Guitar 94,0 93, ,9 * Pozytywka / Musical box. Najniższe poziomy dźwięków A, nieprzekraczające 70 db, były wytwarzane przez 6 zabawek (37,5%). Poziom dźwięku A w granicach db emitowały 4 zabawki (25%). Trzy zabawki (18,8%), w tym 2 pozytywki, generowały dźwięki o poziomach przekraczających 80 db. Najgłośniejsze pozostałe 3 zabawki (18,8%) były źródłem hałasu o poziomach ciśnienia akustycznego przewyższającego 90 db. Grająca gitara wytwarzała dźwięki przekraczające nawet 90 db we wszystkich przyjętych odległościach od zabawki. Zabawki wytwarzały dźwięki o dominujących poziomach ciśnienia akustycznego, tj. wyższych o 5 10 db w porównaniu do sąsiadujących pasm oktawowych, w pasmach o częstotliwościach środkowych Hz (tab. 2). Trzynaście zabawek (81%) emitowało dominujące dźwięki w pasmach oktawowych odpowiadających najniższej wartości dla krzywej progu słyszalności, tj. w zakresie Hz (7). Tylko radio 2, samochód i słonik nie wytwarzały w powyższym zakresie Tabela 2. Dominujące pasma oktawowe w widmach częstotliwościowych hałasu emitowanego przez zabawki Table 2. Dominant octave bands in frequency spectra of noise emitted by toys Zabawki Toys n 0,25 Pasma oktawowe o częstotliwości środkowej Octave bands of medium frequencies [khz] 0, poziomy ciśnienia dźwięku wyższe o 5 10 db w porównaniu z sąsiednimi pasmami oktawowymi / Sound pressure levels higher by 5 10 db compared with adjancent octave bands.

4 652 B. Harazin Nr 6 dominujących dźwięków. Radio 1 i kierownica generowały dźwięki o najwyższych poziomach w szerokim paśmie częstotliwości, obejmującym oktawy od 500 Hz do 4000 Hz. Prawie jedna trzecia zabawek wytwarzała dźwięki o wysokich poziomach w paśmie oktawowym 4000 Hz. Gitara wytwarzała najgłośniejsze dźwięki w najszerszym paśmie częstotliwości, tj Hz. Przykład widma częstotliwościowego dźwięku emitowanego przez grającą gitarę przedstawiono na rycinie 1. Poziomy dźwięku / Sound levels [db] , Częstotliwość / Frequency [Hz] Ryc. 1. Charakterystyka częstotliwościowa poziomu ciśnienia dźwięku wytwarzanego przez grającą gitarę w odległości 25 cm. Fig. 1. Frequency characteristic of the sound pressure level emitted by a guitar at distance of 25 cm. Najwyższe poziomy ciśnienia akustycznego, przekraczające 80 db, zarejestrowano w trzech następujących pasmach oktawowych o częstotliwościach środkowych: 1000 Hz, 2000 Hz i 4000 Hz. OMÓWIENIE Dzieci, w porównaniu do osób młodocianych i dorosłych, powinny mieć zapewnioną szczególną ochronę słuchu przed hałasem, ponieważ ich narząd słuchu nie jest ostatecznie ukształtowany i rozwija się do 6. roku życia (4). Nadal jednak ze względu na brak wystarczających naukowych danych ilościowych dotyczących wpływu hałasu na narząd słuchu dzieci nie ma uzgodnionych normatywów odnośnie do bezpiecznych ekspozycji na hałas. W Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 18 września 2001 r. w sprawie szczegółowych warunków dotyczących bezpieczeństwa zabawek określono wymagania w zakresie ich właściwości mechanicznych, fizycznych, chemicznych, elektrycznych, palności, higieny i radioaktywności bez uwzględnie- nia właściwości akustycznych (8). Także Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 listopada 2003 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla zabawek (9), wdrażające postanowienia dwóch dyrektyw Rady Europejskiej dotyczących bezpieczeństwa zabawek (10), nie zawierają żadnych zaleceń dotyczących ryzyka utraty zdrowia przez dzieci w wyniku nadmiernych dźwięków emitowanych przez zabawki. Podobnie kolejne Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 11 czerwca 2008 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie zasadniczych wymagań dla zabawek nie uwzględnia niebezpieczeństwa dla zdrowia dziecka powodowanego działaniem hałasu wytwarzanego przez zabawki (11). Dopiero w Dyrektywie 2009/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 30 czerwca 2009 r. podkreślono konieczność ustanowienia zarówno bardziej rygorystycznych norm w zakresie maksymalnych wartości hałasu emitowanego przez zabawki, jak i nowych wymagań bezpieczeństwa odnoszących się do dźwięków wydawanych przez zabawki stosowane przez dzieci do 14. roku życia (12). W wymaganiach szczegółowych dyrektywy podano ogólnikowy wymóg, aby zabawki zaprojektowane do wydawania dźwięku, nie wytwarzały hałasu mogącego uszkodzić słuch dzieci. Państwa Unii Europejskiej powinny wprowadzić w życie przepisy powyższej dyrektywy najpóźniej 18 miesięcy po jej opublikowaniu, tj. do końca 2010 roku. W ocenie parametrów akustycznych zabawek pod uwagę bierze się głównie poziom ciśnienia akustycznego skorygowanego charakterystyką częstotliwościową A i odległość od zabawki, w jakiej należy mierzyć dźwięki. Istnieje szereg opinii na temat dopuszczalnego poziomu dźwięku bezpiecznego dla dzieci, a tym samym granicznego poziomu hałasu wytwarzanego przez zabawki. W Kanadzie rozpatrywano przyjęcie dopuszczalnego poziomu dźwięku A równego 75 db, bez względu na czas dziennej ekspozycji. Spowodowałoby to uznanie ponad 85% zabawek dostępnych na rynku kanadyjskim za niebezpieczne i mogące wywołać utratę słuchu lub inne bionegatywne skutki zdrowotne (13). Przy zastosowaniu kryterium kanadyjskiego do zabawek samogrających ocenianych w obecnej pracy aż 38% z nich nie spełniałoby podanego wymogu bezpieczeństwa. Z kolei w USA w 2004 r. proponowano, aby dopuszczalny był poziom dźwięku nieprzekraczający 90 db w odległości 25 cm od zabawki (14). W tym przypadku niewłaściwa byłaby tylko jedna oceniania zabawka samogrająca.

5 Nr 6 Parametry akustyczne zabawek samogrających 653 Najczęściej przedstawiane są poglądy sugerujące, aby ochronę dzieci przed hałasem oprzeć na bazie oceny słuchu dorosłej populacji. Analiza piśmiennictwa odnośnie do wrażliwości dzieci na hałas dokonana przez Lowera i wsp. w 1997 r. pozwoliła autorom na wnioskowanie, że w porównaniu do dorosłych bardziej wrażliwe na dźwięki są tylko noworodki. Według autorów nieliczne publikacje dotyczące małych i nastoletnich dzieci nie dają podstaw do stwierdzenia zasadniczych różnic między dorosłymi a dziećmi w zakresie szkodliwego działania hałasu na narząd słuchu (15). Europejska norma EN 71-1 z 2005 r. (16) zaleca, aby zabawki nie generowały dźwięków o poziomach przekraczających 80 db dla 8-godzinnej dziennej ekspozycji. Podobnie mówią przyjęte w Polsce wymogi ochrony słuchu dla pracowników młodocianych, wynika to też z badań epidemiologicznych nad dorosłymi pracownikami przedstawionych w normie ISO 1999 (17,18). Jeżeli dziecko bawiłoby się zabawkami generującymi takie dźwięki do 1,5 godziny dziennie, to dopuszczalny poziom dźwięku A mógłby wynosić 87 db, a przy zabawie trwającej do 2,5 godziny 85 db (15). Gdyby zastosować powyższe kryterium ryzyka utraty słuchu do wyników niniejszej pracy, okazałoby się, że prawie co piąta zabawka nie spełnia wymogów bezpieczeństwa dla dzieci. Należy jednak podkreślić, że pomiary hałasu przy zawodowym narażeniu wykonuje się przy uchu, a nie z odległości 25 cm. Nadal zatem pozostaje do uzgodnienia odległość, z jakiej należy oceniać poziom hałasu zabawek, aby ochronić słuch dziecka. Axelsson i Jerson mierzyli hałas zabawek przy dwóch odległościach, tj. 10 i 50 cm (19). Z kolei Lower i wsp. rekomendowali odległość 25 cm jako najczęstszą dla zabawek trzymanych w rękach, leżących na stole lub podłodze (15). W niniejszej pracy przyjęto zbliżone odległości, uznając, że najczęściej używaną odległością będzie zasięg ręki małego dziecka, który wynosi cm (20). W normie EN 71-1 zaleca się natomiast pomiar emitowanych dźwięków przez zabawki z odległości aż 50 cm (16). Małe dzieci w wieku do 6 lat nie są w stanie opisać wrażenia pogorszenia słuchu (21). Ujawnione podwyższenie progu słuchu przy częstotliwości 2 khz u dzieci 7-letnich upoważnia do stwierdzenia wcześniejszej utraty słuchu jako etiologii tego zaburzenia (22). Zabawki emitują najbardziej intensywne dźwięki w zakresie częstotliwości, który odpowiada częstotliwości rezonansowej zewnętrznego kanału słuchowego najmłodszych dzieci (23). W 2. roku życia rezonansowa częstotliwość zewnętrznego kanału słuchowego dziecka osiąga w przybliżeniu wartość 2700 Hz (24). Zabawki samogrające emitowały najintensywniejsze dźwięki również w zakresie częstotliwości rezonansowych dla kanału ucha zewnętrznego narządu słuchu, które odpowiadają najlepszemu odbieraniu bodźca akustycznego przez narząd słuchu, tj Hz. WNIOSKI Zabawki samogrające wytwarzają największą akustyczną energię w zakresie częstotliwości o najwyższej progowej czułości słuchu. Poziomy hałasu wytwarzane przez niektóre zabawki mogą być niebezpieczne dla narządu słuchu dziecka. PIŚMIENNICTWO 1. Mamrot P., Zmyślony M., Politański P., Aniołczyk H.: Ocena bezpieczeństwa zabawek ze szczególnym uwzględnieniem bezpieczeństwa elektromagnetycznego w świetle obowiązujących przepisów badania wstępne. Med. Pr. 2005;56(1): Ćwiek-Ludwicka K.: Bezpieczeństwo chemiczne zabawek. Stand. Med. Lek. Pediatr. 2000;2(12): Śliwińska-Kowalska M.: Audiologia kliniczna. Mediton, Łódź Evans G.W., Lepore S.J.: Non-auditory effects of noise on children: A critical review. Child. Environ. 1993;10(1): Wachs T.D.: Specificity of environmental action as manifest in environmental correlates of infant s mastery motiwation. Dev. Psychol. 1987;23: Moch-Sibony A.: Study of the effects of noise on personality and certain psychomotor and intellectual aspects of children after a prolonged exposure. Trav. Hum. 1984;47: International Organization for Standardization: Acoustics Reference zero for the calibration of audiometric equipment Part 7: Reference threshold of hearing under free-field and diffuse-field listening conditions. International Standard, ISO 389-7:1996, Genewa Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18 września 2001 r. w sprawie szczegółowych warunków dotyczących bezpieczeństwa zabawek. DzU z 2001 r. nr 120, poz Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 listopada 2003 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla zabawek. DzU z 2003 r. nr 210, poz. 2045

6 654 B. Harazin Nr Dyrektywa Rady Europejskiej 88/378/EEC z dnia 3 maja 1988 r. o harmonizacji przepisów prawa Państw Członkowskich dotyczących bezpieczeństwa zabawek (ze zmianami wprowadzonymi przez dyrektywę Rady Europejskiej 93/68/EEC z dnia 22 lipca 1993 r.). Council of the European Union, Brussels Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 11 czerwca 2008 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie zasadniczych wymagań dla zabawek. DzU z 2008 r. nr 110, poz Directive 2009/48/EC the European Parliament and of the Council of 18 June 2009 on the safety of toys. Official Journal of the European Union. 30 czerwca 2009, L 170, Leroux T.D., Laroche C.: A proposal for a new Canadian regulation on noisy toys. J. Acoust. Soc. Am. 1991;90(4): American Society for Testing and Materials: Standard Consumer Safety Specification for Toy Safety. ASTM F , ASTM International Lower M.C., Lawton B.W., Lutman M.E., Davis R.A.: Noise from toys and its effect on hearing. Institute of Sound and Vibration Research, University of Southampton, UK. Report No R02, European Committee for Standardization: Safety of toys Part 1: Mechanical and physical properties. EN 71-1:2005+A8: Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 lipca 2002 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym. DzU z 2002 r. nr 127, poz Polski Komitet Normalizacyjny: Akustyka. Wyznaczanie ekspozycji zawodowej na hałas i szacowanie uszkodzenia słuchu wywołanego hałasem. PN-ISO 1999: Axelsson A., Jerson T.: Noisy toys: a possible source of sensorinueral hearing loss. Pediatrics 1985;76(4): Yaremchuk K., Dickson L., Burk K., Shivapuja B.G.: Noise level analysis of commmercially available toys. Int. J. Pediatr. Otorhinolaryngol. 1997;41(2): Luxon L.M.: Toys and games: poorly recognised hearing hazards? Br. Med. J. 1998;316: Orchik D.J., Wark D.J.: Hearing hazard of toy cellural telephones and walkie-talkies. Clin. Pediatr. 1995;34: Hellström P.A., Dengerink H.A., Axelsson A.: Noise levels from toys and recreational articles for children and teenagers. Br. J. Audiol. 1992;26(5): Kruger B., Ruben R.J.: The acoustic properties of the infant ear. A preliminary report. Acta Otolaryngol. 1987;103(5 6):